Jan Chryzostom Pasek „Pamiętniki”

Wstęp: Władysław Czapliński

Pamiętnik jest jednym z ciekawszych źródeł historycznych. Za pamiętnik uważany jest utwór literacki, w którym to autor pisze o przeszłości na podstawie własnych bądź też pośrednich wspomnień z wyraźnym zamiarem pisania wspomnień, a nie historii tego okresu. Tak pojęte pamiętniki zjawiają się w Polsce na przełomie XV i XVI wieku.

Pierwsze pamiętniki:

-krótka zapiska biograficzna Biernata z Lublina będąca małym cv

-Klemens Janicki „O sobie samym do potomności”

Niemal jednocześnie pojawia się inny typ utworu pamiętnikarskiego- luźne zapiski osobiste umieszczane na obszernych kartach drukowanych na ówczesnych kalendarzach, zwane są one raptularzami, w których to mieszczą się wiadomości osobiste z publicznymi.

-Raptularz doktora Łukasza Noskowskiego

-Raptularz doktora medycyna, szlachcica Mikołaja Sokolnickiego

Często spotykane są dariusze podróży, należą do nich „Dziennik podróży do Włoch” Jerzego Radziwiłła, ”Wypisanie drogi tureckiej” Erazma Otwinowskiego, „Peregrynacja do Ziemi Świętej i Egiptu” Mikołaja Krzysztofa Radziwiłła. Specjalnym rodzajem pamiętnika czy też raczej dariusza są listy pisane przez korespondentów magnatów, opisujące przebieg pewnych wydarzeń, zwłaszcza wypraw wojennych np. listowy dariusz pisany przez Jana Piotrowskiego sekretarza królewskiego „ Dziennik wyprawy Stefana Batorego pod Psków w latach 1581-1582”

Przyczyny rozwoju pamiętnikarstwa w XVII wieku i rodzaje utworów pamiętnikarskich.

- Po pierwsze trzeba było bowiem pewnego czasu zanim początkowo dość elitarna kultura odrodzenia objęła szersze kręgi społeczeństwa i weszła niejako w krew ludzi kształcących się by sztuka poprawnego, a czasem i pięknego pisania po polsku stała się udziałem nie tylko wybranych, ale nawet szaraków szlacheckich czy średniozamożnych mieszczan.

-Po drugie istotnie trudno znaleźć w poprzednich okresach dziejów Polski tyle i tak niezwykłych wypadków jak te które przezywali ludzie tego stulecia.

-W Polsce udział w służbie państwowej, korzystanie z przywilejów szlacheckich było związane z przynależnością do tego stanu, równocześnie nie istniał w Polsce urząd rejestrujący szlachetnie urodzonych, ustalający ich genealogie itp. stad też było rzeczą ważną wiedzieć kto kogo rodzi na jakiego krewniaka można się w razie potrzeby powołać by przed zgromadzeniem sejmikowym stwierdzić, iż pozwany istotnie wywodzi się ze stanu szlacheckiego, toteż niejeden pamiętnikarz pisał o swych krewnych i przodkach, a przy okazji spisywał swe wspomnienia, aby jego potomkowie wiedzieli z jakiego rodu się wywodzą

-Czasem przyczyną powstania pamiętnika najczęściej dariusza było zamówienie, pisano bowiem na zamówienie magnatów czy tez nawet obcych władców np. dariusze wypraw wojennych, elekcji itp.

-Także względy polityczne skłoniły danego autora do napisania pamiętnika np. Stanisław Żółkiewski chwycił za pióro w dużej mierze dlatego by przedstawić motywy, które nim kierowały i przebieg wydarzeń, w których był dowódcą.

.

Podział utworów pamiętnikarskich na :

-dariusze czyli dzienniki

-właściwe pamiętniki pisane w postaci wspomnień po upływie paru czy parędziesięciu lat.

W ramach tych 2 kategorii bierzemy pod uwagę treść i rozmiary. Tak wiec wyróżniane są różnorakie dariusze:

-podroży

-wojennych wypraw

-elekcji

-podroży poselskich

Pamiętniki właściwe można podzielić na bardziej lub mniej osobiste. Specjalnym rodzajem pamiętnika jest autobiografia.

Ważniejsze pamiętniki polskie XVII wieku:

-Stanisław Żółkiewski „Początek i progres wojny moskiewskiej”

-Samuel Maskiewicz „Dyjaryjusz”

-Stanisław Niemojewski „Pamiętnik”

-Jakub Sobieski „Pamiętnik wojny chocimskiej”

Wśród pamiętników pierwszej połowy XVII wieku wybija się piękny i ciekawy pamiętnik-autobiografia Jerzego Ossolińskiego.

JAN CHRYZOSTOM PASEK

Pochodził z Mazowsza. Ród Pasków należał na przełomie XVI i XVII wieku do szlachty drobnej. W Pasku odnajdujemy prawie wszystkie cechy niezamożnego szlachcica ukształtowanego w nie najlepszych warunkach materialnych. Nazwisko rodowe pochodzi niewątpliwie od imienia Paweł które przez zdrobnienie Pach , Paszek przekształciło się w Paska. Rod Pasków wywodził się z ziemi łęczyckiej ,gdzie gniazdem rodzinnym była wieś Gosławice. Ojciec pamiętnikarza Marcin był dzierżawcą wsi. O młodości Paska niewiele jest informacji, przyszedł na świat najprawdopodobniej koło roku 1636. Wykształcenie pobierał w rawskim kolegium jezuitów. W czasie „potopu szwedzkiego” zaciągnął się do wojska, nastąpiło to w roku 1656. Pasek służył w chorągwi pancernej Stanisława Widlicy Domaszewskiego, kasztelana lubelskiego. Bral udział w bitwach z Moskwa pod Połonką i nad Basią w 1660 roku. W 1667 roku Pasek wziął rozbrat z wojskiem i powrócił w rodzinne strony. W tym samym roku żeni się z wdowa Anna z Remiszewskich łącką, matką sześciorga dzieci, mającą dożywocie na wsi Smogorzow w województwie sandomierskim. Zycie rodzinne nie przyniosło Paskowi specjalnego zadowolenia, nie dochował się upragnionego potomstwa. Nie dorobił się majątku, do końca życia dzierżawił wsie. W 1697 roku bierze udział w elekcji Augusta II.

„PAMIĘTNIKI” PASKA

Pamiętniki Paska cieszą się nie słabnąca popularnością ( chyba tylko wśród studentów filologii polskiej ) . podobno zawdzięczają to przede wszystkim temu, że nie są one pamiętnikami, ale po prostu romansem staropolskim. Wypadki historyczna służą autorowi raczej za tło, podczas gdy na pierwszy plan wysuwają się losy pisarza. Ponieważ autor nie był osoba żyjąca głębszym życiem duchowym czy umysłowym, ponieważ dane było mu przeżyć dość urozmaicone życie, ciekawe wypadki znajdują odzwierciedlenie na kartach „Pamiętnika”. Humor Paska nie jest wysokich lotów, jest błazeński, trywialny. Był za to niepospolitym, nieprzeciętnym narratorem. Pamiętniki pisze jakby 2 piórami, gdy opowiada swe przygody, pisze językiem prostym, oszczędnym, pisze krótko, trafnie dobierając słownictwo, z kolei gdy zaczyna pisać skomponowane przez siebie wywody, wiersz staje się ciężki i niestrawny. Cechą utworu jest także nadzwyczajna plastyka opowiadań. Zarzucane jest Paskowi ze przy całej barwności opowiadań brak w nich określonych portretow.

Geneza pamiętników.

Autor często opowiadał swe przygody w gronie znajomych i przyjaciół, znacznie później spisał je. Po macoszemu potraktowane są pierwsze lata wojny szwedzkiej, obszerna opowieść, relacja zaczyna się dopiero przy wyprawie duńskiej, wynika to z większego zainteresowania grona słuchaczy, dla których egzotyczne przygody Paska są bardziej interesujące. Pasek pod koniec swego życia (wg Czubka- to nie żart ) 1690-1695, zabrał się do spisania swych wspomnień

Historyczność pamiętników.

Korzystając z Paska należy liczyć się z pomyłkami w datach i w liczbach. Pamiętnikarz ulega skłonności do przedstawienia siebie i swych czynów w jaśniejszym świetle. Pasek wyolbrzymia poszczególne sprawy, niejednokrotnie zmienia lekko przebieg wypadków.

Czas powstania pamiętników i ich język.

Przypuszczalnie (wg Czubka) Pasek zaczął pisać swe wspomnienia w 1691 roku, po osiedleniu się we wsi Ucieszków, prawdopodobnie ukończył je w roku 1695. Rękopis nie dotarł do naszych czasów w oryginale, wskutek tego ustalenie właściwego brzmienia i ich języka natrafia na pewne trudności. Poważnej pracy ustalenia tekstu pamiętników w oparciu o rękopis podjął się Czubek w 1929 roku.

W języku Paska wiele jest wyrażeń gwarowych, zapożyczeń z łaciny, języka włoskiego i francuskiego, niemieckiego i tureckiego. Jeśli chodzi o styl Pasek pisał tak jak opowiadał, w razie potrzeby używał zdań krótkich, bez czasowników, używa przysłów, lub utartych stwierdzeń.

„Pamiętniki” Treść

Rok Pański 1656

Apostrofa

„Nie umiejętność moja to sprawiła,

Ale natura dobrym cię uczyniła;

Ta zaś łaskawość i kochanie z tobą

Z tej okazyjej, żeśmy rośli z sobą.

Kiedym wsiadał na cię, tak mi się widziało,

Ze na mnie wojska sto tysięcy mało

Było i męstwo, było serca dosyć,

Nie trzeba było w pierwszy szereg prosić.

Ustana teraz we mie te przymioty

Ubędzie owej, co była, ochoty;

Zawsze od bystrej wody sokół stroni,

Gdy czuje, w skrzydłach ze pióra wyroni.

Nie takieć nasze miało być rozstanie,

Nie z takim żalem ciężkim pożegnanie;

Tyś mie donosić miał jakiej godności,

A ja ciebie dochować starości

Ciężkież to na mnie będą czasy,

Gdy sobie wspomne na owe swobody,

Których, na tobie jeżdżąc, zażywałem

I com zamyślił, tego dokazałem

Gdy wojska stana w zwykłej batalii

Ja nie wygodze swojej fantazji.

Wiec ciężko westchnąć i zapłakać cale

Na cię wspomniawszy mój koniu maści czarnej lub czerwonej pomieszanej z białą.

Opisywane są wojny: bitwa pod Gnieznem 7.05.1656r., pod Warszawą 28-30 lipca 1656r., bitwa pod Warką 7.04.1656r..pod Trzemieszną 25.08.1656r. Następnie jest opis „patroszenia” (-jednym słowem unicestwienie)przez ludność chłopską ocalałych żołnierzy szwedzkich. Podany jest przykład znalezieni ciała żołnierza, który miał przy sobie jakieś kosztowności, został on „wypatroszony”. Pasek opisuje także, że w czasie wojny trzymał się z Czarnieckim i dzielił z nim niedole i rozkosze.

Rok Pański 1657

Opis wojny węgierskiej, na którą były zaciągi ( werbunki, odbywały się one w ten sposób ze upatrzony na dowódcę szlachcic jechała w znaną sobie okolicę i tam namawiał szlachtę do wstąpienia do chorągwi wypłacając pewna sumę na poczet żołdu, każdy szlachcic przybywał do chorągwi z 1 lub 2 pachołkami.) do której dołączył się krewny Paska Filip Piekarski. Opis historii życia i wojowania Jerzego II Rakoczego. Rakoczy w liczbie 40 tysięcy Węgrów z Mulatami i Kozakami wybrał się na czosnek do Polski,( który ktoś w żarcie stwierdził, że ma lepszy smak niż węgierski) podano mu także dzięgiel (roślina mocnego zapachu i ostrego smaku. Po opuszczeniu granic polskich Jerzy Lubomirski najechał jego ziemię, palił, ścinał itp. Następnie od matki Rakoczego wziął wielki okup. „Tak się szczęśliwie najadł czosnku” że zgubił swoje wojsko, które dostało się w ręce Paska i Czarnieckiego. Otoczony przez wojska polskie kapitulował i zobowiązał się wypłacenia okupu za swoją skórę, w zastaw zostawił swych żołnierzy, którzy nędznie skończyli, wyrzuty sumienia nie dały spokoju Rakoczemu, wpadł w depresje i umarł, okup przepadł. Przed wyjazdem na wojnę Rakoczy pożegnawszy się z matka wsiadł na konia, a ten padł , matka uznała to za zły znak, chciała by syn odstąpił od wojny. Rakoczy stwierdził, że to nogi konia są złe, a nie jest to żaden znak. P

Rok Pański 1658

1.Opis rozmieszczenia wojska. Jedno znajduje się z królem pod Toruniem, drugie na Ukrainie, dywizja Czarnieckiego z Paskiem pod Drawskiem.

2.Po udzieleniu zgody przez króla polskiego dywizja Czarnieckiego w liczbie 6 tysięcy żołnierzy rusza na pomoc królowi duńskiemu Fryderykowi III. Żołnierze martwią się tym, że idą za morze, nigdy tam jeszcze nie byli, niektórzy z nich piszą listy do swych rodzin.

3. Opis pokonywania trasy traktem od Międzyrzecza.

4. Obawa po przekroczeniu granicy, żołnierze obawiają się, że widzą swą ojczyznę po raz ostatni.

5. Opis obyczajów i kraju duńskiego. A także opis potraw i pięknych budynków zwłaszcza kościołów. Polacy nie rozumieją duńskich kobiet, które chodzą w drewnianych trzewikach i śpią nago nie wstydząc się swojego ciała.

6. Czerniecki nazywany jest przez Paska Wojewodą lub Regimentarzem.

7.Oddanie się pod opiekę Najświętszej Matki Boskiej, a następnie modlitwa

„Lubo wdzięczna Bogu ofiara kożda, z serca szczerego dana, osobliwie kto krew swą za dostojeństwo Jego świętego na plac niesie Majestatu najmilsze ze wszystkich ofiara”

8. Czarniecki udziela błogosławieństwa swym żołnierzom.

9.Rozległy opis bitwy.

10.Zwycięstwo Polaków po zaciętym boju, zajęcie zdobytego zamku Koldyngi.

11. Czarniecki strofuje Paska, że po bitwie nie umył rąk ( z powodu przelania krwi), jednak obecny tam ksiądz odpowiada „ Nie wadzi to nic, nie brzydzi się Bóg krwią rozlaną dla Imienia Swego”

Rok pański 1659

Kolejny opis bitwy tym razem o wyspę Alsen. Następnie działania wojenne zostają zaprzestane na pewien czas. Oblężenie Fryderyzantu -miasta na wschodnim wybrzeżu Jutlandii.

Rok pański 1663

Po rozwiązaniu związku czyli konfederacji, żołnierze wrócili do swych domów, niektórzy z nich pożenili się, osiedli na stałe w swych domach, z kolei inny rozpili się. A król poszedł we własnej osobie za Dniepr, nieprzyjaciel urósł w siłę, pozostali żołnierze jak żartobliwie pisze Pasek osmaliło dymem armatnim kilka kurników czyli zamków, jednak i oni powrócili do domów i tak oto zakończył się kolejny rok.

Rok pański 1664

Oblężenie Stawiszcza na Ukrainie, którym kierował Czarniecki. Jednak wojna ta przysporzyła więcej kłopotów niż samych korzyści. Rozejm z Moskwą został zawarty, oddano sporą część naszego terytorium. Zaczęła się wojna domowa, chciano sądzić Jerzego Lubomirskiego- hetmana, marszałka wielkiego o jego dążenie do objęcia tronu po śmierci panującego Jana Kazimierza. Wywód marszałka o królowaniu. Gdy postanowiono sądzić Lubomirskiego zaczęło się podkupywanie świadków, którzy mieli zeznawać na niekorzyść oskarżonego, w ten oto sposób w Warszawie rodzi się wielki rozruch.

Rok Pański 1667

Rok 1667 jest szczególny, wtedy pisarz żeni się i osiada na wsi.Opowiada o tym, jak to stręczono mu dwie kandydatki na żonę. Wojewoda rawski, pan Lipski, chciał go żenić z Radoszowską, zaś Śladkowski, wtedy chorąży rawski, a później kasztelan sochaczewski, „gwałtem go ciągnął do panny Śladkowskiej, dziedziczki i jedynaczki, która miała wieś Bożą Wolą nazwaną w ziemi sochaczewskiej, bez najmniejszego długu […]”. Obaj prześcigali się też w wymyślaniu pomówień dotyczących konkurencyjnej kandydatki (i tak Radoszowska miała matkę „swawolną występnicę”, a Śladkowska jest „zła jako jaszczurka i bez mała nie podpija”). Wszystko to sprawiło, że Pasek przeżywał rozterkę, nie wiedząc, którą z pań powinien wybrać, potwierdzają to słowa:

„bardziej mi się serce chwytało Śladkowskiej, bo tam o jej wiosce powiedali, że nie tylko pszenica, ale i cybula w polu na kożdym zagonie, gdzie ją wsiejesz, urodzi się, a mnie też bardziej apetyt pociągał ad pinguem glaebam [do tłustej roli] niżeli do gołych piniędzy”.

Decyzja jednak odwlekła się na dłuższy czas,a wtedy:

„pan Jędrzej Remiszowski, mając za sobą Paskówkę, siostrę moją stryjeczną, jako zwyczajnie swój swojemu, począł mi raić rodzoną swoję, Remiszowską z domu, Stanisława Remiszowskiego córkę, i namawiał mię, żeby jechać w Krakowskie, poznać się tylko, a potym dopieroż, jeżeli się będzie zdała ta okazyja, dopiero o dalszych terminach radzić”

Przebiegły Pasek stwierdził, że to być może niezła okazja, przypatrzy się wdowie, a jeśli nie będzie mu odpowiadała, to wróci do panny Śladkowskiej, której pewnie przed nim „nicht nie weźmie”.

I w ten sposób, przypadkowo zupełnie, ożenił się Pasek z Anną z Remiszowskich Łącką, wdową z sześciorgiem dzieci. Zdecydował o tym już w czasie pierwszego pobytu w jej dworku w Olszówce. Wystarczyło, że zatańczył z nią i już mu się spodobała, „z młodu bywała gładka, mnie się też natenczas widział młoda” - pisze. Zdawało mu się, że „nie ma nad 30 lat”, a jak „potym doszedł” miała lat 46, kiedy wychodziła za niego za mąż. Ucieszył się też, widząc jej dwuletnią córeczkę i pomyślał, że może i on będzie szczęśliwie obdarzony potomstwem („miałem nadzieję, że też jeszcze i dla mnie P. Bóg da jakie chłopczysko”). Niestety, pragnienie pisarza nie miało się nigdy ziścić, dlatego że - jak wyjaśniała krążąca pogłoska - jego żonie „uczyniono” i za sprawą tych złych czarów nie mogła mieć dzieci. Sam pisarz zresztą potwierdza tę koncepcję, mówi, że „znajdowaliśmy w łóżku rożne rzeczy i ja sam znalazłem spróchniałych sztuk kilka z trumny”.

Tak więc już pierwszego dnia doszło do ostatecznych ustaleń. Pasek zaczął mówić coś o terminie ślubu, na co wdowa, że ten może odbyć się „choćby i jutro, gdyby nie piątek”. Mężczyzna dziękuje, ale prosi o dwa tygodnie, aby pojechać do rodziców, krewnych, słyszy jednak stanowczą odpowiedź: „Żadnym sposobem”. Wdowę popiera brat, który również twierdzi, że nie ma potrzeby odwlekać uroczystości zaślubin. Śladkowscy, którzy dowiadują się o planowanym ślubie, próbują do niego nie dopuścić. W końcu jednak Pasek żeni się/

W końcowym fragmencie pisarz wspomina jeszcze, jakim wykazał się honorem i hojnością, nie chcąc, aby żona zapisała mu swój majątek.

Rok Pański 1668

Pasek dzierżawi Miławczyce z Bieglowem. Tam też wyprawia wesele swej pasierbicy Jadwidze Łąckiej wychodzącej za mąż za Samuela Dembowskiego, jego siostrzeńca. Młode małżeństwo przez rok mieszkało z Paskiem, później otrzymali od niego w posagu wieś Kamień. Nastąpił sejm, na którym to król wniósł dobrowolną rezygnację z panowania na tronie polskim. Wszystkie stany chciały, by król zmienił swe zdanie, próbowano na niego wpłynąć i siłami perswazji zmienić jego decyzję, argumentowano to zniewagą ojczyzny, niewłaściwością i zachowaniem nagannym. Mowa Piotra Ożógi-podkomorzego lwowskiego. Król po swej rezygnacji udaje się do Francji. Opis pochopnych decyzji króla.

Rok Pański 1670

Pasek mieszkał w Miławczycach, ale później przeprowadził się do Smęgorzowa, bo nei był zadowolony z dzierżawy. Wesel królewskie odbyło się w Częstochowie. Pasek puścił się na flis (spływ Wisłą do Gdańska ze zbożem lub drzewem). Pasek jest początkującym flisakiem w sprzedaży pszenicy, więc stara się trzymać starych wyjadaczy, jednak to nie oni, a właśnie Pasek otrzymuję wyższą cenę za pszenicę, z uwagi na to, że nie narzucał się kupującym jak starsi.

Rok Pański 1671

Kolejna przeprowadzka do Skrzypiowa, oddanie w dzierżawę kasztelanowi bełskiemu Janowi Aleksandrowi Myszkowskiemu Smęgorzowa. Paskowi dobrze się powodzi w Skrzypowie, był bardzo zadowolony z tej dzierżawy. Wojsko znajdowało się pod Trembodą, sejmiki przedsejmowe odbyły się w listopadzie, a sejm warszawski w styczniu.

Rok Pański 1675

Pasek dalej mieszka a Skrzypowie, przygotowania do przywdziania habitu przy wstąpieniu do zakonu przez jego pasierbice. Opis urody dziewek: Aleksandry, Barbary i 2 Mariann, które zamierzają zostać zakonnicami. Pasek wyraża przekonanie, że koszt wstąpienia panien do zakonu jest wyższy niż koszt ich zamążpójścia. Pamiętnikarz dalej udaje się na flis do Gdańska, sprzedaje swą pszenicę Wilhelmowi Braonowi. Najazdy i grabieże ziem przez Turków.

Rok Pański 1677

Umiera ojciec pamiętnikarza drugiego grudnia w wigilię Barbary, zostaje pochowany w Krakowie u Karmelitów na Piasku. Pasek bierze w dzierżawę Olszówkę i Brzeście na siedem lat.

Rok Pański 1688

Sejm w Grodnie 26 stycznia, na którym musiał zjawić się także i Pasek, który procesuje się z margrabia Myszkowskim, Pasek nie chciał ustąpić z dzierżawy Olszówki roszcząc sobie pretensje do pewnych należności od Myszkowskiego. Audiencja u króla, Pasek opowiada o żołnierskich czynach, o tym, że był żołnierzem bez przerw, że ma świadków na potwierdzenie jego słów i wielkich czynów, żali się na niedolę, utracił on swe ruchomości przez nasłanych ludzi, a inni są usatysfakcjonowani gotówką, posesjami tylko na niego srożą się inni. Król odrzekł zapytał go: „Macie niższe instancje, czemu odnosicie się do wyższych”? Król pyta oboźnego koronnego Chełmskiego o zdanie na temat Paska, ten wyraża się o nim bardzo pochlebnie. Król wydaje jakoby rozkaz zadośćuczynienia dobrze zasłużonemu, który jest ciemiężony i oczekuje sprawiedliwości. Obrady kolejnego sejmu przypadające na 15 marca. Na końcu wypowiada się Czarniecki, który wypowiada się jak najlepiej o Pasku, który był towarzyszem w czasie wojen, ale i podczas sejmików.

---