Wyższa Szkoła Humanistyczno - Ekonomiczna w Brzegu
Kierunek: Pedagogika
Specjalność : Pedagogika Resocjalizacyjna
Artur Dobrowolski
MONOGRAFIA PEDAGOGICZNA JAKO METODA BADAŃ PEDAGOGICZNYCH
2005
Aby mówić o badaniach pedagogicznych należałoby wpierw wyjaśnić sobie co to jest praca naukowa i badanie naukowe? Według J. Pietera praca naukowa jest szczególną formą pracy twórczej, polegającej na wynajdywaniu czy stwierdzeniu obiektywnie istniejących lub na ustalaniu nowych połączeń między już znanymi zjawiskami, rzeczami, ich częściami albo między już znanymi pojęciami lub innymi odzwierciedleniami zjawisk. Praca twórcza kończy się jakimś „dziełem”, tzn. pewnym obiektywnym wynikiem. Może to być np. książka, obraz, utwór muzyczny, powieść, film, ideologia społeczna czy pogląd filozoficzny. Może to też być sam czyn czyli taniec czy przedstawienie sceniczne. Jest kilka rodzajów pracy twórczej tj. praca naukowa, artystyczna, wynalazczo-techniczna, wychowawcza oraz organizacyjną. Cechą znamienną pracy naukowej jest:
odzwierciedlanie, czyli poznawanie dotychczas nie znanych części rzeczywistości lub ich układów; dotyczy to nauk o zjawiskach, np. Astronomii, fizyki, psychologii, historii, itp.
Wywoływanie przy pomocy odpowiednich środków technicznych zjawisk w przyrodzie w sposób „naturalny” nie występujących i ich poznawanie, np. Fizyka jądrowa,
konstrukcja pojęć (bądź ich układów) lub wzorów (modeli) opartych na naukowym odzwierciedlaniu bytu, lecz służących do pracy badawczej lub do określonych form społecznej walki o byt (nauki matematyczne, normatywne, techniczne)
W pracy naukowej chodzi o różne formy prawd, np. O poznanie nowych faktów naukowych, powiązanie faktów w nowe teorie naukowe, o (nowa) krytykę dotychczasowych osiągnięć naukowych. Cel pracy naukowej to faktyczne poznanie (zdobywanie) prawd.
Według Zaczyńskiego badanie naukowe jest wieloetapowym procesem zróżnicowanych działań mających zapewnić nam obiektywne, dokładne i wyczerpujące poznanie obranego wycinka rzeczywistości przyrodniczej, społecznej lub kulturowej. Wynikiem takiego badania jest określony obraz rzeczywistości, który ma być wiernym, adekwatnym odzwierciedleniem obiektywnie istniejących, niezależnych od podmiotu poznającego rzeczy i zdarzeń. Jeżeli chodzi o pedagogikę to przedmiotem badań pedagogicznych będzie świadome wychowywanie i nauczanie, samowychowywanie i uczenie się, cele, treść, przebieg , metody, środki i organizacja.
Metodą podstawową wielkiego zbioru nauk, mianowicie nauk historycznych, jest krytyka i interpretacja tzw. źródeł (scil. historycznych), krótko metoda historyczna. Ma ona znaczenie istotne dla historii powszechnej i jej działów (historia polityczna, gospodarcza, społeczna, kultury). Można powiedzieć , że połowa nauk uprawianych na uniwersytetach to cząstki historii powszechnej. Wiele nauk np. prawnych , filozoficznych, pedagogicznych, ekonomicznych częściowo opiera się na historii i na metodzie, jej właściwej. Wyjątek to części nauk psychologicznych, socjologicznych i ekonomicznych, praktycznie biorąc nauki humanistyczne wymagają badań, opartych na krytyce i na interpretacji źródeł historycznych. Historia w szerokim sensie tego słowa jest więc nauką ogromnie pojętą: jedną z podstawowych . Z tego też względu należy uwzględnić jej podstawy metodologiczne. Krytyka źródeł polega na stwierdzeniu autentyczności i właściwego sensu śladów jakiejś działalności ludzkiej, następnie zaś na objaśnieniu w świetle jakkolwiek bądź poznanych przyczyn i warunków działalności ludzkiej, m.in. motywów postępowania. Na tej podstawie historyk dochodzi do poznania warunków powstania i przebiegu czy to minionej działalności ludzkiej określonego rodzaju, czy to jej wytworów. Celem stwierdzenia autentyczności śladów działalności ludzkiej oraz celem ustalenia właściwego znaczenia śladów w postaci napisów oraz tekstów pisanych i drukowanych wypracowano w ciągu ostatnich już długich dziejów historiografii naukowej szereg metod pomocniczych. Znaczna część szkolenia w metodach, właściwych szeroko pojętym naukom historycznym, polega na zaprawie w stwierdzeniu autentyczności i sensu śladów po działalności ludzkiej. Stanowi to podwalinę metody naukowej i historiografii. Analiza krytyczna źródeł jest wprawdzie istotna dla historyka, ale jest właściwie tylko punktem wyjścia do jego pracy badawczej. Jej etapami dalszymi, niemniej istotnymi niż krytyka źródeł jest interpretacja psychologiczna pojedyńczych faktów jako czynów źródłowo stwierdzonych, z kolei interpretacja socjoligiczna uzależnień ludzkich poczynań i ruchów społecznych.
Jedną z metod badań pedagogicznych jest metoda biograficzna, która wcześniej szersze zastosowanie znalazła w badaniach socjologicznych. Występuje ona tam pod nazwa metody biograficznej, metody dokumentów autobiograficznych lub biograficznych albo metody „dokumentów osobistych” czy „dokumentów ludzkich”.
W badaniach pedagogicznych odmianą metody biograficznej jest metoda monograficzna i metoda indywidualnych przypadków. Metoda biograficzna odwołuje się często do analizy takich dokumentów jak : pamiętniki, życiorysy, dzienniki, wspomnienia, listy, biografie, wspomnienia , notatki osobiste, sprawozdania, protokoły. Źródłem informacji pisemnych mogą też być reportaże, opowiadania, filmy, literatura faktu, fotografie, służbowe teczki personalne itp. Wypowiedzi ustne natomiast otrzymuje się w wyniku przeprowadzenia z osobami badanymi wywiadów i rozmów. Czyli jest to metoda polegająca na opisie i analizie przebiegu życia ludzkiego rozpatrywanego w kontekście określonego wycinka rzeczywistości społecznej. W badaniach tych preferowane jest podejście jakościowe.
Jak wcześniej wspomniałem odmiana metody biograficznej są metoda monograficzna i metoda indywidualnych przypadków. Cechą wspólna tych metod jest posługiwanie się innymi samodzielnymi metodami i technikami badawczymi jak, np. analiza dokumentów, obserwacja, i metoda dialogowa, nastawienie na jakościowy opis i analizę zgromadzonego materiału biograficznego.
Moja praca poświęcona jest omówieniu monografii pedagogicznej. Zacznę wiec od jej definicji.
Definicje :
MONOGRAFIA [gr.], praca naukowa poświęcona szczegółowemu zbadaniu jednego zagadnienia, zjawiska lub twórczości jednej osoby.
W socjologii np. MONOGRAFIĄ nazywa się badanie układów społecznych czy nawet zjawisk i procesów społecznych.
Wedle sugestii A. Kamińskiego za monografię na gruncie pedagogiki przyjąć należy taką metodę postępowania, która prowadzi do opisu instytucji wychowawczych, rozumiejąc pod pojęciem instytucji wychowawczej „struktury sformalizowane” takie jak: Towarzystwo Przyjaciół Dzieci, Uniwersytet dla Rodziców, szkoła, spółdzielnia mieszkaniowa.
Metoda monograficzna według T.Pilcha charakteryzuje się dwoma czynnikami : przedmiotem badań i sposobem badania. Dla monografii przedmiotem badań jest instytucja wychowawcza lub inna instytucja badana dla celów wychowawczych. (dom kultury, pogotowie opiekuńcze, a niekiedy spółdzielnia uczniowska czy drużyna harcerska). Jeżeli chodzi o sposób badania to dąży się tu do „sięgnięcia w głąb” danej instytucji i gruntownego, wielostronnego wejrzenia w jej funkcjonowania zarówno jako systemu społecznego, jak i jako związanego ze sobą zbioru osób.
Najważniejsza cecha wyróżniająca badania monograficzne w sensie formalnym to ich ścisła lokalizacja instytucjonalna. Pod względem merytorycznym metoda ta prowadzi do rozpoznania struktury i efektywności działań wychowawczych, do postawienia diagnozy określonych niedomogów i opracowania koncepcji ewentualnych ulepszeń.
Wg Pilcha monografia to metoda badań, której przedmiotem są instytucje wychowawcze w rozumieniu placówki lub instytucjonalne formy działalności wychowawczej, prowadzące do gruntownego rozpoznania struktury instytucji, zasad i efektywności działań wychowawczych oraz opracowania koncepcji ulepszeń i prognoz rozwojowych.
Tak więc metoda biograficzna dotyczy głownie opisu i analizy funkcjonowania określonej instytucji opieki, wychowania i kształcenia różnych instytucjonalnych form działalności wychowawczej, jak drużyna harcerska czy spółdzielnia uczniowska.
Monografia może być realizowana poprzez różne techniki , do najważniejszych należą obserwacja uczestnicząca, analiza autobiografii, dzienników, pamiętników i listów oraz techniki metody sondażu, metody dialogowej, a także techniki socjometryczne i w pewnej mierze techniki eksperymentalne.
Mieczysław Łobocki tłumaczy, że badania za pomocą metody monograficznej maja na celu nie tylko poznanie sposobów funkcjonowania upatrzonej przez badacza określonej instytucji czy jakiejś instytucjonalnej formy działalności wychowawczej. Lecz także ukazanie ich dotychczasowych osiągnięć lub niepowodzeń, łącznie ze społeczno-kulturowym ich kontekstem. Szczególna uwagę przykłada się do opracowania wspomnianych koncepcji ulepszeń i prognoz rozwojowych. Badania tego typu mogą dotyczyć m.in. Różnych uwarunkowań środowiskowych, wpływu np. Rodziny lub szkoły na wychowanie i nauczanie dzieci i młodzieży., rzeczywistych lub domniemanych przyczyn sprawianych przez nich trudności wychowawczych, ale nade wszystko pedagogicznego i psychospołecznego funkcjonowania danej instytucjonalnej formy działalności wychowawczej.
Na ogól przyjmuje się ,że głównym przedmiotem metody monograficznej jest jakaś wybrana przez badacza instytucja oświatowo-wychowawcza. Chodzi tu o instytucje , obejmujące swym zasięgiem nie tylko szkoły ale także m.in. różnego rodzaju placówki kulturalno - oświatowe i opiekuńczo-wychowawcze ( przedszkola, szkoły, rodzina, dom kultury, muzeum, instytucje socjalne czy religijne ). Przedmiotem metody monograficznej mogą też być oprócz drużyny harcerskiej i spółdzielni uczniowskiej różne zespoły amatorskie, koła zainteresowań czy świetlice.
Poprawne zastosowanie metody monograficznej wymaga starannego przestrzegania szczególnie takich warunków, jak:
wstępnie rozeznanie terenu, (poprzedzone jest sformułowaniem problemu badawczego i hipotez roboczych jak i odpowiednim doborem technik badawczych),
korzystanie z możliwie wielu źródeł informacji,
posiadanie umiejętności łatwego nawiązywania kontaktów z ludźmi, (okazywanie ludziom życzliwości i wyrozumiałości, w tym szczególne zrozumienie dla ich odmiennych od naszych poglądów i sposobu myślenia, uważne i cierpliwe wysłuchanie swych rozmówców oraz przekonanie ich o celowości prowadzonych z nimi rozmów czy wywiadów, dzięki temu można dotrzeć do trudno dostępnych materiałów biograficznych)
krytyczne podejście do otrzymywanych danych w wyniku badań monograficznych ( zwrócenie uwagi na nieprzechodzenie obojętnie wobec sprzecznych z sobą informacji oraz poważne potraktowanie ich w opinii i analizie wyników badań monograficznych)
Innym niemniej ważnym warunkiem może być jeszcze dokonywanie możliwie dokładnego zapisu zaobserwowanych przez badacza zachowań czy zdarzeń i otrzymywanych wypowiedzi ustnych oraz swych ogólnych wrażeń z bezpośrednich kontaktów z daną instytucją, placówką czy instytucjonalna formą aktywności wychowawczej. Nade wszystko koniecznym warunkiem jest umiejętność zaadoptowania się jako autentycznego uczestnika badanej zbiorowości, cieszącego się tam niemal powszechnym zaufaniem. istnieje możliwość dotarcia do „głębi” badanej instytucji, w tym szczególnie „gruntownego, wielostronnego wejrzenia w jej funkcjonowanie zarówno systemu społecznego, jak i jako związanego ze sobą zbioru osób”
Wady metody monograficznej:
zastosowanie tej metody jest na ogół uciążliwe i czasochłonne
wymaga wysokich kwalifikacji badawczych
trudność dotarcia do wszystkich ważniejszych źródeł informacji na temat podejmowanego problemu badawczego,
Irena Leparczyk zarzuca subiektywizm, czyli uleganie sugestii np. podzielanie poglądów i przekonań, a także sposobu myślenia przez osoby związane bezpośrednio lub pośrednio z funkcjonowaniem badanej instytucji, pseudouogólnianie, tj. wysuwanie nie zawsze wystarczająco zasadnych wniosków z przeprowadzonych badań,
Zalety metody monograficznej:
istnieje możliwość dotarcia do „głębi” badanej instytucji, w tym szczególnie „gruntownego, wielostronnego wejrzenia w jej funkcjonowanie zarówno systemu społecznego, jak i jako związanego ze sobą zbioru osób”
użyteczność praktyczna(oprócz dokładnego rozpoznania funkcjonowania danej instytucji przewiduje ewentualne zmiany i ulepszenia w dalszym jej funkcjonowaniu)
Przy badaniu podobnych instytucji pozwala na ostrożne porównywanie struktur, zasad funkcjonowania i ocenę przyjętych w tych instytucjach rozwiązań problemów wychowawczych. Sprawa porównywalności wiąże się z prawem budowania uogólnień. Sądy uogólniające winny być ostrożne.
LITERATURA :
Mała encyklopedia powszechna PWN, Warszawa 1969
Tadeusz Pilch, Zasady badań pedagogicznych, Warszawa1995
Józef Pieter, Ogólna metodologia pracy naukowej, Wrocław 1967
Władysław Zaczyński, Praca badawcza nauczyciela, Warszawa 1968
Mieczysław Łobocki, Metody i techniki badań pedagogicznych, Kraków 2000
Józef Pieter, Ogólna metodologia pracy naukowej, Wrocław 1967, s.17-19
Władysław Zaczyński, Praca badawcza nauczyciela, Warszawa 1968, s.9
Józef Pieter, Ogólna metodologia pracy naukowej, Wrocław 1967, s.137-138
Mieczysław Łobocki, Metody i techniki badań pedagogicznych, Kraków 2000, s.293-297
Mała encyklopedia powszechna PWN, Warszawa 1969, s.669
Tadeusz Pilch, Zasady badań pedagogicznych, Warszawa1995, s.45
Tadeusz Pilch, op.cit., s.46
Ibidem, s.46
Mieczysław Łobocki, op.cit., s.298-304