R. Kapuściński, Kirgiz schodzi z konia, Warszawa 1968
(oprac. Aśka Gaudyn)
„Zaproszenie do Gruzji”
4 razy mniejszy kraj niż Polska. Lokalny patriotyzm Gruzinów. Gruzja rówieśniczką Grecji. Renesans do XIII w. Najazdy zewnętrzne. Rozbicie wewnętrzne. „Gruzińskie” »Targowice«”. Przyłączenie do Rosji (1801 r.). Podobieństwa do historii Polski.
Malarz Niko Pirosmanaszwili.
Tbilisi - miasto światłocieni. Nakaszidze - ulica słońca, Czachruchadze - ulica cienia. Tbilisi - mrowisko. 800 tys. mieszkańców.
1917 - mienszewicki rząd. Demokratyczna Republika Gruzji. 1921 - władza radziecka.
Koniak = wino, słońce, dębina i czas.
Tradycja ucztowania - „okazja, żeby uczcić życie”. Stół = „ognisko przyjaźni”. „Przyjaźń jest warunkiem życia i dlatego trzeba ją umacniać”
Toasty = „ważne expose”. Afirmujące. Pozytywne.
„Wanik czyli druga Armenia”
Tylko 35% Ormian mieszka w Armenii. W przeciwieństwie do Gruzinów, Ormianie lubią opuszczać swój kraj i osiedlać się za granicą.
Każdy dobry Ormianin przynajmniej raz w życiu przyjedzie do Erewanu. Erewan - miasto z tufu; ma (formalnie) 2750 lat, ale w praktyce - wiele razy był niszczony, więc jest stosunkowo młody; 700 tys. mieszkańców. Ośrodek nowoczesnych przemysłów.
Benik Petrusjan - rzeźbiarz. Amajak Bdejan - ceramik.
Emin Aristakesjan - kompozytor (ocalał z rzezi).
1915 - rzeź Ormian w Turcji (zginęło 1,5 mln).
Ochrona książki jako symbolu = kult ojczyzny.
Armenia = rówieśniczka Babilonu. „Fatalne położenie geograficzne”.
Radziecka Armenia = 1/10 dawnej. Wojny religijne.
Św. Apostolski Kościół Ormiański (obrządek grecki) = „przaśnicy”.
Na czele - Katolikos; siedziba - Eczmiadzin.
396 r. - ormiański alfabet.
Fenomen kopistów ormiańskich. Kultura narodowa = kultura książki.
90% kraju - powyżej 1000 m n.p.m. „Karuzela mikroklimatów”.
Sewan - jedno z największych wysokogórskich jezior świata.
Tunel Arpa - Sewan.
„Kraj pogranicza - Azerbejdżan”
Baku - mnogość stylów. Ciasnota. „Surrealistyczny” plan starówki (= chaos).
Nafta. W 1900 r. ponad połowa światowej produkcji ropy - z Baku.
Firma broni Nobel - później z tych pieniędzy ufundowana została nagroda.
„Mieszczańska europejskość” Baku [kontrast z muzułmańskim krajem].
1,2 mln mieszkańców (=28% ludności kraju).
Powszechny pęd do nauki i kult uczonego.
Ponad połowa Azerbejdżan mieszka poza obszarem Azerbejdżanu.
Azerbejdżan - przedpole Azji Centralnej.
Mozaika religijna.
Wydobycie ropy z dna morza. Miasto na morzu.
„Turkmenia - republika na pustyni”
Aszchabad. Wiedza służąca życiu. Mądrość koczowników pustyni.
„Manas” - najdłuższy epos literatury światowej (40 tomów). Kirgizi.
Próby ochrony oazy przed pustynią (np. wymiatanie piasku z ulic).
250 tys. mieszkańców.
Turkmeńskie (bucharskie) dywany.
Instytut Pustyń - projekt ocalenia wody dzięki energii słonecznej.
Uzboj - rzeka, która ściągnęła Turkmenów na pustynię.
Woda - towar na czarnym rynku. Agonia Uzboju 400 lat temu.
Exodus ludzi na pustyni. Bratobójcze wojny Turkmenów.
Kanał z Amu-Darii.
Kołchoz „Moskwa”.
Rodzina jako sens życia.
Ludność Turkmenii żyje w 5 oazach. 90% powierzchni to pustynia.
„Tadżykistan wysoki jak Tybet”
Duszambe.
Rudaki - poeta (1 300 000 wierszy). Awicenna - filozof.
Góry Palmiru.
Bruno Jasieński - polski poeta, współtwórca polskiego futuryzmu.
Duszambe = poniedziałek.
340 tys. mieszkańców.
80% obszaru Tadżykistanu leży w strefie silnych trzęsień ziemi.
Tylko 1,5 mln (z 4,5 mln) Tadżyków żyje w ZSRR.
„Kirgiz schodzi z konia”
Frunze (Kirgizja) - „miasto europejskie, rosyjskie”. Klimat bardziej sprzyjający niż w Aszchabadzie i Duszanbe.
Kirgizja ma 800 km granicę z Chinami.
Dawniej Kirgizi byli ludem koczowniczym (Naród 40 Plemion).
Szamanizm. Zacofanie Kirgizów.
Kirgizi stanowią w Kirgizji mniejszość narodową (40,5%).
„W piciu wódki Kirgizi przewyższają Rosjan, nie mówiąc o Polakach”.
W czasie kirgiskiej uczty serwuje się barana. Gość musi zjeść mózg, a następnie wydłubać i zjeść oko. Drugie zjada gospodarz. Tak zawiązuje się braterstwo.
Elektrownia na Syr-Darii. [2 skalne, 500-metrowe ściany].
„Bilard w meczecie buchary”
Uzbekistan.
Twierdza emira Buchary (tyran).
Drewniany meczet Bolo-Chauz [bilard]
Buchara - „miasto towarów i rynków”, „brzuch Azji”.
Samarkanda - „miasto skupienia i refleksji”.
Timur - kochający sztukę władca - tyran.
Taszkient. Stolica odbudowywana po trzęsieniu ziemi (1966).
1 200 tys. mieszkańców. Miasto z tradycją, ale współczesne.
„Wejście na pustynię”
We wszystkich 7 republikach - duże przywiązanie do tradycji.
Dualizm - świat techniki i tradycji.
Polityczne i kulturalne wpływy arabskie, mongolskie, tureckie.
Tędy przebiegał Jedwabny Szlak, stąd walka o wpływy.
Rozwój miast i stagnacja na wsi.
Rozłamy wewnętrzne uniemożliwiające tworzenie się miejscowych narodów. „Dopiero Rewolucja Październikowa stworzy klimat przyspieszający procesy integracyjne” → rozwój.
W Tadżykistanie tylko 0,5% (sic!) ludzi potrafi czytać.
W Kirgizji jest tylko 5 km bitych dróg.
W Turkmenii - 1 lekarz na 100 tys. ludzi.
Od 28 wieków nie zmieniają się narzędzia pracy.
[powrót do Warszawy]
→ Zbiór reportaży dający nowe spojrzenie na ówczesne republiki ZSRR, dziś niepodległe, acz często borykające się z tymi samymi problemami.
Momentami na pierwszy plan wysuwa się - typowy dla niemal wszystkiego, co powstało w czasach komuny - styl gloryfikujący ustrój Związku Radzieckiego, jako niosącego rozwój, narodowe zjednoczenie, wzrost poziomu życia.
Patrząc na niektóre sprawy z dzisiejszej perspektywy, można stwierdzić, że (pomijając polityczne poglądy) byłe republiki ZSRR ponoszą konsekwencje ówczesnych decyzji i gospodarczych kierunków do chwili obecnej (jak wysychanie jezior przez nadmierne nawadnianie pól bawełny wodą z rzek w latach 70.).
Książka odbiegająca pod względem stylistycznym od większości reportaży Kapuścińskiego. Mniej tu egocentrycznego układu oglądu, więcej historii ludzi, których autor miał okazję poznać.
1