Sarmatyzm.
Sarmatyzm stanowi podstawę polskiej obyczajowości, religijności, polityki. Zaczyna się w XV wieku. Szlachta polska w dobie swej świetności poszukiwała swych korzeni - znalazła je w starożytnym ludzie Sarmatów (w rzeczywistości był to koczowniczy lud irański zamieszkujący dorzecze Wołgi). To szczególne pochodzenie miało tłumaczyć szczególną rolę jaką szlachta odgrywała w Polsce.
Sarmatyzm ma dwa znaczenia - pierwsze oznacza styl życia szlachty w XV i XVI wieku, drugie - rozbudowaną ideologię szlachecką. Początkowo sarmatyzm utożsamiano z pozytywnymi cechami szlacheckimi - męstwem, dzielnością. Z czasem następuje rozwój zakresu znaczeniowego o kult złotej wolności, mesjanizm - pogląd religijny mówiący o istnieniu jednostkowego lub zbiorowego mesjasza. Szlachta polska miała poczucie, że Polska stanowi przedmurze chrześcijaństwa - musi stawić czoła pogańskiej nawale, była wszak najdalej na wschód wysuniętym państwem chrześcijańskim. Stykała się z prawosławiem i islamem, wskutek ataków tureckich. Mesjanizm narodowy to przekonanie o szczególnej roli polityczno - religijnej Polaków. Gruntuje się w czasach baroku wiara obecna od zarania państwowości polskiej - o szczególnej roli jaką odgrywa Matka Boża. Kolejnym aspektem jest ziemiańskość - ukształtowany model życia - życie na wsi, fascynacja przyrodą, jej pięknem, wzorce gościnności, dobrego sąsiedztwa. Obecne były także elementy orientalizmu, wyrażające się w zainteresowaniu kulturą wschodu - strój szlachecki, broń, ubiór konia.
Stosunek do sarmatyzmu w literaturze i kulturze ewoluował - początkowo symbolizował męstwo, kult wolności. Z czasem stał się synonimem ciemnoty, zacofania, pijactwa i obskurantyzmu. W czasie rozbiorów przywrócono tę tradycję do łaski, czego świadectwem jest najwybitniejszy zabytek kultury sarmackiej - "Pan Tadeusz".
Przedstawicielami sarmatyzmu byli Jan Chryzostom Pasek oraz Wacław Potocki.
Jan Chryzostom Pasek (1636 - 1701) był żołnierzem, w latach 1656 - 67 służył pod komendą Stefana Czarneckiego. Bił Szwedów, Węgrów, wyprawiał się do Danii. Osiadł na stałe w krakowskim, gdzie sądy skazały go na infamię i banicję. Jego pamiętniki obejmują okres służby wojskowej. Stały się źródłem inspiracji dla Henryka Sienkiewicza. Są doskonałym źródłem mentalności, kultury sarmackiej. Wyziera z nich obraz autora - żołnierza ceniącego wolność, samochwały, roztropnego polityka. Cenił Czarneckiego, dał wyraz szlacheckiej ksenofobii i miłości natury - z rzewnością opisywał łasicę. Posługiwał się językiem bogatym w mowę potoczną, łączył często polski z łaciną.
Wacław Potocki (1621 - 1696), szlachcic, ziemianin. Był arianinem (wyznanie reformacyjne). Ważniejsze utwory - "Wojna chocimska" - poemat rycerski, jedna z pierwszych polskich epopei, napisana na podstawie pamiętników Jakuba Sobieskiego, ojca Jana. Poza tym w latach 1688 - 1696 "Moralia", w 1695 "Ogród fraszek".
"Nierządem Polska stoi"
W Polsce przywiązuje się wiele wagi do konstruowania przepisów, praw, przywilejów, których jednak nikt nie respektuje. Autor zwraca uwagę na ucisk biedniejszej szlachty, a sprawiedliwości szuka za granicą.
"Pospolite ruszenie"
Autor ukazuje negatywne nastawienie szlachty do pospolitego ruszenia. Jest ona niekarna, warcholna, zanikł w niej duch rycerski.
"Kto mocniejszy ten lepszy"
Potocki nie rozumie dlaczego represje polityczne i prawne dotykają arian. Wiersz ten krytykuje nietolerancję. Poeta dziwi się, że represje nie dotykają wyznań protestanckich.
"Zbytki polskie"
Autor krytykuje wystawny styl życia jako element obyczajowości sarmackiej. Dziwi go fakt, że w kraju, który nie ma za co opłacić armii, ludzie nie lękają się agresji, nie ograniczają wydatków, nie dbają o dobro wspólne. W kraju chrześcijańskim skromność i umiar powinny być zachowane.
"Wojna chocimska"
Utwór powstał około roku 1670, traktuje o bitwie pod Chocimiem z 1621. Ukazuje obronę Chocimia pod wodzą Chodkiewicza. Z niezwykłym realizmem autor kreśli sceny batalistyczne. Podkreśla rycerskość Sarmatów dawnych, a krytykuje obecnych. Termin Sarmata oznacza u Potockiego synonim rycerskości, poświęcenia, cnót obywatelskich.
Język wzorowany jest na mowie potocznej, autor nie posługuje się biegle gatunkami literackimi. Twórczość Potockiego jest regresem barokowej literatury.