Strukturalizm czeski i francuski

Szkoła rosyjskich formalistów trwała stosunkowo krótko i zakończyła się 1915-1925. Ich złagodzone tezy to poglądy strukturalistów.

Po 1946 r. we Francji (po opublikowaniu artykułu O strukturalizmie) pojawia się przekonanie, że dzieło jest strukturą.

• Nie tyle skupiać się na konkretnych dziełach, ale spróbować zbudować – analogiczny do językowego – system literacki.

Francuscy strukturaliści zajęli się prozą poetycką i badali struktury tworzące świat przedstawiony. W ten sposób zbudowano pewne wyobrażenia o dziele literackim, tak ogólne, że przestały być użyteczne (strukturalizm francuski odmienny jest od czeskiego i ostatecznie prowadzi na manowce).

Są dwie odmiany strukturalizmu francuskiego: właściwa Francji (nieużyteczne opisanie dzieła literackiego) i kontynuująca myśli strukturalizmu czeskiego. Obie reprezentuje Roland Barthes.

Są dwa pojęcia: struktura i system. Mukarovsky używa pojęcia struktura, ale istota postępowania w każdym przypadku polega na przekonaniu, że przedmiot badany jest właśnie ową całością, złożoną z rozmaitych elementów, która definiuje sobą typ swoich elementów.

Struktura – całość, która określa sobą charakter swoich elementów; to rozmieszczenie elementów składowych oraz zespół relacji między nimi. Bierze elementy z zewnątrz – one poza strukturą już istnieją i mają rozmaite cechy własne. Wchodząc do struktury zostają dodatkowo scharakteryzowane.

Struktura przeformowuje element wzięty z zewnątrz. O funkcji decyduje forma, pewna celowość. To nadrzędne nazywamy intencją, celowością. Struktura w całości też, zawsze, pełni jakąś funkcję.

• Dzieło podporządkowuje sobie te elementy, mając własny, nadrzędny cel.

Każde kolejne czytanie dzieła, może sprawić, że coś uznajemy za bardziej istotne – wędrujemy po strukturze. Dynamika struktury.

Dzieło musimy umieścić w większej całości, w której objawi swoje funkcje (np. inne dzieła autora, gatunek, epoka). Dzieło widzimy zawsze w kontekście innych dzieł i możemy wybrać jaki zbiór dzieł będzie tą najmniejszą strukturą.

• Odbiorca decyduje o kontekście dzieła.

Struktura ma funkcję estetyczną i poznawczą.

Poznawcza → kontekst.

Poetycka → komunikat.

1) Struktura dzieła sztuki.

Struktura to całość, która określa sobą charakter swoich elementów. Inaczej mówiąc, struktura to rozmieszczenie elementów składowych oraz zespół relacji między nimi, charakterystyczny dla danego układu jako całości; w węższym znaczeniu – sposób wzajemnego przyporządkowania elementów składowych i połączenia ich w pewną całość lub też system zależności między elementami danego układu oraz poszczególnymi elementami a całością układu. Struktura to taki zespół składników, którego wewnętrzna równowaga ma charakter dynamiczny, tzn. ulega zmianom i wciąż kształtuje się na nowo. Pomimo tego, iż wewnętrzny porządek struktury ulega zakłóceniom, to zachowuje ona swoją tożsamość. Hierarchiczność oraz wzajemna podrzędność i nadrzędność składników ulega przeobrażeniom i wpływa na ogólny sens struktury artystycznej. Strukturą jest każde dzieło sztuki tworzone i odbierane na tle określonych reguł artystycznych, konwencji artystycznych przeszłości przekazywanych przez tradycję sztuki i tkwiących w świadomości twórcy i odbiorcy. Strukturą nie jest pojedyncze dzieło izolowane, ale to włączone w nurt przebiegający w czasie, odnoszące się do tego, co je poprzedzało i co po nim nastąpi w sztuce. Z biegiem czasu struktura dzieł zmienia się, jest dynamiczna. A to w związku z przemianami literatury, która z kolei podlega przemianom pod wpływem rozwoju świadomości społecznej. Te zmiany nie są oczywiście równomierne. Każda z generacji artystów prezentuje swoją twórczością inną strukturę. Ale te struktury wzajemnie na siebie oddziałują. Każda ze sztuk (literatura, malarstwo, rzeźba, muzyka) pozostaje we wzajemnych relacjach wobec siebie. Tylko zmienia się ich hierarchia, np. w epoce baroku przodują muzyka i sztuki plastyczne, w epoce odrodzenia – literatura i teatr. Wzajemnie wpływają na siebie też sztuki różnych narodów. Te stosunki jednak uważano za jednostronne, czyli jedne miały zdolność wywierania wpływu, a drugie biernie przyjmowały oddziaływania obce, np. w literaturze czeskiej XIX i XX wieku – wpływy rosyjskie, słowiańskie (np. polskie, słowackie) i zachodnie (np. francuskie, niemieckie). Wpływy te nie przeszkodziły rozwojowi literatury czeskiej. Wzajemnie się równoważyły, a więc wpływ nie anuluje warunków rodzimych. Panują wzajemne stosunki między poszczególnymi wpływami. Związki każdej literatury narodowej z innymi są złożoną strukturą relacji (wpływów), w której poszczególne elementy są zhierarchizowane i wymieniają w toku rozwoju swoje miejsce w hierarchii. Poszczególne dzieła sztuki, rozwój każdej ze sztuk jako całości i wzajemne stosunki między sztukami mają charakter struktur.

2) Charakter znakowy dzieła sztuki.

Dzieło sztuki to znak. Nadawcą tego znaku jest artysta, a stroną przyjmującą znak jest odbiorca. Dzieło sztuki jest świadectwem stosunku twórcy do rzeczywistości. Odbiorca zaś poprzez zgłębienie procesu znaczeniotwórczego narastania dzieła, jego sensu może zająć wobec rzeczywistości stanowisko poznawcze, emocjonalne i wolicjonalne (zależne od woli). Dzieło sztuki to dla odbiorcy związek znaczeń, kontekst. Kontekst znaczeniowy pomaga odbiorcy określić jego stosunek do rzeczywistości.

Każdy składnik, każda część znaku są nosicielami cząstkowych znaczeń, które składają się na pełny sens dzieła. Poszczególne znaczenia cząstkowe składają się w pełny sens w toku procesu znaczeniotwórczego, przebiegającego w czasie. Znaczenia cząstkowe składają się na sens dzieła. Czynnikami współtworzącymi sens dzieła są składniki (słowa, elementy dźwiękowe, formy gramatyczne, czynniki syntaktyczne – budowa zdań, frazeologia, składniki tematyczne) – w utworze poetyckim. Rolę znaczeniotwórczą odgrywają też sposoby użycia w dziele tych elementów (chwyty artystyczne), wzajemne stosunki między elementami (np. między układem głosek – eufonią a znaczeniem słów). Nośnikami sensu dzieła są składniki tzw. treściowe (tematyczne) i formalne. Formalne są nosicielami znaczeń, cząstkowymi znakami. Treściowe są znakami, które pełnego znaczenia nabierają w kontekście dzieła. Cechą każdej sztuki jest połączenie konkretności z ogólnością. Dzieło oznacza rzeczywistość jako całość składników i części. Stosunek sztuki do rzeczywistości jest dialektyczny, historycznie zmienny.

3) Funkcja dzieła sztuki.

Pojęcie funkcji dotyczy stosunku dzieła do odbiorcy i społeczeństwa. Dzieło może pełnić kilka funkcji (np. poznawczą, wychowawczą, estetyczną) i może te funkcje zmieniać w przebiegu historycznym.

Funkcja poznawcza polega na wyposażeniu świata przedstawionego dzieła w informacje i opinie odnoszące się do pozaliterackiej rzeczywistości i kształtujące wiedzę odbiorcy o jej mechanizmach i realiach. Dzieło pośredniczy między nadawcą i odbiorcą. Jest nie tylko komunikatem, ale też znakiem.

Funkcja wychowawcza znajduje wyraz w takich elementach budowy i treści dzieła, które mogą oddziaływać na ideową i etyczną świadomość odbiorców i skłaniać ich do określonych zachowań w życiu prywatnym czy publicznym.

Funkcja estetyczna kształtuje stosunek człowieka do rzeczywistości. Realizuje się poprzez takie ukształtowanie dzieła sztuki, które może skupiać uwagę odbiorcy na swej niepowtarzalności artystycznej i wywołać swoiste przeżycie estetyczne. Wypowiedź może być zdominowana przez nastawienie na swą własną budowę, czyniąc wyrazistymi takie elementy, które nie są niezbędne z punktu widzenia realizacji wszystkich pozostałych funkcji – i na nich właśnie skupiając uwagę odbiorcy (np. rytm w wierszu, instrumentacja głoskowa). Nie ma konkretnego celu, nie wiąże się z podejmowaniem żadnego praktycznego zadania. Sztuka pod wpływem tej funkcji zmierza do wszechstronnej wielofunkcyjności. Pomaga człowiekowi przezwyciężyć jednostronność. Sprzyja rozwojowi twórczej inicjatywy człowieka.

Funkcja dzieła ze stanowiska jednostki to zespół żywych energii, które znajdują się w napięciu i konflikcie.

Funkcje dzieła to dynamiczny ruch.

Czynnikiem indywidualizującym funkcje są odbiorcy, grupy socjalne, środowiska społeczne i warstwy.

Jeśli artysta przystosowuje strukturę do określonej funkcji to wprowadza subiektywizm.

Niezbędnym warunkiem oddziaływania utworu jest poczucie swobody w decydowaniu o funkcyjności.

Podsumowując, Mukarovsky pisze, że jeden z badaczy – Lessing określił, że strukturalizm, traktując sztuki jako struktury związane dialektycznymi, historycznie zmiennymi napięciami, dostrzega przebiegające między nimi granice, wynikające ze specyfiki ich materiałów i możliwości ich wzajemnego zbliżenia, przenikania się i substytuowania w określonych sytuacjach rozwojowych.

Strukturalizm nauka o strukturach. Semiotyka to nauka o znakach. Znak, to jest coś, co znaczy (rzeczywisty przedmiot, element natury, np. ślad buta na śniegu, słowa).

Jest dużo rozmaitych przypadków tego, co może być znakiem. Zawsze jest to jednostka, która przekazuje nam informację. Dzieło literackie jest znakiem. Jest nadawcą jest autor, odbiorcą zaś czytelnik.

Struktura złożona z elementów. Znak złożony z mniejszych znaków.

Mukarovsky mówi, że dzieło przekazuje informacje o stosunku do rzeczywistości podmiotu mówiącego (autora). To jest różnica pomiędzy przekazem poznawczym realizującym się w wypowiedzi naukowej i przekazem realizującym się w wypowiedzi poetyckiej.

W dziele literackim mówię, jak ja na ten temat myślę i co czuję. Formalizm uśmiercił autora – gest odcięcia dzieła od autora. Strukturaliści nie rezygnują z autora.

Odsunięcie autora wysuwa na plan pierwszy język, dzieło. Skryptor – ten, co czerpie z innych. Może powtórzyć tylko to, co zostało napisane już w innych dziełach, też zmuszeni do powtarzania. Każdy z nas posługuje się słowami.