ZAGADNIENIA WSTĘPNE

Język - system znaków akustycznych lub pisanych, układ uporządkowany, logiczny.

Cechy systemu

• langue cechuje:

• potencjalność,

• kreacyjność, ma możliwości nieograniczone (kreacja języka jest najszersza ze wszystkich innych systemów),

• abstrakcyjność (nie da się go zmierzyć, ma zasięg nieograniczony)

• charakter stały, zmiany zachodzą w sposób niezauważalny

• charakter konwencjonalny, umowny, ponadindywidualny

• parole:

• ma charakter fizykalny

• jest konkretnym aktem wypowiedzi

• nie ma charakteru trwałego, lecz momentalny, chwilowy (wypowiedź trwa tylko chwilę)

• ma charakter indywidualny, jednostkowy

langue

system

parole

System to układ regularny, zhierarchizowany, oparty o prawa nadrzędności i podrzędności.

Język to jeden z systemów. Inne to np. system religijny, prawny, gospodarczy, kulturalny.

Istnieje różnica między językiem a pozostałymi systemami. Język jest dla nich nadsystemem, gdyż są one przekładane na język, zmiany w nich zachodzą przy udziale języka.

Język nas w pewien sposób ogranicza, nakłada siatkę pojęć.

Znak językowy - istnienie formy (postać graficzna lub akustyczna).

Wypełnianie formy treścią, nadanie formie znaczenia.

Fon - głoska, która wprowadza zmiany znaczeniowe wyrazu (np. taczka - paczka,
/t/ : /p/).

Ferdynand de Saussure wydał w 1916 Kurs językoznawstwa ogólnego i rozpoczął tym badania języka w sposób porównawczy, opisowy (wcześniej stosowano metodę historyczną).

System języka polskiego - uporządkowany, hierarchiczny.

1. fonetyczny / fonologiczny

• podstawowa jednostka badawcza - głoska w fonetyce i fonem
  w fonologii

• morfologiczny (morfologia - nauka o budowie wyrazów)

1. fleksyjny - odmiana wyrazów

2. słowotwórstwo - budowanie wyrazów za pomocą przed-, przy
   i wrostków

• składniowy

• leksykalno-semantyczny

SYSTEM FONETYCZNY

ORGANY MOWY

• płuca - pompują powietrze

• tchawica

• krtań

• wiązadła głosowe - gdy powietrze przepływa przez nie, wprawiając je
  w drgania, powstają głoski dźwięczne; gdy powietrze nie napotyka na opór - bezdźwięczne

PODZIAŁ GŁOSEK

1. ze względu na układ wiązadeł głosowych

1. dźwięczne

2. bezdźwięczne

Uwagi:

• h nie ma odpowiednika dźwięcznego jako jedyna polska spółgłoska (dźwięczne już raczej tylko w gwarach)

• wszystkie samogłoski są dźwięczne - wiązadła głosowe nie stanowią oporów

• głoski półotwarte są dźwięczne - wiązadła głosowe są otwarte, powietrze napotyka na opór w jamie ustnej (na dziąsłach, zębach, podniebieniu), a więc miejsce artykulacji upodabnia je do spółgłosek

2. ze względu na położenie podniebienia miękkiego

1. ustne (prawie wszystkie)

2. nosowe:

• spółgłoski: m, n, ń, m', ŋ, ŋ'

• samogłoski - nosowe odpowiedniki samogłosek ustnych

3. ze względu na stopień zbliżenia narządów mowy

1. otwarte - wszystkie samogłoski

2. półotwarte (sonorne)

3. zwarto-wybuchowe: p, b, k, g, t, d i ich odpowiedniki zmiękczone

4. zwarto-szczelinowe: c, dz, cz, dż, ć, dź

5. szczelinowe: f, w, s, z, sz, ż, ch i ich odpowiedniki zmiękczone, ś, ź

4. ze względu na sposób i miejsce artykulacji

1. dwuwargowe: p, b, p', b', m, m'

2. przedniojęzykowo-zębowe: ł, t, d, n, s, z, c, dz i ich odpowiedniki zmiękczone

3. wargowo-zębowe: f, f', w, w'

4. środkowojęzykowe: ś, ź, ń, dź, ć, k', g', ch'

5. tylnojęzykowe: k, g, ch

Uwaga.

W różnych opracowaniach wyróżnia się też:

1. welarne (tylnojęzykowe): k, g, ch, ŋ

2. prepalatalne: ś, ź, ć, dź

3. postpalatalne: k', g', h', ŋ'

5. ze względu na położenie środkowej części języka

1. twarde: p, b, f, w, m, s...

2. miękkie: p', b', f', w', m', s'...

Ćwiczenie

1) październik




11 liter, 9 głosek, 3 sylaby

2) siano




5 liter, 4 głoski, 2 sylaby

3) singel




6 liter, 5 głosek, 2 sylaby

TRANSKRYPCJA FONETYCZNA

Transkrypcja fonetyczna dotyczy tego, jak wymawiamy poszczególne głoski, jak akcentujemy wyrazy.

Znane są dwa typy transkrypcji:

• międzynarodowa (w słownikach, tekstach obcych) - dostosowana do języków europejskich, w języku polskim nie znajduje jednak zastosowania ze względu na występowanie głosek takich jak ą, ę, ć, ś

• odnosząca się do języków słowiańskich, kierująca się następującymi zasadami:

• piszemy tak, jak słyszymy (ortografia nie obowiązuje w języku mówionym)

• jednemu dźwiękowi odpowiada zawsze jeden znak

Znaki diakrytyczne - znaki, które modyfikują znaki główne, różnicują wymowę.

PODZIAŁ SAMOGŁOSEK

1. ze względu na układ warg

1. okrągłe: o, u, õ

2. obojętne: a

3. płaskie: i, y, e, ę

2. ze względu na położenie języka - ruchy poziome

1. przednie: e, ę, i, y

2. środkowe: a

3. tylne: o, õ, u

3. ze względu na położenie języka - ruchy pionowe

1. wysokie: u, y, u

2. średnie: e, ę, o, õ

3. niskie: a, ã

4. ze względu na szerokość kanału głosowego

1. szerokie: a

2. półprzymknięte: e, o

3. przymknięte (wąskie): y, u





przednie środkowe tylne

i u

wysokie y




średnie e o

õ




niskie a

ã

płaskie obojętne okrągłe

Obecnie nie istnieje już w j. polskim podział na samogłoski długie i krótkie (iloczas). W językach sąsiednich nadal podział taki jest istotny.

Samogłoski są otwarte, sylabotwórcze.

Każda samogłoska ustna ma swój odpowiednik nosowy.

ZASADY WYMAWIANIA GRUP ARTYKULACYJNYCH

• artykulacja samogłosek nosowych w śródgłosie przed spółgłoskami szczelinowymi zachowujemy nosowość (wyrazy te w większości mają rdzeń francuski, przeważnie nie są polskiego pochodzenia)

• cecha wspólna - nosówka w piśmie stoi przed spółgłoskami zwarto-
  -szczelinowymi i zwarto-wybuchowymi realizujemy nosowość asynchronicznie, czyli nierównocześnie, następuje rozłożenie nosowości
  na element ustny i nosowy

• przed l i ł zanika nosowość (denazalizacja)

• w wygłosie õ wymawiamy wyraźnie, z pełną nosowością, a ę - zanika

UPODOBNIENIA WEWNĄTRZWYRAZOWE

1. Nabywanie lub tracenie dźwięczności

Upodobnienia postępowe i wsteczne



perseweracja








antycypacja




Mamy tendencję do ujednolicania. Głoska dźwięczna i bezdźwięczna nie mogą stać obok siebie i zachować swoich cech.

Ubedźwięcznienia - wtorek, książka, przejażdżka, różdżka

Udźwięcznienia - prośba, liczba

Głoski sonorne tracą dźwięczność w obustronnym sąsiedztwie głosek bezdźwięcznych, w wygłosie absolutnym tracą po spółgłosce bezdźwięcznej swoją dźwięczność.

W wymowie mniej oficjalnej, gdy występują dwie głoski półotwarte obok siebie, jedną można w artykulacji pominąć.

2. Upodobnienia ze względu na miejsce artykulacji

Utylnojęzykowienie:

• n + k = ŋk

• n + g = ŋg

t, d, n mogą ulec udziąsłowieniu (głoska zębowa + głoska dziąsłowa)

Nabywanie miękkości - zdziwić się, zdziałać, bezdzietny, zzielenieć

1. Upodobnienia ze względu na sposób artykulacji

Przykłady: tańszy, pańszczyzna, koński, chiński, nieskończoność, Chińczyk, barbarzyńca, wieńce

Rozsunięcie artykulacyjne - nosowa przed głoską zwarto-szczelinową

ĆWICZENIA Z TRANSKRYPCJI




UPODOBNIENIA MIĘDZYWYRAZOWE

2. dźwięczność i bezdźwięczność

Głoski stojące na styku w przypadku spółgłosek muszą brzmieć jednolicie - dźwięcznie lub bezdźwięcznie.




Jeśli w wygłosie znajduje się głoska sonorna lub samogłoska, wymowa jest następująca:

1. krakowsko-poznańska:




2. warszawska:




Przyimki artykułujemy tak jak w wymowie ogólnopolskiej, nie jak w wymowie regionalnej.




1. miękkość




2. stopień zbliżenia narządów mowy




3. miejsce artykulacji




4. nosowość




REGIONALIZMY FONETYCZNE

Wymowa krakowsko-poznańska - udźwięczniająca







Wymowa w okolicach Białegostoku i Mazowsza




Wymowa warszawska

[lyst | stolyca | lypa ||]

Wymowa białostocka




Wymowa północno-wschodniej części kraju

[suk'enka ||]

Wymowa południowo-zachodniej części kraju

[suk'eŋka ||]

Wymowa warszawska pokolenia starszego

k'e ke

ke k'e

[kedy | cuker | renk'e | reŋkamy | nog'e ||]

Wymowa potoczna okolic Krakowa, Poznania - tendencja do redukcji dwóch głosek dziąsłowych (niepoprawna)




Tendencja do rozbudowywania przyimków o dodatkowe samogłoski




AKCENT

W języku polskim akcentujemy przedostatnią sylabę i jest to akcent paroksytoniczny.

Wyjątkowy jest w polszczyźnie akcent na 3. sylabie od końca - proparoksytoniczny.

Akcent na ostatnią sylabę - oksytoniczny (w polszczyźnie bardzo rzadko).

Akcent inicjalny - na 1. sylabie (w polszczyźnie bardzo rzadki).

Skrótowce akcentujemy na ostatnią sylabę.

i oprócz zmiękczenia pełni też funkcję sylabotwórczą.

---