1. CHARAKTERYSTYKA ŚRODKÓW TRWAŁYCH

1.1. Istota i funkcje środków trwałych w firmie

Do środków trwałych według art. 3 ust 1 pkt. 11 ustawy o rachunkowości oraz paragraf 2 ust.1 rozporządzenia Ministra Finansów z dnia 20 stycznia 1995 roku zalicza się grunty, budynki, budowle, maszyny, urządzenia, środki transportu, a także inne kompletne i nadające się do użytku w dniu przekazania do użytkowania przedmioty jak również inwentarz żywy o przewidywanym okresie użytkowania dłuższym niż jeden rok.

Środki trwałe to dobra rzeczowe powstałe w wyniku procesów pracy ludzkiej związanej z pozyskaniem i przetwarzaniem zasobów naturalnych.

Są one podstawowym składnikiem kapitału przedsiębiorstwa i stanowią główny element potencjału wytwórczego firmy. Mają one bardzo duży wpływ na jakościowe cechy zasobów materiałowych służących do produkcji jak i samego produktu finalnego.

Zarządzanie kapitałem przedsiębiorstwa w gospodarce rynkowej musi obejmować sfery produkcji, konsumpcji a także inwestowania. Sposoby gospodarowania nakreślają funkcjonowanie całego systemu gospodarczego, którego koordynatorem jest rynek.

Do prowadzenia i rozwijania działalności wytwórczej niezbędny jest kapitał trwały i obrotowy. Środki trwałe w przedsiębiorstwie obejmują trzy grupy środków ujętych według wartości netto: aktywa rzeczowe i zrównane z nimi składniki, wartości niematerialne i prawne oraz finansowe składniki majątku.

Gospodarowanie majątkiem trwałym w przedsiębiorstwie jest bardzo istotne. Związane jest to z wykorzystaniem postępu technicznego i zwiększaniem się technicznego wyposażenia pracy. Efektem łączenia różnych czynników produkcji (osobowego z rzeczowym) jest powstanie nowych wyrobów czy usług, które w pełni zaspokajają potrzeby ludzkie. Powinno się wprowadzać do produkcji takie metody i techniki wytwarzania, aby efekty gospodarowania wzrastały szybciej niż ponoszone nakłady pracy.

Wartości produkcji nie można kształtować dowolnie, lecz w zależności od celów społecznych i zasobów rzeczowych środków produkcji. Rzeczowe środki produkcji stanowią z kolei materialne przesłanki wzrostu wydajności pracy żywej. Określona kombinacja czynników produkcji, możliwość ich wzajemnej substytucji determinują skuteczność działania i efektywność gospodarowania.

Majątek trwały spełnia podstawową rolę w procesie produkcji. Niedostateczne zasoby środków pracy mogą nie pozwalać na pełne wykorzystanie siły roboczej i bogactw naturalnych z powodu niedostatku nowoczesnej techniki.

1.2. Zasady gospodarowania środkami trwałymi

Celem inwestycji jest stworzenie lub nabycie nowych obiektów oraz rekonstrukcja i odbudowa już istniejących, co pozwala na powiększenie możliwości produkcyjnych przedsiębiorstwa. Regulowanie zasobów majątku rzeczowego stanowi jedną z wielu dziedzin podsystemu gospodarki środkami trwałymi. W podsystemie tym można wyróżnić trzy grupy zagadnień:

- Prowadzenie prawidłowo zorganizowanej ewidencji środków trwałych ujmującej aktualny stan, strukturę oraz zachodzące w ich zbiorowości zmiany z uwzględnieniem źródeł pochodzenia i kierunków rozchodu.

- Zapewnienie sprawności technicznej i gotowości produkcyjnej środków trwałych poprzez racjonalną organizację służby utrzymania ruchu oraz wybór odpowiednich metod planowania i wykonywania remontów, a także właściwe funkcjonowanie gospodarki częściami wymiennymi i materiałami smarnymi.

- Organizowanie optymalnego wykorzystania posiadanych środków trwałych, nie prowadzącego do nadmiernego obciążenia pracą, co powodowałoby dewastację eksploatacyjną parku maszynowego oraz dokonywanie systematycznych analiz problemowych i ocen w odniesieniu do procesu gospodarowania składnikami rzeczowymi.

Wynika z tego, że w organizowaniu i prowadzeniu gospodarki środkami trwałymi w przedsiębiorstwie występuje ścisłe zintegrowanie funkcji rachunkowych, techniczno-produkcyjnych ekonomicznych i organizacyjnych. Zakres tych funkcji jest uzależniony przede wszystkim od nasycenia procesów produkcyjnych zasobami trwałymi oraz postępującego przegrupowania w strukturze sił wytwórczych na rzecz rosnącego udziału kapitału rzeczowego.

Kombinacja czynników produkcji i możliwości wzajemnej substytucji warunkują skuteczność działania i efektywność gospodarowania. Im większe jest zaangażowanie kapitału trwałego i jego techniczne zaawansowanie, tym mniejszy udział czynnika osobowego w strukturze ponoszonych nakładów. W procesie gospodarowania występują cztery podstawowe elementy:

-cele gospodarowania,

-środki realizacji celów, które z reguły są ograniczone,

-metody jak najwłaściwszego wykorzystania zasobów materiałowych i ludzkich niezbędnych do realizacji określonego celu,

-oddziaływanie otoczenia ekonomicznego i przyrodniczego.

Racjonalna działalność gospodarcza powinna uwzględniać nie tylko techniczną poprawność działania, ale także racjonalność celów.

Bardzo ważnym aspektem gospodarowania stała się w ostatnich latach ochrona środowiska naturalnego. Dlatego też racjonalne wykorzystanie zasobów nieodnawialnych i odpowiednie dostosowanie procesów technologicznych i spożycia do możliwości środowiska stało się poważnym problemem dla zarządzających firmami.

Gospodarka środkami trwałymi stanowi bardzo ważny element zarządzania przedsiębiorstwem. Chcąc podejmować trafne decyzje w zarządzaniu majątkiem trwałym konieczne jest zapoznanie się z kilkoma danymi. Są to:

-stopień wykorzystania środków trwałych,

-produktywność środków trwałych,

-stopień zużycia środków trwałych,

-odnowienie środków trwałych.

Pomiarów tych wielkości dokonuje się za pomocą określonych wskaźników.

2. OCENA STRUKTURY ŚRODKÓW TRWAŁYCH

2.1. Kryteria grupowania środków trwałych jako składnika majątku trwałego

Podstawą oceny prawidłowości gospodarki środkami trwałymi jest ustalenie odpowiedniej ich klasyfikacji według określonych kryteriów. Poznanie zbiorowości środków trwałych według różnorodnych kryteriów podziału umożliwia przeprowadzenie analizy strukturalnej, sposobu ich funkcjonowania, obliczanie zdolności produkcyjnej oraz ustalenie wysokości amortyzacji. Charakterystyka środków trwałych według różnorodnych kryteriów może stanowić podstawę do ukształtowania racjonalnej struktury zbiorowości statystycznej.

Wykorzystanie określonych kryteriów ma istotne znaczenie zarówno w praktyce, jak i w teorii. Hierarchia wartości natomiast zależy od postawionego celu badawczego. Podstawowe kryteria podziału środków trwałych to:

• prawo przedsiębiorstwa do posiadanych środków trwałych,

• wykonywane funkcje,

• sposób wykorzystania,

• ośrodki odpowiedzialności,

• wiek,

• rozmieszczenie przestrzenne,

• formy własności,

• kryteria wariancyjne i korelacyjne.

Podział środków trwałych według gałęzi gospodarki daje wyobrażenie o znaczeniu rolnictwa w gospodarce całego kraju. Znaczenia to sukcesywnie maleje, choć, co jest bardzo niekorzystne nie maleje wraz udziałem w PKB odsetek osób zatrudnionych w rolnictwie. Strukturę działową produkcyjnych środków trwałych w latach 1985 - 2000 zawiera tabela 2.1.

Tabela 2.1. Wartość brutto środków trwałych w latach1985-2000 w podstawowych gałęziach gospodarki

Działy gospodarki narodowej	1985	1990	1995	2000
Ogółem w tym: przemysł budownictwo rolnictwo i leśnictwo transport i łączność handel pozostałe	100 44,1 3,7 30,3 12,4 2,9 6,6	100 44,5 3,6 29,7 12,2 3,0 7	100 70,6 2,4 6,6 6,5 3,6 10,3	100 69,0 1,8 7,9 6,4 3,7 11,2

Źródło: Obliczenia własne na podstawie Rocznik statystyczny 1986, 1991, 1996, 2000.

Wykres 2.1. Wykres udziału procentowego środków trwałych w gospodarce w latach
1995-2000

Źródło: Opracowanie własne na podstawie tabeli 2.1.

Środki trwałe znajdujące się w użytkowaniu w rolnictwie w roku 2000 stanowiły 7,9% ogólnej wartości środków trwałych gospodarki narodowej Polski. Z danych zawartych w tabeli wynika, że rolnictwo w ciągu ostatnich dwudziestu lat stopniowo traci na znaczeniu jako gałąź gospodarki, choć środki trwałe znajdujące się w tej branży stanowią jeszcze dość istotną część.

Biorąc pod uwagę kryterium prawnego posiadania środki trwałe znajdujące się w przedsiębiorstwach można podzielić na własne i obce. Środki własne to te, których tytuł własności posiada podmiot gospodarowania. Do obcych środków trwałych zalicza się natomiast środki dzierżawione od innych jednostek, środki otrzymane w zarząd lub wieczystą dzierżawę i powiernictwo. W stosunku do obcych środków trwałych stosuje się inne zasady ewidencjonowania, amortyzowania, umarzania, likwidowania niż środków własnych.

Kolejnym kryterium podziału środków trwałych jest kryterium funkcji (przeznaczenia) spełnianych przez środki trwałe. Wyróżnia się tu dwie podstawowe grupy: środki trwałe przeznaczenia produkcyjnego i nieprodukcyjnego. Środki o przeznaczeniu produkcyjnym to środki, bez udziału których niemożliwa jest prawidłowa realizacja procesu produkcyjnego. Podstawą do klasyfikowania środków o różnorodnym przeznaczeniu jest ich przeznaczenie podstawowe. Środki produkcyjne dzieli się na podstawowe, pomocnicze i usługowe. Cechą charakterystyczną tych środków jest zużywanie i przenoszenie strumienia wartości na wytwarzane wyroby.

Środki nieprodukcyjne nie biorą udziału w procesie technologicznym. Służą one do zaspokojenia potrzeb społeczeństwa. Zalicza się do nich środki mieszkaniowe, socjalno-kulturalne, ochrony zdrowia, przeznaczone na cele szkoleniowe.

Według kryterium sposobu wykorzystania środków trwałych w procesie produkcji rozróżnia się środki:

-trwale i okresowo czynne,

-czasowo nieczynne,

-trwale nieczynne.

Wiele środków trwałych wykorzystywanych jest w przedsiębiorstwie jedynie okresowo lub sezonowo (np. w rolnictwie, przemyśle cukrowniczym, przetwórstwie ziemniaczanym). Środki trwałe czasowo nieczynne to środki będące w rezerwie, zapasie, w naprawie lub wydzierżawione. Środki trwale nieczynne to te, które nie są eksploatowane za zgodą jednostki nadrzędnej.

Nasuwa się wniosek, że dane o sposobie wykorzystania środków trwałych umożliwia ocenę, czy i na ile dysponowane oraz eksploatowane zasoby są wystarczające zarówno pod względem ilościowym jakościowym jak też ich doboru strukturalnego.

Na określenie wielkości środków pośrednio i bezpośrednio zaangażowanych w produkcję pozwala analiza struktury rodzajowej środków trwałych. Druga grupa wpływa w znaczącym stopniu na wydajność pracy i wraz z czynnikiem osobowym współokreśla efekt produkcyjny. Klasyfikacja rodzajowa jest usystematyzowanym wykazem, który dzieli wszystkie środki trwałe na dziewięć grup:

1. Grunty i melioracje szczegółowe - urządzenia wodno-melioracyjne.

2. Budynki - wszystkie obiekty budowlane, w których odbywa się działalność produkcyjna i urządzenia budowlane określane jako środki trwałe społecznej konsumpcji (budynki służby zdrowia, mieszkalne, szkolne, domów kultury, świetlic i socjalne). Obiekty budowlane, w których przebiega działalność produkcyjna, ochraniają ją od wpływu czynników zewnętrznych, umożliwiają działalność, ale same na ogół nie biorą w niej bezpośredniego udziału.

3. Budowle - urządzenia budowlano-techniczne, które pełnią określone funkcje bezpośrednio, pośrednio produkcyjne lub nieprodukcyjne. Można tu zaliczyć chłodnie, silosy, podziemne budowle górnicze, rurociągi, budowle komunikacyjne, linie i sieci energetyczne, budowle sportowe itp. W niektórych rodzajach działalności przemysłowej budowle aktywnie oddziaływują na proces technologiczny.

4. Kotły i maszyny energetyczne - kotły grzejne, prądnice, turbiny oraz agregaty elektroenergetyczne.

5. Maszyny, urządzenia i aparaty ogólnego zastosowania - obrabiarki skrawające do metali, maszyny do obróbki plastycznej metali i tworzyw sztucznych, maszyny ogólnego zastosowania, maszyny do przetłaczania i sprężania cieczy oraz gazów.

6. Maszyny, urządzenia i aparaty specjalne branżowe - maszyny, urządzenia i aparaty specjalnego przeznaczenia w poszczególnych przemysłach: wiertnicze, górnicze, hutnicze, odlewnicze, papiernicze, poligraficzne, włókiennicze, odzieżowe, maszyny do przemysłu spożywczego, do robót ziemnych i drogowych itp.

7. Urządzenia techniczne - zbiorniki naziemne, urządzenia rozdzielcze i aparatura energii elektrycznej, urządzenia tele- i radiotechniczne, urządzenia wentylacyjne i klimatyzacyjne, do oczyszczania ścieków, cieczy i gazów.

8. Środki transportowe - obejmują tabor kolejowy, samochodowy, pływający i lotniczy.

9. Narzędzia, przyrządy, ruchomości i wyposażenie - przybory miernicze i laboratoryjne, maszyny biurowe itp.

Przyjęte w klasyfikacji rzeczowej zasady grupowania pozwalają na:

• połączenie środków trwałych o zbliżonym przeznaczeniu, właściwościach, sposobie i charakterze funkcjonowania, co ułatwia obliczanie ich zużycia i określenie dla każdej z grup wskaźników ustalających wielkość odpisów amortyzacyjnych czy też okresy remontowe,

• scharakteryzowanie wyposażenia przedsiębiorstwa w środki trwałe i zanalizowanie proporcji udziału poszczególnych grup i składników środków w łącznej ich wartości,

• dokonanie badań i oceny kształtowania się związku między wielkością i dynamiką poszczególnych rodzajów środków trwałych a wynikami procesu produkcyjnego, a tym samym określenie stopnia wykorzystania posiadanego parku maszynowego,

• przeprowadzenie różnych porównań w przekrojach organizacyjno-przestrzennych i czasowych oraz bilansowanie w skali poszczególnych branż, gałęzi, działów i całej gospodarki narodowej.

Grupowanie na podstawie kryterium rzeczowego nie musi mieć charakteru bezwzględnie stałego. Powinno ono ulegać aktualizacji w miarę zachodzących zmian w postępie technicznym, różnicującym skład aparatu wytwórczego. Następuje ciągły przyrost środków trwałych, które jeszcze kilka lat temu nie miały wielkiego znaczenia, a dzisiaj ich rola jest ogromna (elektroniczna technika obliczeniowa, urządzenia kontrolujące i sterujące itp.). Badanie zmian w strukturze środków trwałych utrudnia zazwyczaj słaba strukturalizacja danej zbiorowości, a także niedostateczna informacja.

Wartości poznawcze przedstawiają również dane na temat wieku środków pracy. Na ich podstawie można określić stopień nowoczesności użytkowanego zasobu trwałego, skalę jego likwidacji i odnowienia, a także potrzebę modernizacji. Im mniejszy wiek eksploatowanego majątku, tym jest on nowocześniejszy i mniejsze jest jego zużycie moralne. W miarę postępu naukowo-technicznego i organizacyjnego struktura środków trwałych zmienia się zarówno z punktu widzenia ich przeznaczenia i rodzaju rzeczowego, jak i czasu ich pozostawania w eksploatacji. W badaniu środków trwałych według wieku istotne jest ustalenie odpowiednich klas wieku, w stosunku do których dokonuje się grupowania poszczególnych rodzajów obiektów. Klasy wieku powinny określać obraz danej zbiorowości i jej aktualność pod względem zróżnicowania całkowitych okresów użytkowania poszczególnych środków trwałych. Do klasyfikacji środków trwałych według wieku konieczne jest przeprowadzenie ich badania na podstawie lat oddania do użytku, co daje wyobrażenie o stopniu ich zużycia.

W rozmieszczeniu przestrzennym środków trwałych podstawową rolę odgrywa grupowanie środków trwałych według kryterium podziału terytorialnego (zakład, przedsiębiorstwo, województwo, region). Do charakteryzowania struktury przestrzennej środków trwałych należy posługiwać się odpowiednim zestawem mierników. Zestawiając wielkości środków trwałych z innymi wielkościami ekonomicznymi, otrzymuje się mierniki zasobności danego terenu w środki trwałe, a także obraz rozmieszczenia zasobów majątkowych staje się pełniejszy.

Do podstawowych wskaźników proponowanych do obliczania rozmieszczenia przestrzennego należą: wartość środków trwałych w przeliczeniu na jednego mieszkańca, na jednostkę powierzchni, na jednego zatrudnionego w przemyśle, na jednego czynnego zawodowo, wartość środków trwałych produkcyjnych, nieprodukcyjnych, infrastrukturalnych na jednostkę powierzchni i jednego mieszkańca.

Z punktu widzenia form własności środki trwałe dzieli się na kilka grup: skarbu państwa, państwowych osób prywatnych, komunalne, prywatne i zagraniczne. Struktura własności środków trwałych odzwierciedla ustrój społeczno-ekonomiczny danego kraju.

Od początku lat osiemdziesiątych XX wieku w wielu krajach zaobserwować można nasilającą się ze względów ekonomicznych i politycznych prywatyzację przedsiębiorstw państwowych. Od 1992 roku, również w Polsce została przyjęta zasada, w myśl której mała następować prywatyzacja przedsiębiorstw państwowych, co miało prowadzić do wzrostu ich konkurencyjności i efektywności.

Jednocześnie trzeba było stworzyć tym firmom warunki wolnorynkowej działalności. Konieczne było oderwanie przedsiębiorstw od bezpośredniego odgórnego nadzoru, całkowita zmiana sposobu zarządzania nimi i poddanie ich działalności prawom rynku. Miało to na celu połączenie funkcji przedsiębiorcy z funkcją właściciela majątku, co bardzo wzmacnia bodźce ekonomiczne.

W celu właściwej kontroli i zarządzania eksploatacją środków trwałych i ich wykorzystaniem należy dokonać ich podziału według przynależności organizacyjnej. Środki trwałe, biorąc pod uwagę ośrodki ich przynależności, znajdują się w działach:

• oddziałach i wydziałach produkcji podstawowej,

• komórkach administracyjno-gospodarczych,

• komórkach zaplecza technicznego,

• obiektach służb gospodarki pomocniczej i usługowej,

• obiektach tworzących stałą, planowaną rezerwę produkcyjną.

Taki sposób grupowania środków trwałych pozwala na określenie osób odpowiedzialnych za stan i eksploatację poszczególnych środków trwałych, zarządzanych przez daną komórkę organizacyjną, pozwala na skuteczne ściąganie należności za zniszczenia i niedobory, usprawnia inwentaryzację środków trwałych oraz ułatwia rozliczenie amortyzacji, ponieważ podział ten pokrywa się przeważnie z podziałem na wydziały.

Oprócz wymienionych tu kryteriów grupowania, środki trwałe można także grupować biorąc pod uwagę inne własności w zależności od zakładanego celu badań. Niektóre cechy techniczno-ekonomiczne przedsiębiorstw mogą być wykazywane za pomocą klas wartości brutto środków trwałych. Zaproponowane tutaj kryteria klasyfikacji środków trwałych mają duże znaczenie dla analiz i wyceny przedsiębiorstw, rozmiarów struktury, ogólnej efektywności oraz stopnia wykorzystania środków trwałych. Na szczeblu przedsiębiorstwa możliwe jest przeprowadzenie bezpośrednich porównań i wykorzystanie wskaźników, które pozwalają na ustalenie stopnia nowoczesności, hierarchii potencjału majątku trwałego i rozwoju technicznego. Zaprezentowane kryteria klasyfikacyjne są podstawą do poznania struktury rzeczowej majątku trwałego, oceny stopnia zaspokojenia potrzeb produkcyjnych przedsiębiorstwa oraz wykorzystania środków przez nie posiadanych.

Należy jednak zawsze wyraźnie określić zbiór klasyfikowany, sprecyzować cel klasyfikacji, wyznaczyć cechy charakterystyczne, które powinny być podstawą wyszczególnienia danej zbiorowości. Tylko wtedy zostanie zapewniony warunek prawidłowego skonstruowania systemu grupowania środków trwałych i właściwego wykorzystania tego systemu w ewidencji, statystyce i kontroli oraz w analizie zjawisk, procesów i zdarzeń gospodarczych, występujących w przedsiębiorstwie.

2.2. Stan struktury jako element efektywnego wykorzystania środków trwałych

Każde zmiany w strukturze środków trwałych, stanie technicznym maszyn i urządzeń mają wpływ na możliwości produkcyjne przedsiębiorstwa. Stopień wykorzystania zdolności produkcyjnych ma decydujące znaczenie dla wielkości produkcji oraz wysokość kosztów własnych. We współczesnych realiach należy szukać takich rozwiązań w gospodarowaniu środkami trwałymi, dzięki którym możliwe jest uzyskanie obniżki kosztów własnych, a zarazem nie dopuszczały do nadmiernego zużycia i dekapitalizacji środków wytwórczych. Optymalne kierunki zarządzania środkami trwałymi to modernizacja i odtwarzanie majątku trwałego, jak również właściwa gospodarka konserwacyjno-remontowa.

Modernizacja techniczna polega na zastępowaniu przestarzałych maszyn, urządzeń, środków transportowych narzędziami nowoczesnymi, zapewniającymi wyższą wydajność, unowocześnienie wyrobów, usprawnienie metod wytwarzania i organizacji pracy. Modernizacja ma na celu doskonalenie i podwyższanie parametrów technicznych maszyn i urządzeń.

Równie ważną dziedziną działalności przedsiębiorstwa jest zarządzanie procesami konserwacji i remontów, będących integralnym składnikiem procesów odnowy. Działalność ta ma na celu utrzymanie technicznej sprawności środków trwałych w procesach wytwarzania poprzez zapobieganie nadmiernemu ich zużyciu i usuwaniu skutków zużywania się środków trwałych. Gospodarka remontowa może przyczynić się także do powiększenia zdolności produkcyjnej przedsiębiorstwa w drodze modernizacji maszyn i urządzeń oraz skracania przerw remontowych do niezbędnego minimum.

Przyrost produkcji można osiągnąć dzięki wzrostowi ilościowemu posiadanych czynników produkcji, albo też przez lepsze wykorzystanie pracy żywej i uprzedmiotowionej, przy zastosowaniu większej intensyfikacji postępu technicznego, technologicznego i organizacyjnego. Pełniejsze wykorzystanie maszyn, urządzeń technicznych ogranicza również ich ekonomiczne zużycie, przeciwdziałając pogłębianiu się różnic w stosunku do nowoczesnych środków zbliżonego typu, a tym samym wpływa na poziom kosztów własnych. Koszty użytkowania maszyn zależą od stopnia ich wykorzystania. W porównaniu z pracą żywą konkurencyjność maszyn jest zapewniona przy określonym minimum rocznego ich wykorzystania.

Zmiany struktury środków trwałych według rodzaju rzeczowego są jednym z ważniejszych elementów pośrednich wzrostu produkcji. Dają one bardzo duże możliwości podniesienia efektywności gospodarowania majątkiem trwałym wyrażonej stosunkiem uzyskanych wyników do nakładów poniesionych na ich osiągnięcie. Najważniejszym celem zmian struktury środków trwałych jest osiągnięcie takich proporcji między składnikami majątku trwałego pozwalających na uzyskanie jak największej produktywności i rentowności tego majątku.

Analiza zmian występujących w czynnikach produkcji i badanie ich wpływu na kształtowanie się wyników produkcyjnych i finansowych stwarzają możliwości oceny zarówno efektywności gospodarowania osiągniętej przez daną jednostkę, jak i określenia przewidywanych rozmiarów produkcji i efektów finansowych, co łączy się z elementami budowy prognoz.

3. GOSPODAROWANIE ŚRODKAMI TRWAŁYMI

3.1. Analiza środków trwałych

Właściwy dobór materiałów statystycznych w zakresie gospodarowania środkami trwałymi, jak też innymi czynnikami wpływającymi na efektywność środków trwałych decyduje w znacznej mierze o wartości wyników uzyskanych w analizie. Oparcie badań na materiałach niekompletnych lub źle dobranych, nie reprezentatywnych i nie zweryfikowanych prowadzi do błędnej oceny zjawisk i wyciągania nieprawidłowych wniosków końcowych.

Można podzielić informacje o środkach trwałych na trzy grupy:

• prospektywne i retrospektywne,

• okresowe i doraźne,

• sformalizowane i nie sformalizowane.

W praktyce gospodarczej przeważają informacja okresowa. Sporządza się ją w ustalonych terminach, przy czym obejmuje ona ściśle z góry określone okresy. Przeważnie są to zestawienia danych liczbowych i sprawozdania za okresy roczne, półroczne, kwartalne i miesięczne.

Aby informacja o środkach trwałych mogła stanowić pełnowartościowe narzędzie zarządzania, powinna być w maksymalnym stopniu przydatna do podejmowania decyzji i kontroli ich wykonywania na różnych szczeblach zarządzania. Informacje o gospodarce środkami trwałymi powinny być dostosowane do potrzeb, poziomu i mentalności odbiorców informacji.

Właściwa informacja i ocena możliwości wytwórczych posiadanego majątku trwałego są podstawą do ustalenia zdolności produkcyjnej przedsiębiorstwa i mają istotne znaczenie w planowaniu produkcji i wyniku finansowego. Mając prawidłowo ustalone zdolności produkcyjne, dysponując rzetelną informacją o możliwościach produkcyjnych i o zmianach w tym zakresie, można w sposób właściwy wykorzystywać posiadane środki trwałe. Warto zaznaczyć, że ze względu na związek między stopniem wykorzystania majątku trwałego a szybkością jego obrotu, wzajemnymi relacjami okresów zużycia fizycznego i ekonomicznego, wynikającymi stąd potrzebami i możliwościami postępu technicznego w zakresie środków trwałych, analiza tych zagadnień odgrywa ważną rolę w doskonaleniu zarządzania tą dziedziną gospodarowania w przedsiębiorstwie, jak też w szerszej skali.

Informacje dotyczące wykorzystania środków trwałych powinny dawać obraz nie tylko w zakresie rezerw, ale stanowić również ocenę przyczyn istniejącego stanu. Bodźcem do prawidłowego wykorzystania informacji o środkach trwałych powinien być system nagradzania za efekty uzyskane w wyniku podniesienia gotowości produkcyjnej maszyn, lepszego wykorzystania zdolności wytwórczej urządzeń, skrócenia przestojów remontowych, eliminacji awarii i przestojów nieprodukcyjnych. Szczegółowa analiza poziomu wykorzystania majątku trwałego powinna stanowić podstawę podejmowania odpowiednich decyzji, prowadzących do osiągnięcia lepszych wyników produkcyjno-finansowych.

Systematykę analiz wykorzystania środków trwałych można przeprowadzić przyjmując za podstawę podziału odpowiednie kryteria. Można przyjąć następując podział:

1. kryterium czasu,

2. kryterium bazy odniesienia,

3. kryterium zakresu badań,

4. kryterium podejścia analitycznego,

5. kryterium przedmiotu badań.

Kryteria te, systematyzujące analizę wykorzystania środków trwałych, można zastosować do systematyki analizy całokształtu działalności gospodarczej przedsiębiorstwa.

Analizę wykorzystania środków trwałych, biorąc za punkt wyjścia kryterium czasu, można podzielić na:

• analizę statyczną,

• analizę dynamiczną.

Przeprowadzając analizę wykorzystania majątku trwałego z punktu widzenia statycznego, ujmuje się go jedynie w ściśle określonym momencie. Statyczne ujęcie zjawisk daje jedynie możliwość stwierdzenia istnienia danego zjawiska oraz określenia jego poziomu, nie przynosząc wyjaśnienia przyczyn i skutków, jakie one wywołują.

Zjawiska gospodarcze przebiegają w czasie i znajdują się w ciągłym ruchu w warunkach o określonych prawidłowościach. Ruch w czasie prowadzi do zmian w budowie struktur ekonomicznych. Uwzględniając ten problem, trzeba prowadzić również analizę efektywności w ujęciu dynamicznym, co umożliwia dokonanie badań przyczynowo-skutkowych z uwzględnieniem czynnika czasu jako niezbędnego elementu rozwoju zjawisk ekonomicznych. Te dwa rodzaje analizy się nie wykluczają.

Biorąc za kryterium bazę odniesienia, można wyróżnić trzy rodzaje analizy wykorzystania środków trwałych:

• analizę ex post,

• analizę kontrolną,

• analizę w przestrzeni.

Analiza ex post dotyczy badania wykorzystania środków trwałych w danym przedziale czasu na tle wyników uzyskiwanych w okresach poprzednich. badania te powinny dostarczyć informacji, czy w ciągu kilku okresów sprawozdawczych efektywność środków trwałych uległa poprawie, czy też wykazuje tendencję odwrotną.

Analiza kontrolna ma za zadanie zbadanie osiągniętego poziomu wykorzystania środków trwałych na tle wielkości planowanych, czyli kontrolowanie wykonania planu. Odpowiednio wczesne zdobycie informacji o powstałym lub spodziewanym odchyleniu od planu w odniesieniu do badanego zjawiska ekonomicznego jest dla przedsiębiorstwa informacją o istotnym znaczeniu.

Duże efekty ekonomiczne można osiągnąć dzięki zastosowaniu analiz w przestrzeni, tzw. analiz międzyzakładowych. Polegają one na badaniu wykorzystania środków trwałych w danym przedsiębiorstwie na tle wyników uzyskanych w tym zakresie w innych przedsiębiorstwach, wchodzących w skład danego zrzeszenia czy branży. Analizy te są przeciwieństwem izolowanych sposobów obserwacji, przy których zakład traktuje się w oderwaniu od pozostałych jednostek gospodarczych danej branży i innych gałęzi gospodarki narodowej. Najczęściej stosowane są analizy międzyzakładowe dotyczące kosztów, rzadziej natomiast analizy w przestrzeni gospodarowania środkami trwałymi, mimo iż badania te mogą dostarczyć wielu informacji, niezbędnych w zarządzaniu konkretnym przedsiębiorstwem, jak również przydają się przy podejmowaniu decyzji inwestycyjnych. Analizy międzyzakładowe nie mogą zastąpić analiz w czasie i kontroli wykonywania planu, lecz jedynie wzbogacają wymienione kierunki porównań ilustrujące pozycje zakładów w ramach branży.

Kryterium dotyczące zakresu badań eksponuje trzy rodzaje analiz:

- analizę rocznej działalności gospodarczej przedsiębiorstwa,

• analizę operatywną,

• analizę problemową.

Analiza rocznej działalności stanowi ogólną ocenę stanu i rocznych wyników ekonomicznych przedsiębiorstwa. W odniesieniu do środków trwałych prezentuje ona efektywność gospodarowania majątkiem trwałym w ujęciu rocznym.

Bardzo szerokie zastosowanie, dla celów bieżącego podejmowania decyzji, mają analizy operatywne, które powinny sprzyjać racjonalnemu gospodarowaniu środkami trwałymi, prowadzącymi do lepszych efektów w skali rocznej.

Analiza problemowa obejmuje natomiast badanie tylko określonych zjawisk, dotyczących gospodarczej działalności przedsiębiorstwa, w celu ich wszechstronnego poznania i sformułowania wniosków usprawniających. W zakresie środków trwałych analiza ta będzie obejmować np. badanie efektywności wybranej grupy maszyn i urządzeń, zespołu agregatów, badanie efektywności nowo uruchomionych środków trwałych itp.

Wszystkie rodzaje analiz podejmowanych w przedsiębiorstwie tworzą łącznie system analiz ekonomicznych. W tym więc rozumieniu zarówno analizy problemowe, jak i analizy operatywne powinny być powiązane z analizą rocznej działalności, stanowiącą w pewnej mierze ich ogólną syntezę.

Z punktu widzenia podejścia analitycznego można wyróżnić:

• analizę indukcyjną,

• analizę dedukcyjną.

Analiza indukcyjna polega na tym, że w badaniach analitycznych przechodzi się:

• od zjawisk szczegółowych do ogólnych,

• od czynników do wyników,

• od przyczyn do skutków.

Analiza indukcyjna, w przypadku środków trwałych, polegać będzie na przechodzeniu etapowym od cząstkowej do syntetycznej analizy efektywności środków trwałych.

Analizę dedukcyjną z kolei charakteryzuje odwrotne podejście do problematyki badawczej. Badanie przebiega w niej od zjawisk ogólnych do zjawisk szczegółowych, od wyników do czynników oraz od skutków do przyczyn. Podejście do badań (indukcyjne lub dedukcyjne) powinno być uzależnione od celu i zakresu badania oraz możliwości przeprowadzenia badań.

Wyróżnione piąte kryterium, odnoszące się do przedmiotu badań, dzieli analizę na:

• analizę makroekonomiczną,

• analizę mezzoekonomiczną,

• analizę mikroekonomiczną.

Przedmiotem makroekonomicznej analizy efektywności środków trwałych jest majątek trwały, funkcjonujący w całej gospodarce narodowej. Analiza ta wchodzi głównie w skład ekonomii politycznej, natomiast analiza mezzoekonomiczna interesuje się badaniem efektywności środków trwałych w układzie gałęziowym lub branżowym. Analiza mikroekonomiczna obejmuje badanie wykorzystania środków trwałych w konkretnym przedsiębiorstwie.

Zwiększenie stopnia wykorzystania środków trwałych można osiągnąć dwojako tzn. poprzez pełniejsze wykorzystanie intensywne lub pełniejsze wykorzystanie ekstensywne. Oba te sposoby pozwalają na zwiększenie produkcji w trybie bezinwestycyjnym, dlatego są stosunkowo łatwe i proste do wprowadzenia, i na tym polega ich efektywność.

Pełniejsze wykorzystanie intensywne środków trwałych pozwala na zwiększenie produkcji poprzez podnoszenie wydajności pracy żywej. Intensyfikację czasu pracy maszyn i urządzeń osiąga się środkami organizacyjnymi lub technicznymi. W tym przypadku chodzi bowiem o zagęszczenie dnia pracy pracowników przez lepszą organizację pracy. Przyczynia się do tego likwidacja przerw w czasie pracy maszyn z powodu braku ich obsady ludzkiej. Bardzo podobny skutek wywiera skrócenie czasu na przygotowanie produktów do obróbki, zapobieganie wszelkim przerwom w produkcji, produkcja bezusterkowa, eliminacja czasu jałowego biegu maszyn itp.

Pełniejsze ekstensywne wykorzystanie środków trwałych polega na zwiększeniu czasu ich uczestniczenia w produkcji do maksimum. Granicami możliwości są: czas kalendarzowy pracy maszyn i urządzeń, czas nominalny lub dysponowany. Nie można bowiem utrzymywać takiego stanu aby maszyny stały bezczynnie. Szczególnie ważne jest to, gdy skraca się czas pracy pracowników. Zwiększając czas pracy maszyn do jak największej liczby godzin w ciągu doby i dni w ciągu roku, osiąga się wzrost produkcji, niezależnie od ewentualnego wzrostu wydajności pracy. Jednocześnie zwiększenie stopnia wykorzystania czasu pracy maszyn i urządzeń pozwala na obniżenie kosztów jednostkowych produkcji za sprawą zmniejszenia się udziału kosztów stałych w koszcie jednostkowym wytworzenia.

3.2. Analiza produktywności środków trwałych

Kierunek działań w gospodarce powinien być przede wszystkim nastawiony na jak najbardziej efektywne wykorzystanie nagromadzonych zasobów środków trwałych. Zadania w tej dziedzinie gospodarowania polegają na takim zespoleniu i wykorzystaniu czynników produkcji, a w tym środków trwałych, by przyrost następował poprzez stałe podnoszenie wydajności pracy żywej i lepsze wykorzystanie zasobów majątkowych. Chodzi o to, aby efekty nie następowały jedynie w wyniku zwiększania nakładów, lecz dzięki stałemu polepszaniu relacji ekonomicznych kosztów w stosunku do przychodu.

Zwiększenie produkcji i zysku można osiągnąć dzięki zwiększeniu zasobów środków produkcji albo też w wyniku lepszego wykorzystania posiadanego już majątku trwałego, przez zastosowanie większej intensywności postępu technicznego, technologicznego i organizacyjnego.

Między stopniem wykorzystania czynników produkcji (środków trwałych, pracy żywej i materiałów) a wielkością osiąganych wyników produkcyjnych i finansowych występuje bardzo ścisła zależność przyczynowo - skutkowa. Wyniki finansowe stanowią jedynie odzwierciedlenie rezultatów, osiągniętych w wyniku wykorzystania środków trwałych. Dlatego nie można, w sposób izolowany, przeprowadzać tylko analizy finansowej lub tylko analizy techniczno - ekonomicznej, gdyż uzyskane wyniki nie miałyby pożądanej wartości poznawczej.

Związek między produkcją a środkami trwałymi, więc budowa wskaźnika produktywności środków trwałych, może przybierać różne formy, a w szczególności może stanowić:

1. stosunek ilości produkcji, wyrażonej w jednostkach naturalnych lub umownych, do liczby maszyn i urządzeń,

2. stosunek wartości produkcji do liczby maszyn i urządzeń,

3. stosunek ilości produkcji, wyrażonej w jednostkach naturalnych lub umownych, do wartości środków trwałych,

4. stosunek wartości produkcji do wartości (brutto, netto) środków trwałych.

Najczęściej występującym miernikiem, wyrażającym efektywność majątku trwałego jest wskaźnik produktywności rozumiany jako wartość produkcji uzyskana z jednostki zaangażowanego majątku. Taki też wariant zastosowano w tej pracy. Wydaje się jednak, że wszystkie syntetyczne mierniki efektywności czynników produkcji z wyżej wymienionych mają ograniczone zastosowanie. Dobranie odpowiedniego wskaźnika produktywności może mieć różną postać w zależności od zakresu i wyceny środków trwałych przyjmowanych w mianowniku oraz formy wyrażania wielkości ujmowanej w liczniku.

Kształtowanie się wskaźnika produktywności środków trwałych w danym okresie może dać odpowiedź ile uzyskuje się produkcji z jednostki środka trwałego, natomiast badania dynamiczne dają odpowiedź, czy przemiany strukturalne środków trwałych spowodowały takie samo tempo wzrostu produkcji.

Przyjęcie określonej postaci wskaźnika produktywności środków trwałych zarówno co do licznika, jak i mianownika, daje różny obraz badanego problemu. Najczęściej w praktyce przemysłowej w skali makro do analizy produktywności środków trwałych stosuje się w liczniku miernik produkcji globalnej lub czystej, natomiast w skali mikro przeważnie stosuje się obowiązujący w danym okresie miernik produkcji. Drugi komponent wskaźnika produktywności środków trwałych, mianowicie wielkość środków trwałych, może obejmować wszystkie środki trwałe lub ich część, tzn. środki trwałe produkcyjne, lub tylko część środków trwałych produkcyjnych, czyli środki trwałe bezpośrednio produkcyjne. Mogą też te rodzaje środków trwałych występować pod postacią wartości początkowej netto lub wartości początkowej brutto.

3.3 Analiza zużycia środków trwałych

Środki trwałe są wielokrotnie wykorzystywane w naturalnej postaci. Materialno - rzeczowe elementy środków pracy, w ciągu całego czasu użytkowania, pełnią te same funkcje i mają tę samą zewnętrzną postać. Przy wielokrotnym uczestniczeniu w procesie produkcji, środki trwałe zmieniają swoje cechy, obniżają swą wydajność i jakość pracy.

Procesy zużycia środków trwałych następują na skutek różnych przyczyn. Następuje przekazanie wartości przez środki pracy produktom wytwarzanym przy ich udziale odpowiada obiektywnie występującemu ruchowi wartości użytkowej i wartości w procesie produkcyjnego ich wykorzystania. Środki trwałe przekazują produktowi tylko tę wartość, którą tracą jako środki pracy.

Rozróżnia się dwa rodzaje zużycia: zużycie fizyczne i tzw. zużycie moralne. W rezultacie środek pracy nie jest w stanie wypełniać zadań produkcyjnych, dla których jest przeznaczony. Zarówno zużycie fizyczne jak i moralne (ekonomiczne), powinno być szczegółowo monitorowane i należy zapobiegać jego skutkom. Skutki zużycia można likwidować na wielorakie sposoby, w zależności od jego zakresu i charakteru.

Zużycie całkowite środka trwałego, zarówno fizyczne jak i ekonomiczne, prowadzi do likwidacji danego środka i zastąpienie go nowym czynnikiem pracy, przeważnie nowocześniejszym o wyższych parametrach techniczno - ekonomicznych. Częściowemu zużyciu można zapobiegać przez odpowiednią konserwację i obsługę techniczną i przeglądy okresowe. Usuwanie skutków częściowego zużycia następuje przez remonty, w trakcie których dokonuje się także modernizacji, będących sposobem likwidacji częściowego zużycia moralnego.

3.3.1. Zużycie fizyczne środków trwałych

Zużycie fizyczne obiektu produkcyjnego polega na zmianie jego pierwotnych właściwości fizycznych i chemicznych, w wyniku czego środek pracy nie jest w stanie wypełniać zadań produkcyjnych, dla których został przeznaczony.

Zużycie fizyczne obiektu produkcyjnego może być rozpatrywane ze względu na rodzaj czynnika, który je wywołuje. Z tego punktu widzenia można wyróżnić postacie zużycia: mechaniczne, cieplne, chemiczne i awaryjne..

Proces fizycznego zużywania się środków pracy na skutek działania dużej liczby różnorodnych czynników oraz splotu szeregu różnorodnych elementów wpływających na jego tempo stanowi jedno z najtrudniejszych do uchwycenia zjawisk zachodzących w przedsiębiorstwie. Jednoznaczny jest jedynie kierunek zmian - w miarę upływu okresu eksploatacji środków pracy następuje wzrost zużycia fizycznego i pogorszenie się ich wydajności.

Intensywność zużycia środków pracy zależy od wielu czynników, a zwłaszcza indywidualnych cech i warunków eksploatacji. W zakresie indywidualnych właściwości istotne znaczenie ma poziom techniczny konstrukcji obiektu, rodzaj i jakość materiałów, z których został wykonany, a wreszcie sposób wykonania. W dziedzinie warunków eksploatacji należą czynniki skojarzone z procesem produkcyjnym i ze środowiskiem przyrodniczym. Wśród warunków eksploatacji można wymienić: sposób i intensywność wykorzystania, rytm pracy, stopień obciążenia pracą, jakość obsługi eksploatacyjnej i konserwacyjno- remontowej, poziom stosowanej technologii oraz organizacji.

Zużycie fizyczne można podzielić ze względu na możliwości usunięcia jego skutków. Wyróżnia się wtedy zużycie odwracalne (przejściowe) i nieodwracalne (trwałe). Jeżeli zjawisko zużycia rozpatrywać od strony odwracalności, to granice trwałości środków pracy mogą być przesunięte za pomocą remontów. W tym rozumieniu zużycie nieodwracalne nie jest kategorią techniczną lecz ekonomiczną.

Skutkami zużycia fizycznego są min. zmniejszająca się wydajność produkcyjna urządzeń, rosnące koszty eksploatacyjno - konserwacyjne, pogarszająca się jakość produkcji, wzrost liczby awarii, wzrost kosztów remontów, zwiększające się zużycie energii i materiałów. Znajomość związków między zużyciem fizycznym środków pracy a niektórymi jego skutkami umożliwia ustalenie stopnia zużycia środka pracy. Analiza stopnia zużycia powinna być uzupełniona informacjami o strukturze wieku. W zależności bowiem od struktury wieku ta sama wartość zużycia może mieć różny walor poznawczy.

Tabela 3.1 przedstawia stopień zużycia środków trwałych w rolnictwie i przemyśle w latach 1995 - 2000. Jak wynika z tabeli Stopień zużycia środków trwałych zarówno w przemyśle jak i w rolnictwie jest bardzo duży. O ile jednak w przemyśle od 1997 roku można zauważyć malejącą tendencję tego wskaźnika, o tyle w rolnictwie stopień zużycia systematycznie się zwiększa.

Tabela 3.1 Zużycie środków trwałych w rolnictwie i w przemyśle w latach 1995-2000 (w %)

Wyszczególnienie	1995	1996	1997	1998	1999	2000
Rolnictwo	56,4	59,1	61,3	62,8	64,7	66,5
Przemysł	48,5	57,2	55,5	53,9	52,5	51,2

Źródło: Obliczenia własne na podstawie Rocznik statystyczny rolnictwa 2001s.88 i Rocznik statystyczny przemysłu 2001 s.202

Wykres 3.1. Stopień zużycia środków trwałych w rolnictwie i przemyśle w latach

1995-2000

Źródło: Opracowanie własne na podstawie tabeli 3.1.

3.3.2. Zużycie moralne środków trwałych

Odmienny charakter ma drugi rodzaj zużycia środków trwałych, tzn. zużycie moralne. W odróżnieniu od zużycia fizycznego, zużycie moralne zaczyna się od utraty wartości wymiennej czynnych środków pracy z powodu przyczyn zachodzących poza obiektem, bez materialnego zużycia substancji, z której są zbudowane. Zużycie moralne polega na stopniowej utracie wartości wymiennej i wartości użytkowej, spowodowanej zmianami zachodzącymi poza środkami pracy. Utracie wartości i wartości użytkowej będą podlegać także środki pracy nie włączone lub okresowo wycofane z procesu produkcyjnego.

Istota zużycia moralnego polega więc na tym, że środki pracy tracą swoją wartość użytkową przed okresem ich fizycznej trwałości. Występuje zatem charakterystyczne zjawisko: środki pracy moralnie zużywają się, jakkolwiek nie obserwuje się ich zużycia materialnego. Wyraża się to w tym, że zmianie muszą ulegać jakieś inne, niematerialne cechy. Maszyny tracą swoje wartości, które nie zależą jedynie od cech materialnych, chociaż są z nimi ściśle powiązane.

Duży wpływ na wzrost zużycia moralnego zużycia środków trwałych ma postęp techniczny. Dlatego należy odróżnić ekonomiczny i techniczny aspekt zużycia moralnego. O aspekcie ekonomicznym zużycia moralnego można mówić wtedy, gdy doskonalsza technika jest tak upowszechniona, że można określić wysokość społecznie niezbędnych nakładów pracy na jej zastosowanie. Dopiero spełnienie tego warunku oznacza zużycie moralne środków trwałych. W przypadku aspektu technicznego zużycie moralne następuje już wtedy, gdy pojawią się pojedyncze egzemplarze doskonalszych maszyn i urządzeń.

Zużyciu moralnemu podlegają produkcyjne środki trwałe w różnym stopniu, w zależności od tempa postępu technicznego i struktury rodzajowej majątku trwałego. Zużycie moralne dotyczy także pomieszczeń produkcyjnych oraz budowli, lecz stopień utraty wartości jest tu mniejszy niż w odniesieniu do maszyn. Zużycie moralne można przedstawiać w dwóch aspektach: jako fakt już dokonany lub jako fakt przewidywany. W sytuacji charakteryzującej się szybkim postępem technicznym następuje znaczne skrócenie moralnej żywotności środków produkcji oraz produkowanych przez nie wyrobów. Jest to zauważalne w tych rodzajach wytwórczości, które uznawane są za nośniki postępu technicznego.

Dane na temat zużycia moralnego wykorzystuje się w badaniu różnych zagadnień związanych z majątkiem trwałym, takich jak ustalanie okresów eksploatacji, nowych norm amortyzacji, likwidacji zużycia moralnego, właściwego poziomu kosztów produkcji i wyboru kierunków reprodukcji.

Podobnie jak w przypadku zużycia fizycznego, również zużycie moralne można podzielić na odwracalne i nieodwracalne. Spadek społecznej wartości środka pracy, spowodowanej wzrostem społecznej wydajności pracy, stanowi zużycie nieodwracalne. Zużycie to, jeśli występuje samodzielnie, nie jest zjawiskiem niebezpiecznym dla przedsiębiorstw, ponieważ nie powoduje wcześniejszego wycofania i środków pracy z eksploatacji. Sposobem zmniejszenia skutków tego zużycia jest intensywniejsze wykorzystanie środków pracy w czasie ich eksploatacji.

Inaczej wygląda to w przypadku skutków zużycia odwracalnego. Utrata wartości funkcjonujących środków trwałych okazuje się wskaźnikiem utraty efektywności ekonomicznej

starych maszyn i urządzeń. Najważniejszymi stratami związanymi z drugą formą zużycia moralnego są straty polegające na wykorzystywaniu w produkcji moralnie przestarzałych maszyn i urządzeń, co powoduje obniżenie efektywności bieżących nakładów pracy żywej i uprzedmiotowionej.

Usuwanie skutków tej formy zużycia polegające na przywracaniu wartości użytkowej może być celowe, jeśli jest ono ekonomicznie uzasadnione. Osiąga się to poprzez unowocześnienie posiadanych środków trwałych, których parametry techniczno - ekonomiczne ulegają zmianie

---