POMORZE
- charakterystyka terenu
obszar ukształtowany przez cofający się lodowiec
pozostałości: doliny, piaski wydm, bagna, torfowiska, lasy mieszane (duzo buczyny)
- grupy zaliczone do Pomorzan:
Krajniacy
Borowiacy Tucholscy (Borusy, Wrzosami, Flisaki)
Kociewiacy
Kaszubi
Słowińcy
Morzanie
Josce
Dobrzyniacy
Lasowiacy
Nadwiślany
Chełminiacy
Bylacy
Lesacy
Parciana Szlachta
Koscierzacy
Gachowie
Krubanie
KASZUBI
- Kaszuby
etymologia nazwy:
od czesci ubioru (według Długosza) - od długiego surduta ułożonego w fałdy czyli huby
`kan huby' - kasac huby
według Mrongoviusa od kozucha
według Brucker'a od szuby
od krajobrazu - Derdowski - od trzciny rosnącej na blotach i torfowiskach, zwanych przez
miejscowych `kaszebe'
od mitycznego plemienia - Linde - od nazwiska Kuzynów, narodu Lutyllów, z niemieckiego
hube
- książęta pomorscy (XIII w) uzywali tytułu `dux Slavorum At Caszubiae'
XIV w - ziemie kaszubskie po rzeke Łębę naleza do zakonu krzyzackiego
Pozostałe ziemie: lęborska, bytowska stanowi do XVI w lenno polski
XVI w - umiera ostatni ksiaze słowian i Kaszub (Boleslaw X)
XVII w - Pomorze wlaczone do Szwecji, ziemie: lęborska, bytowska do korony
Polowa XVII w - podział Kaszub miedzy Polske, Szwecje a Brandenburgie
1772 - I rozbiór - ziemia ta przylaczona do panstwa Pruskiego
1811 - uwlaszczenie chłopów
1855-56 - separacja Pomorza
ok. 1850 - zakaz dziania barci
1919 - Polska uzyskuje dostep do morza
1945 - Kaszubszczyzna wlaczona do Polski
po 1945 - migracje: ukraincy, Polacy z centralnych i pld terenów, Niemcy
- zasieg ludności kaszubskiej wyodrębnionej poprzez cechy kulturowe nie pokrywa się z
zasiegiem dialektów kaszubskich
dawne osadnictwo kaszubskie zachowało się do dzisiaj w 2 dawnych województwach:
gdańskim i bydgoskim (wsp woj. Pomorskie)
zwarty obszar dalektów kaszubskich ciagnie się:
od zatoki gdańskiej, po Czersk, Chojnice na pld
zachodnia granica: jezioro Żarnowieckie- Lębork- Bytów
(wpływy j niemieckiego)
połdunie i płd wsch - pogranicze z dialektem Borów Tucholskich
- miasta:
Kościerzyna, Kartuzy, Wejherowo, Lębork, Bytowo, Puck, Gdańsk Oliwa - siedziba zrzeszenia Kaszubsko- Pomoskiego
- Izydor Gulgowski wyróżnił Kaszuby
północne (miedzy Puckiem a Wejherowem)
srednie (powiat Kartuski - tzw Kaszubska Szwajcaria)
południowe (kaszubska Puszcza)
- zainteresowanie kaszubszczyzna:
I zainteresowania dotyczące jezyka:
Mrongovius - XVIII-XIX w - gdański duchowny
F. Ceynowa (kaszub, ur 1814 kolo Pucka, lekarz i jezykoznawca), uwazał ich za
odrębny naród slowianski
M. Derdowski (kaszub, ur 1852, pisarz, poeta, dziennikarz)
Zwolennik wspólnoty polsko-kaszubskiej
Autor epopei kaszubskiej
Słowniki jezyka kaszubskiego:
Działalność społeczna i stowarzyszenia ruchu odrodzenia kaszubskiego
Towarzystwo np. Młodokaszubów
Muzea: np. skansen w Wdzydzach Kiszewskich
- współczesny regionalizm kaszubski
po 1945 rozwój kultury kaszubskiej jako wynik procesu instytucjonalizacji
ruch regionalny
instytucje kulturalne: muzea, skanseny, biblioteki
kultury kaszubskiej: konkursy, przeglądy, festiwale, plenery
to także nurt zycia społecznego majacy charakter integracyjny
po 1989 - Kaszubi jako produkt turystyczny - wpływ na rozwój kultury i jej zachowanie
budowanie tożsamości kaszubskiej w odwolaniu do kultury i jezyka
na Uniwersytecie Gdańskim powstaje na wydziale filologii polskiej Katedra
Kaszubistyki, także podyplomowe Studium Edukacji Regionalnej i Alternatywnej
Popularyzacja kaszubskiego:
Prasa lokalna - Pomerania
Media
Tłumaczenia
Kodyfikacja jezyka
Reaktywowanie tradycji kaszubskiej
Dawniej: plecionkarstwo, koszykarstwo, strój
Współcześnie: obrzed świętojański,
Gwiżdże - gminy kolędnicze
Wspolczesna tożsamość kaszubska:
Chroniona przez konstytucje RP z 1997, art. 35
Autorytety: J Boryszkowski
Herb: obowiazuje tylko w Gdańskim - czarny gryf na zlotym tle
Flaga: czarny, żółty/złoty
hymn: muzyka F. Nowowiejski, tekst: fragment z `Pana Czorlinskiego'
Kaszubi:
Podział społeczny, zajecia
Architektura
Stroj ludowy
Sztuka (hafciarstwo, plecionkarstwo, rogownictwo, malarstwo, rzezba, garncarstwo)
Imprezy
Folklor
- Kaszubi dawniej byli to:
Rybacy, właściciele ziemscy, chłopi (gburzy - bogaci chłopi, bezrolni)
Współczesnie:
Rybacy, chłopi, robotnicy, inteligencja
- Budownictwo kaszubskie
skansen: we Wdzydzach Kiszewskich, założony w 1906 przez Izydora (+1925) i Teodorę
(+1951) Gulgowskich
początkowo jedna: chałupa podcieniowa checz M. Hinca, która spłoneła w 1932
odbudowa w 1936
1945 - przechodzi na skarb panstwa
obecnie powierzchnia ok. 21 ha, założenie parkowe z podziałem na sektory
zagroda
do XVIII w - kształt kwadratowy
od XIX w - kształt prostokątny, krótszy bok przylega do drogi
kształt narzucony przez zwarta zabudowe wsi owalnicowej i ulicówki, gdzie
symetrycznie od drogi odchodziły działki - zagrody
zarzadzenie wladz pruskich, aby budowle gosp stały w od zabudowy mieszkalnej
zagrody można podzielic ze wzg na liczbe budynków na jedno, dwu, trzy i
wielobudynkowe
dom - checz
z drewna, na zrab
z drewna, gliny, sieczki, kamienia, cegły, kon szachulcowo-ryglowa
szachulec - kon słupowo- ramowa w srodku patyki owinięte slomą i oblepione
glina
mur pruski - drewno i cegla
chałupy kaszubskie
bezpodcieniowe
podcieniowe - z podcieniem szczytowym (pełnym, naroznym)
z podcieniem w scianie wzdłużnej (wnekowe, wypustowe)
szerokofratowe - 3 biegowe
dach dwuspadowy ze zdobieniami
pazdurami
plany domów kaszubskich
izby, alkierze, komorki, sienie
zabudowa gospodarcza - ogrodek, stodoła, wiatrak - koźlak (drewniany, przekreca się całość
do wiatru)
- strój kaszubski
I wzmianki w XIII/XIV w
Zróżnicowany: stroj rolników, rybaków, ludności pochodzenia gdańskiego
Stroj ludowy zaginał w 2 poł XIX w z powodu zmian gosp i upowszechnianie się materiałow
Fabrycznych
Reaktywacja stroju (na podstawie materiałów ikonograficznych)
2 etapy: pocz XX w stroj świetlicowy
lata '50 XX w uproszczony, kolorowy haft
stroj damski:
biała koszula - zgło
gorset dla dziewcząt, biały lub granatowy, nie zdobiony - liwk
kabacik dla mężatek
spódnica - spochia
halka i spodnica wierzchnia: czitel
suknie obszerne, b sfałdowane, jednolite w barwie: brunatne, granatowe
dziewczęta: niebieskie
rzadko wzorzyste, naszywki z 2 tasm (przejaw mody meskiej)
zapaska - fartuch
panny: biały, krótki
mężatki: obszerny, jednolity, sfałdowany
jupa i kabat - wierzchnie okrycie z aksamitu
z tyłu fałdy
sukmanki - wierzchnie, na zime
chusta, czepiec `złotogłowie'
czepiec nosza męzatki
złotnice - wyszywane złota nicią
„rębowane muce” - haft kolorowy
buty - czarne trzewiki do kostek
ozdoby: tasiemki kolorowe do spinania koszuli, mankietów, kołnierzyka, gorsetu
sznury bursztynów
stroj meski:
koszula biała z kołnierzykiem
chusta pod szyje: czerwone z białymi i zielonymi kwiatami
kamizelka - liwk
krotka lub długa
starsi: ciemne: granatowe, ciemnozielone, zapinane pod szyje
młodzi: jasne, często prążkowe (zielone, zolte, czerwone)
spodnie płócienne: białe, granatowe, czarne
skórzane, zamszowe
bukse - czasne lub żółte wpuszczane w buty
buty - skórznic
wywrócone cholewy
kaftan - węns
kamizelka z rekawami: ciemnozielony, granatowy
jupa - luzny kaftan wierzchni w kolorze czarno-szarym
sukmana - granatowa z leżącym kołnierzem, czerwone wyłogi
bogato marszczona z tyłu
czapa futrzana - muca
kapuza - z długim okryciem karku
klaka
kapelusz podobny do cylindra, latem kapelusz słomkowy
złotogłowie - czepiec, złotnica, wyszywany złotą, zółtą, srebrną nicią
haft na czarnym aksamicie
popularne w XVIII/ XIX w
wyszywane w klasztorach w Żukowie
z czasem ten mieszczanski element przyjał się u bogatych gospodyn
z czasem nowe materiały i kolory: ciemne tło i jasne zdobienie
charakterystyczny motyw haftu: owoc granatu i rozwinięty kwiat tulipana
haft kaszubski kolorowy
reaktywacja - pocz XX w - projektuje i uczy T Gulgowska
haft siedmiobarwny: 3 odcenie niebieskiego, czerwony, zielony, zolty, czarny
potem wprowadzono odcienie brazu, pomarańczowy, rozowy, morelowy
popularne motywy: tulipan, makówka, róża, owoc granatu
osrodki hafciarskie: Wejherowo, Puck, Tuchola, Chojniec, Człuchów
sztuka kaszubska:
plecionkarstwo
I Gulgowski reaktywował na pocz XX w
Z korzenia jałowca, sosny
Sieciarstwo
Bursztyniarstwo
Bursztyn zbierany i kopany
Ornamentyka: rybka, krzyżyk, pszczółki
Garncarstwo
Chmielno - warsztat rodziny Nedów (od 1907, warsztat w Kartuzach (B. Meissner)
Wsp barwa polewy: granatowa, brazowa, zielona, rzadziej: kremowa i czarna
Motywy: gałązka bzu, tulipan, lilia, rybia łuska
Ornamentyka stała się synonimem ceramiki kaszubskiej
Wyroby z rogu - tabakierki
Wyrob rozkow - rogowych tabakierek jest wynikiem popularnego na Kaszubach
zazywania tabaki
z rogu krowiego
obróbka: gotowanie, formowanie na cieplo w rozne kształty (spłaszczone, zagiete)
największe kolekcje znajduja się w muzeach etnograficznych w Gdańsku-Oliwie,
Toruniu, Kartuzach
Wsp rogowiarze to miedzy innymi: H Petk z Sierakowic, Z. Kręci z Brodnicy Dolnej
Malarstwo
Na szkle - rozwijało się glw w XIX w
Zachowane w muzeum w Toruniu, Kartuzach
Proba rekonstrukcji: lata '50 i '60 - konkursy, tematyka swiecka, pomoc
Merytoryczna, warsztaty w Wierzycy
Na drewnie
Powierzchnia skrzyn, kredensów
Ornamentyka i kolorystyka malowania sciany glw skrzyni nawiazuje do haftu
kaszubskiego
rzeźbiarstwo
figuralne (Chrystus Frasobliwy, Jan Nepomucen, sw Roch, sw Rozalia, sw Józef, sw
Barbara), kapliczki
z drewna
słynni rzeźbiarze ludowi: Apolinary Pastwa z Wąglikowic, L. I. Rzepa, W. Lica
kaszubska kapela:
dawniej składała się ze skrzypiec, basa, klarnetu, bębnów
wsp: diabelskie skrzypce (instrument perkusyjny)
burczybas (belka z konskim ogonem, dawniej rola obrzedowa)
ryńczoki - kij pasterski z brzękadłami
Traby pasterskie - bczuny
Akordeon
SŁOWIŃCY
- zamieszkuja niewielki obszar miedzy jeziorem Łebsko a Gardno
dzisiaj: przesiedleni w okolice Hamburga
- sa zachodnim odłamem Kaszubów lub odrebna grupa
nazwa I raz zanotowana ok. 1850 przez A. Hilferding'a
I opis grupy - 1820 (pastor Lork)
Wyróżniali się wyznaniem: protestanci
Zajmowali się rybołówstwem
Ostatnie rody słowińskie: Klick, Czair, Polluks, Jost, Ruck
Zabytki można znaleźć: w skansenie w Klukach (otwarty w 1988)
Na cmentarzu w Smolchinie
Muzeum Pomorza Srodkowego w Słupsku
- ciekawostki słowińskie:
buty dla konia
kleka - laska sołtysa przekazywana
imprezy - przeglądy zespołów, sobótka, przedzimowy festiwal
- Architektura
Kon szachulcowo-ryglowa (nakaz wydany ok. 1750 przez Fryderyka W. aby stosować na ziemiach pruskich kon szachulcową)
Od XIX w mur pruski
strzecha: z trzciny jeziornej, także z trzciny ocieplanie