Melchior Wańkowicz- „Prosto od krowy” <prosto od twórcy ;) >
Z cyklu „teoria podana na talerzu”
Początki-„raporto”- donosić, wymienia najważniejszych twórców reportażu, stosunek literatów do reporterów i XIX-wieczne niedocenianie reportażu jako gatunku(był w cieniu literatury; na topie-proza, powieść psychologiczna)
I WŚ- rozwój wypadków na świecie, wiele nowych faktów, zdarzeń, rozwój reportażu i tzw. faktomontaż-koncesja dla reportażu, reportaż znajdował się w „przedsionku literatury”
II WŚ- Międzyepoka-(obejmująca cały świat)- odejście od cywilizacji zachodniej, oraz od hegemonii Europy ,na rzecz formującej się kultury uniwersalnej. Kultura ta zakłada istnienie wielu cywilizacji, które mogą ulec westernizacji. Podporządkowanie się światowemu planowi gospodarczemu, hierarchia narzucona przez państwa najsilniejsze, duże znaczenie tzw. kultury atlantyckiej a spadek znaczenia kultury europejskiej.
Zapotrzebowanie na tzw. reporterów- chomików ( podróżnicy, skrupulatni zbieracze faktów)
Odejście wielu twórców od powieści do reportażu, cienka granica pomiędzy oboma gatunkami
Metoda reporterska Churchilla-reporter powinien „nizać relacje o zdarzeniach publicznych na siatkę doznań osobistych”
Najważniejsze cechy reportażu Międzyepoki:
-personalizm
-dociekliwość( wnikliwa analiza)
-artyzm
Artyzm-plastyka przekazu, najważniejszy jest „zrost z czytelnikiem”, „przekazywanie wizji bez talentu jest niemożliwe”- Max Bellot, należy przedstawionym obrazem przemówić do odbiorcy, pobudzić wszystkie jego zmysły, ożywić wyobraźnię
Zaangażowanie- opinia Kischa- reporter ma być zimny ,opanowany jak chirurg oraz przedstawiać fakty jako bezstronny świadek, Kisch występuje przeciwko uproszczonym , płytkim komentarzom i uogólnieniom miernych dziennikarzy ( nie posługujących się puentą, metaforą, kontrastem zestawień itd. -tzw. woda ideologiczna).
U Wańkowicza-komentarz wypływa z kompozycji, celowe usytuowanie w tekście, podanie wybranych inf., im mniej komentarzy a więcej zaangażowania ideowego, tym lepiej;(wg Wańkowicza reporter musi na danej tematyce odcisnąć indywidualne piętno).
Reporter powinien mieć własne zdanie, a nie zachowywać bezpieczny dystans i ubezpieczać się w pisaniu jeśli się czegoś nie jest pewnym.
Puentylizm- jeśli zagadnienie jest wielowymiarowe, możemy z niego wybrać jedną puentę ,a z drugiej( która wydaje się rzucać na dany materiał inne światło) możemy napisać odrębny reportaż ( tak jak malarz tworzy obraz z malutkich punkcików)
Wszystkoizm-(≠ puentylizm) -tendencja niektórych twórców do zbyt ogólnego ujmowania tematyki, osadzania jej w różnych kontekstach ,uogólnianie .Próba całościowego, obiektywnego ujęcia ,która jednak sprawia, że reportaż traci wydźwięk tego ,co miał przekazać i staje się nudny, tasiemcowy .Czytelnika to „odinteligenca”.
Wszystkoizm to zawarcie całego swojego światopoglądu w każdym utworze.( utwór jako „próbka z oceanu światopoglądowego: choćby najmniejszy kubeczek powinien zawierać wszystkie składniki”).Wańkowicz stanowczo krytykuje.
Chłonność - reporter powinien być otwarty, chłonny na świat, powinien go w prosty sposób odbierać, a ponadto pisać z myślą o czytelniku, być z nim zżytym. Pisząc należy „mieć ich (czytelników) zawsze przed sobą” i dostosowywać się do ich możliwości odbioru. Trzeba słuchać bohaterów swoich reportaży ,żyć z nimi, rozumieć, odczuwać ich emocje( nawet te niewypowiedziane).
Pisarz nie powinien bezkrytycznie trwać przy swoich poglądach, z perspektywy czasu może je weryfikować, zmieniać( podany przykład twórcy katolickiego, który następnie stał się marksistą).
Chłonność reportażu
↓ ↓
(anoda) (katoda)
chłonność pisarza-mogą wystąpić deformacje chłonność czytelnika-mogą wystąpić dystorsje
Deformacja pisarska-wynikająca z profesjonalizmu zawodowego.( Np u Wańkowicza- uwrażliwienie na problemy społ. bardziej niż na dramat jednostki; przejaw profesjonalizmu-analiza zjawisk z punktu widzenia społeczeństwa, co przesłania subiektywne wzruszenie).
„Dobry reportaż posiłkuje się profesjonalizmem, jednak nie daje się nim rządzić”. Z drugiej str. reportaż nie może też być zbudowany tyko na wzruszeniu ,gdyż nie przetrzyma próby czasu.
Dystorsja czytelnicza- „reportaż dobrze napisany zrasta się z czytelnikiem”- to czytelnik nadaje dziełu ostateczny kształt, interpretując je Ina własny sposób odczytując.
-chciejstwo-( z ang. „wishful thinking”) pragnienie czegoś(np. wolności, pomocy państw zachodnich) tak silnie, ze odbiorca czytając tekst subiektywnie go sobie odbiera, przekształca-aż do przekłamania treści.
Fakty- jeśli reportaż ma być wartościowy, to trzeba się do niego przygotować: zgromadzić ”Niagarę faktów”, a później je zręcznie wykorzystać, jednak w taki sposób, by fakty te przytłaczały czytelnika. Sprawdzenie relacji świadków z dokumentacją na dany temat-najważniejsze jest zachowanie proporcji pomiędzy tymi dwoma składnikami, plus dodanie doznań osobistych.
-Wańkowicz opisuje swoją kartotekę, w której uporządkował ważne cytaty zagadnienia.
-umiejętne wykorzystanie cyfry-zwiększenie autentyzmu, wywołanie wrażenia
-Wańkowicz porusza kwestię reportażu jako mozaiki
-trudności w dokumentacji-czasami jedynym świadkiem zdarzeń jest reporter- wówczas niektórzy kwestionują prawdziwość podawanych przez niego informacji trudno udowodnić rację; jednak warto mimo wszytsko przytoczyć takie fakty
Mitomania- kiedy bohaterowie siebie samych oraz swoje czyny idealizują, święcie w nie wierzą( szczególnie uczestnicy wojen, powstań). Należy starać się oddzielić fakty od mitów, nie należy jednak z góry odrzucać opowieści, które wydają się nieprawdopodobne, bo zazwyczaj każda zawiera drobny „złoty samorodek autentyzmu”; niezwykle istotna rola psychoanalizy
Język- Wańkowicz przywołuje słowa krytyki recenzentów swoich dzieł, którzy zarzucają mu niechlujny, niepoprawny gramatycznie język- pełen neologizmów, zapożyczeń. Pisarz broni się, usprawiedliwiając tym ,że jest całkowicie od języka zależny, bo „on robi z nim to co chce”. Twierdzi, iż dziwne formy językowe same do niego lgną. Wańkowicz popiera zastosowanie wulgaryzmów, onomatopei tam, gdzie to konieczne. Język ma odzwierciedlać rzeczywistość, być muzykalny a nie sztuczny i złożony z ograniczonej ilości odstawowych słów ( basic language). Duża rola przedrostków, skojarzeń językowych. Słowa wytrychy- pierdolić, k**wa ;)
Forma- jej częścią jest język. Wańkowicz wybrał formę gawędy. Twórca wychodzi z założenia, że w świecie od zawsze istniały ukryte formy- pisarze tylko w swoim czasie je odkrywali.
-gawęda -największe osiągnięcie polskiej szlachty, która zbudowała szczyty naszej kultury. 'Gawęda daje element zbliżenia”, jest drogą do odczuć czytelnika. Współczesna gawęda dyscyplinuje się, oczyszcza z nieuporządkowanych dywagacji i wielosłowia, pozbywa barokowego przerostu formy nad treścią.
Namiastka-małe (krytyczne) studium pracy korespondentów zagranicznych-powierzchowne zebranie informacji, bez szerszej perspektywy przedstawienia zdarzeń i dotarcia do ich przyczyn, tzw. namiastka,” human interest”
Dygresja- przykład „Smętka”, gdzie dygresje na temat kajaków itp. Miały na celu zrelaksowanie czytelnika
Dygresja ≠ dywagacja
-dywagacja- dygresja bez dyscypliny (swobodne odejście od tematu)
- dygresja-nadal trzyma się tematu, krąży koło głównego wątku ,pokazuje więcej wymiarów tego samego przedmiotu
-dygresja od dygresji-dygresja 2-stopniowa
Wielosłowie-Wańkowicz jest przeciwny niepotrzebnemu gadulstwu, popiera prostotę słowa. Dwie teorie dotarcia do czytelnika:
-poprzez używanie wielu synonimów ( bo dla każdego inne słowo jest bliższe i bardziej przemawiające)-tak jak strzelanie ze śrutu
-poprzez użycie najtrafniejszego określenia, które trafi czytelnika prosto w serce-strzał ze srebrnej kuli
Funkcjonalizm- Wańkowicz występuje przeciwko snobistycznym, wyalienowanym pisarzom, którzy tworząc w sposób niezrozumiały” nie potrafią dotrzeć do mas”; utwór ma być przede wszystkim funkcjonalny
Sprawności- reporter powinien posiadać wszechstronne zdolności ( fotografia, pisanie na maszynie itd.)
Grafika-„Reportaż to autentyzm .Cóż jest bardziej autentyczne jak fotografia?”, zabiegi graficzne w tekstach-fotomontaż ,eksperymentowanie z łamaniem szpalt, wielokolorowe zdjęcia.
Co dalej?- rozważania na temat kierunków rozwoju i cech reportażu w przyszłości;, są to według Wańkowicza:
-poszerzenie ram konwencji-( na pierwszym planie płot prawdziwy, a dalej domalowany)-przenoszenie faktów z życiorysów różnych bohaterów i składanie w całość -uzupełnianie, uprawdopodobnianie ; ”reportaż tym się różni od powieści, czym mozaika od malarstwa”- zawiera w sobie autentyczne „kamyczki”.
-usankcjonowanie prawa reportażu do” sklejania wątków, przy zachowaniu przywileju, ze jest dokumentem” i wywalczenie statusu równającego jego formalnie fikcyjnych bohaterów z bohaterami autentycznymi.
W świat!..- końcowe refleksje o roli polskiego reportażu w świecie. Docenienie polskiej twórczości literackiej, a jednocześnie apel o odkłamanie własnej historiozofii i odgrzebanie polskiej świadomości.