Ruchy społeczne- SZTOMPKA
Wyróżniają je dwie właściwości. Po pierwsze są one ukierunkowane na szczególny cel, jakim jest zrealizowanie jakiegoś rodzaju zmiany społecznej. A, po drugie przebiegają w ramach niezinstytucjonalizowanych i niesformalizowanych. Społeczeństwo nowoczesne stworzyło sprzyjające warunki formowania się, mobilizowania i rozwijania ruchów społecznych. Są one w tym sensie czymś pośrednim między zachowaniami zbiorowymi (w tłumie), a działalnością zawodową (np. w urzędzie).
Sprzyjające warunki w społeczeństwie dla rozwoju ruchów społecznych:
1)Urbanizacja, doprowadziła do powstania wielkich skupisk ludności na stosunkowo niewielkiej przestrzeni. Miasta stały się terenem intensywnych kontaktów, interakcji i komunikacji pomiędzy licznymi jednostkami. Dzięki temu ułatwiły formułowanie się zbiorowych poglądów. Stworzyły też naturalną bazę rekrutacyjną dla zachowań i działań zbiorowych.
2)Industrializacja- gromadzące w fabrykach czy przyfabrycznych osiedlach wielkie masy pracowników. Na terenie przedsiębiorstw przemysłowych tworzyły się liczne ruchy społeczne, nie tylko o charakterze rewindykacyjnym, ale także polityczne czy moralne
3)Umasowienie edukacji- dało efekt podwójny, gromadzenie się razem wielkich mas uczniów lub studentów. Równocześnie edukacja pozwala na lepsze dostrzeganie i definiowanie spraw publicznych, rozwija wrażliwość na krzywdę i niesprawiedliwość, ale także poszerza wyobraźnię na temat możliwych strategii wspólnego działania.
4)Nowoczesne technologie, ułatwiają rekrutacje i mobilizację do ruchów społecznych (np. środki masowego przekazu). Pozwalają na kształtowanie opinii społecznej i wytwarzanie poczucia wspólnoty, zaś telekomunikacja, a także sieci komputerowe pozwalają na błyskawiczną komunikację.
5)Rosnąca pula niezadowolenia, populacja upośledzonych (zarówno bezwzględnie, w sensie biedy czy bezrobocia, jak i relatywnie, w sensie niedościgania elit bogactwa i sukcesu). Desperacja popycha ich do organizowania się i wspólnej walki o poprawę warunków życia. Rozchwianie tradycyjnych wartości, chaos normatywny wyzwala potrzebę poszukiwania sensu życia. Na takie zapotrzebowania odpowiadają ruchy religijne, ruchy odnowy moralnej, samodoskonalenia.
6)Ideologia aktywistyczna i progresywistyczna (podkreślająca wagę i potrzebę zmian, a także zależność zmian od podmiotowej aktywności ludzi
7)Reżim demokratyczny, większość społeczeństw nowoczesnych odchodzi od form dyktatorskich, autokratycznych czy totalitarnych. Demokracja stwarza dla ruchów społecznych szczególnie dogodną strukturę szans politycznych. Pewien stopień liberalizacji politycznej jest w szczególności niezbędnym warunkiem powstania ruchów kontestatorskich czy rewolucyjnych
8)Pula wolnego czasu i energii uczestników (tego wymaga aktywność w ramach ruch społecznego) a także innych zasobów niezbędnych do skutecznej działalności. Taka mobilizacja zasobów ludzkich i materialnych jest łatwiejsza w społeczeństwie nowoczesnym, gdzie poszerza się margines wolnego czasu, gdzie praca traci charakter fizycznie eksploatujący i gdzie pewna pula wolnego czasu, niezagospodarowanego kapitału może być przyciągnięta dla potrzeb ruchu przez dotację.
Ruchy społeczne zmierzają do zmian społecznych, ale zmiany, o które chodzi, mogą mięć bardzo różny charakter, przede wszystkim różny może być ich zakres.
Różnorodność ruchów społecznych; klasyfikacja:
1)Ruchy reformatorski, „zorientowane na normy”(Neil Smelser); pragną dokonać modyfikacji zastanych sposobów postępowania, w szczególności przez zmianę norm regulujących postępowanie właściwe czy pożądane (przeważnie chodzi o normy prawne; może tez chodzić o normy obyczajowe czy moralne)
2)Ruchy radykalne, rewolucyjne lub w terminologii Smelsera „zorientowane na wartość”- zmierzają do zmian najbardziej fundamentalnych dotyczących podstawowych zasad porządku społecznego, a także zmian wielostronnych, obejmujących różne obszary życia społecznego (np. występ ruchu solidarność).
3)Inne rozróżniane to ruch nastawiony na innowacje (zmierza do wprowadzenia nowych norm i wartości) czy przeciwnie ruch zachowawczy (sprzeciwia się zmianom i dąży do powstrzymania zmian już wprowadzonych). Pary „ruchów i kontrruchów”.
4)Z perspektywy historycznej:
a)Nowe ruchy społeczne- ruchy o szerokim, heterogenicznym składzie uczestników, walczące o realizację uniwersalnych, postmaterialistycznych wartości: harmonii z przyrodą, ochrony środowiska, pokoju, emancypacji kobiet, zapewnienia praw mniejszości i grup eksploatowanych, obrony życia poczętego itp.; charakter uniwersalistyczny.
b)Stare ruchy społeczne- ruchy społ. Występujące w imię interesów ekonomicznych lub politycznych wyraźnie wyodrębnionych segmentów społeczeństwa- klas społecznych, grup zawodowych, etnicznych, rasowych; charakter partykularystyczny.
5)Ruchy antyglobalizacyjne- forma pośrednia między ruchami starego i nowego typu. Z starymi zbliża je- skupienie się na problemach ekonomicznych, idealogia antykapitalistyczna, skierowane głównie przeciwko wielkim multinarodowym korporacjom. Istotne jednak to, że protesty antyglobalizacyjne upodabniają się do nowych ruchów społecznych, traktują swoje cele w kategoriach bardziej uniwersalnych, występując w imieniu wszystkich „zwykłych ludzi” przeciw zdemonizowanemu światu wielkiego biznesu i finansów. Walczą nie z biedą, eksploatacją czy uzależnieniem pewnych grup, ale z podporządkowaniem całej ludzkości rządom pieniądza i światowego kapitału. Wartości materialistyczne niegdyś partykularne, podniesione zostały do rangi wartości uniwersalistycznych.
DYNAMIKA RUCHÓW SPOŁECZNYCH:
Ruchy społeczne rodzą się, rozwijają, odnoszą sukcesy lub porażki, ale w końcu rozpadają się i zanikają. Każdy ruch społeczny przechodzi w krótszym lub dłuższym okresie pewną karierę. Cztery warunki, które muszą kolejno, kumulatywnie wystąpić, aby ruch mógł powstać:
1)Musi wytworzyć się „sprzyjający kontekst strukturalny” (w term. E. Durkheima- anomia społeczna: niepewność, co do przyszłości społeczeństwa, nieprzejrzystość jego funkcji...). Sprzyjający kontekst strukturalny tworzy dopiero pewne ogólne tło, na którym ruchy społeczne mogą powstawać. Stanowi warunki niezbędne, ale nie wystarczające genezy ruchów społecznych
2)Według Smelsera- pojawienie się „strukturalnego napięcia”: w społeczeństwie pojawić się muszą sprzeczności interesów i wartości pomiędzy jego różnymi segmentami oraz związane z tym antagonizmy i konflikty. W przypadku starych ruchów społecznych były rozbieżności interesów ekonomicznych, szans zaspokojenia podstawowych potrzeb materialnych. W przypadku nowych ruchów społecznych są to przede wszystkim rozbieżności wyznawanych wartości dzielące wspólnoty moralne
3)„Uogólnione przekonania”: to, co nazywał „strukturalne napięcie” musi być zauważone, zdefiniowane, zinterpretowane i przeżyte emocjonalnie. Rozbieżność interesów czy wartości musi zostać dostrzeżona. W tle innych ruchów społecznych odnajdziemy trzy charakterystyczne doznania: nierówności, niesprawiedliwości i deprywacji. Opierają się one zawsze na porównaniu własnej sytuacji z sytuacją innych lub porównaniu możliwości z aspiracjami. Ted Gurr i Jamek Davies mówią o o poczuciu relatywnej deprawacji- pojawia się wtedy gdy „krzywa osiągnięć”, a więc rzeczywistych warunków życiowych, rozchodzi się z „krzywą aspiracji”, a więc wizją takich warunków, które powinny nam być dane, tak jak dane są innym, bo nam też słusznie i sprawiedliwie się należą. Silne i rozpowszechnione poczucie relatywnej deprywacji pojawia się w trzech typowych sytuacjach. Po pierwsze, wtedy, gdy warunki życiowe ulegają nagle gwałtownemu pogorszeniu, rozchodząc się w ten sposób ze standardem życiowym. Odmienna forma relatywnej deprywacji to nagły wzrost aspiracji przy niezmiennym poziomie realnych warunków życiowych. Trzeci przypadek łączy pewne tendencje występujące w obu poprzednich.
4)„Zdarzenie inicjujące”- jakieś zdarzenie indywidualne, partykularystyczne, ale o takim wydźwięku symbolicznym czy emocjonalnym, że stanowi wstrząs dla zbiorowości i mówiąc skrótowo, wyprowadza ludzi na ulice. Żyjemy w stanie, który amerykański psycholog Gordon Allport nazwał pluralistyczną ignorancją. Jest to niepewność czy, być może, nie jesteśmy sami w naszym niezadowoleniu, proteście, oburzeniu. Stanowi ona czynnik paraliżujący, powstrzymujący od działania. Zdarzenie inicjujące doprowadza do przełamania pluralistycznej ignorancji. Zdarzenie inicjujące zamyka genezę ruchu społecznego.
Zaczyna się właściwa kariera ruchu. Jej pierwszym etapem jest rekrutacja członków, już w tym momencie ruchu społeczne zaczynają się różnicować.
1) „model wulkaniczny”- rekrutacja odbywa się spontanicznie, żywiołowo, oddolnie. Ruch „wybucha” pod presją gromadzących się, masowych, oddalonych napięć. Ludzie przyłączają się lawinowo. Często występuję w ruchach motywowanych rasowo, klasowo, religijnie i narodowościowo.
2) „model mobilizacji zasobów”- dużą rolę odgrywają animatorzy ruchu, zachęcają do przystąpienia. Rekrutacja organizowana. Zjawisko takiej rekrutacji występuję w niektórych nowych ruchach społecznych
3) Charakter „dóbr czy wartości publicznych”- takie dobra czy wartości, których osiągnięcie oznacza korzyści dla wszystkich, które z samej swej natury nie mogą być zarezerwowane tylko dla niektórych (np. wolność, demokracja, pokój, niepodległość)
4) „Syndrom pasażera na gapę”- jeśli ruch walczy o publiczne dobra czy wartości,”jeśli ruch wygra, odniosę i tak korzyści a jeśli przegra nie poniosę żadnych konsekwencji, nie dotkną mnie represje, a najwyżej nic się nie zmieni”. Więc dla wielu to zbyt mała motywacja, wolą przybrać postawę „poczekamy, zobaczymy” . Pozostają biernymi pasażerami na gapę, w nadziei „załapania się” na wszelkie korzyści, bez żadnych kosztów. Możliwość zmobilizowania pasażerów na gapę to zmodyfikowanie rachunku ich instrumentalnej racjonalności przez dodanie korzyści płynących z uczestnictwa. Chodzi tu o satysfakcje autoteliczne jakie płyną z samego uczestnictwa
W toku rekrutacji wyróżniają się na ogół dwie fale. Pierwsza, którą określa się jako rekrutację pierwotną tych, którzy przyłączają się do ruchu z pobudek ideologicznych czy moralnych. Ważne są dla nich cele, jaki ruch obiecuje osiągnąć. Druga fala rekrutacji, rekrutacja wtórna opiera się na zupełnie inne motywacji, gdy ruch już istnieje a co więcej odnosi sukcesy, sama przynależność staje się atrakcyjna „autotelicznie”, niezależnie od instrumentalnych celów ruchu.
Gdy ruch społeczny rozpoczyna działalność, otwiera się ważna rola mobilizująca, koordynująca, organizująca dla przywódcy ruchu. W znacznej liczbie ruchów pojawia się jakaś postać centralna: przywódca charyzmatyczny. Pojecie charyzmy oznacza szczególne, wyjątkowe talenty, umiejętności, wiedza, konsekwencja, siła moralna itp., które dostrzeżone zostają i zdefiniowane przez zwolenników jako niemal ponadludzkie. Postrzegając w ten sposób postać przywódcy, ludzie gotowi są obdarzać do pełnym posłuszeństwem, zaufaniem i lojalnością. Charyzma jest pewną relacją między jednostką a jej zwolennikami, fanami. Oznacza takie cechy jednostkowe, na które istnieje jakby zapotrzebowanie społeczne, które spełniają oczekiwania, współgrają z nastrojami. Zdobyć charyzmę to znaczy trafić w społeczne oczekiwania. Od strony zwolenników postaci charyzmatycznej pojawiają się szczególne emocje, entuzjazm, kult. W ruchu społecznym charyzma przywódcy ma potężną siłę mobilizującą. Ale jedną z cech charyzmy jest jej stosunkowa efemeryczność.
Rutynizacja charyzmy- entuzjazm ze strony członków nie trwa zazwyczaj długo, a sam przywódca traci znamiona nadzwyczajności i niecodzienności, gdy przechodzi do zwyczajnych a niezbędnych funkcji kierowania ruchem. Kutynizacja charyzmy jest sygnałem kolejnej fazy, jaką przechodzą zazwyczaj ruchy społeczne, a mianowicie krystalizowania się ideologii. Luźne ideały ruchu przekształcają się w swoisty system. Ruch przekształca się w „organizacje typu ruchu społecznego”. Każdy ruch w jakimś momencie się kończy. Jego kres może naturalny sposób przynieść zwycięstwo, osiągnięcie tych zmian społecznych, reform czy rewolucyjnych przekształceń, przekształceń, które ruch walczył. „Kryzys wiktorii”- ruch odniósł zwycięstwo, więc oznacza demobilizację ruchu, rozproszenie jego członków, rozpad struktur organizacyjnych, dezaktualizacja ideologii. „Kryzys przegranej”- ruch ponosi klęskę, nie udaję mu się zrealizować celów; narastające rozczarowanie członków stopniowa demobilizacja; zamieranie aktywności, odpływ zwolenników. Podobny kres, może nastąpić z powodów silnych represji ze strony władz czy też przeciwdziałania ze strony kontrruchów mobilizujących się w celu obrony.Ruchy społeczne to najbardziej skomplikowany przejaw aktywności zbiorowej.