KRYZYS I REFORMY
UBEZPIECZEŃ
SPOŁECZNYCH W
POLSCE
Opracowała:
Jolanta Rajchel, ZFDL, gr.C5
I Pojęcie ubezpieczeń społecznych
Ubezpieczenia społeczne, jedna z podstawowych dziedzin ubezpieczeń, która ma na celu prewencyjną i ubezpieczeniową ochronę zdrowia, zdolności do wykonywania pracy oraz życia ludności. Ubezpieczeniami społecznymi w szczególności są objęte osoby będące pracownikami na podstawie umowy o pracę, osobami wykonującymi pracę na podstawie umowy zlecenia czy też prowadzące działalność gospodarczą. System ten ma zabezpieczać pracowników oraz ich rodzinę przed czasowym (macierzyństwo, choroba) lub stałym (inwalidztwo, starość, śmierć, brak pracy) brakiem możliwości zarobkowania.
II Ubezpieczenia społeczne w XX w.
Ubezpieczenia społeczne w Polsce przed I wojną światową były pochodną regulacji państw zaborczych. Nie istniały one w zaborze rosyjskim, a dobrze rozwinięte były w zaborze pruskim. Polskie ustawy zaczęto wprowadzać dopiero po odzyskaniu niepodległości. W 1919 roku uregulowano ubezpieczenia na wypadek choroby, nieco później wypadkowe i na wypadek bezrobocia (1924) i ubezpieczenie emerytalne pracowników umysłowych (1927). Wprowadzenie ubezpieczenia wypadkowego dokonano przez rozciągnięcie na teren zaboru rosyjskiego systemu ubezpieczenia austriackiego. System ten zakładał, że składkę opłacali wyłącznie pracodawcy, w wysokości dostosowanej do wypłacanych świadczeń w danym roku. Zmiany dotyczące ubezpieczenia od bezrobocia zakładały zastępowanie doraźnej pomocy w ramach opieki społecznej na rzecz zasiłków. Składkę płacili pracownicy i pracodawcy na Rzecz Funduszu Bezrobocia.
Wielki Kryzys Gospodarczy w latach 1929-1933 zostawił także swój ślad w dziale ubezpieczeń. 28 marca 1933 roku wydano ustawę o ubezpieczeniach społecznych, która ujednoliciła całość ubezpieczeń społecznych w kraju, zarówno pod względem prawnym, jak i organizacyjnym. Nazwana została ona ustawą ,,scaleniową”, gdyż likwidowała relikty rozbicia dzielnicowego. Ustawa ta zreformowała strukturę organizacyjną poprzez ustanowienie jednostki centralnej, którą został Zakład Ubezpieczeń Społecznych (ZUS) i organów terenowych. Zakład Ubezpieczeń Społecznych zarządzał pięcioma funduszami połączonymi administracyjnie, lecz wyodrębnionymi finansowo:
1.Emerytalnego robotników ( składka obciążała w znacznej części robotników)
2.Emerytalnego pracowników umysłowych
3.Od wypadków i chorób zawodowych
4.Na wypadek braku pracy pracowników umysłowych
5.Na wypadek choroby i macierzyństwa.
Na organy terenowe składało się 61 ubezpieczalni społecznych, które pobierały składki na wszystkie ubezpieczenia, zajmowały się decyzjami rentowymi wydawanymi przez ZUS oraz prowadziły rejestry ubezpieczonych.
W okresie międzywojennym fundusze ubezpieczenia społecznego były wydzielone z budżetu państwa. Ich powiązanie polegało jednak na tym, że budżet państwa dokonywał dopłat do systemu ubezpieczeniowego w zamian za możliwość korzystania z jego lokat.
Do 1945 roku obowiązywała zasada kapitałowego finansowania ubezpieczeń emerytalnych, w której fundusz tworzony jest w długich przedziałach czasu na zasadach kapitalizacji składki i gromadzenia rezerw. Pracownik przez cały czas swojej aktywności zawodowej odkłada składki , które zapewnią mu w przyszłości świadczenia (emeryturę). Na świadczenia mają wpływ dochody z nagromadzonych kapitałów. Największe zagrożenia dla rozwiązania kapitałowego to inflacja i kryzysy, obserwowane na rynkach finansowych.
Po zakończeniu wojny wprowadzono system repartycyjny. Zakłada on gromadzenie w ciągu roku tylu środków, aby pokryć całoroczne wydatki. Składka wpłacana przez pracującego jest źródłem finansowania emerytur dla pokolenia jego rodziców. Według tego systemu osoba pracująca powinna liczyć na finansowanie przyszłych potrzeb emerytalnych ze składek kolejnego pokolenia. Zasadniczą wadą systemu repatriacyjnego okazał się brak powiązania pomiędzy wysokością płaconej składki na ubezpieczenie społeczne a wysokością przyszłego świadczenia emerytalnego. Powodowało to uprzywilejowanie niektórych grup pracowników pod względem osiągania wieku emerytalnego i wysokości emerytury. Ten system oznaczał wynagradzanie jednych ubezpieczonych kosztem innych.
W latach pięćdziesiątych wprowadzono nowe rozwiązania finansowe i organizacyjne wśród których można wyróżnić:
1.Finansowanie z budżetu państwa- instytucje ubezpieczeniowe zostały włączone do budżetu państwa, dochody ZUS stały się dochodami państwa, które wydzielało z budżetu odpowiednie kwoty na wydatki na ubezpieczenie społeczne
2. Przejęcie lecznictwa ubezpieczeniowego przez państwową służbę zdrowia.
Niedługo później reaktywowano ZUS, a następnie powołano do życia Fundusz Emerytalny. W latach osiemdziesiątych zreformowano świadczenia emerytalne i utworzono Fundusz Ubezpieczeń Społecznych. FUS obejmował środki budżetowe scalone ze środkami Funduszu Emerytalnego.
III Reforma ubezpieczeń społecznych w 1999 roku
W latach dziewięćdziesiątych nasilała się krytyka społeczeństwa przeciwko niesprawiedliwym, niepowiązanym ze stażem pracy świadczeniom. Ponadto zaobserwowano niekorzystną tendencję demograficzną (wzrost liczby emerytów i rencistów, spadek liczby ubezpieczonych). Wpłynęło to na wprowadzenie 1.01.1999 roku jednej z największych reform w Polsce- reformy ubezpieczeń społecznych. W ramach FUS powołano do życia fundusze odpowiadające poszczególnym rodzajom ubezpieczenia społecznego oraz fundusze rezerwowe. W związku z tym składki znajdujące się w FUS są rozdzielane pomiędzy:
1.fundusz emerytalny- zajmujący się gromadzeniem środków na wypłatę emerytur dla wszystkich ubezpieczonych
2. fundusz rentowy- „gromadzący środki na wypłatę rent z tytułu niezdolności do pracy z tzw. ogólnego stanu zdrowia oraz z wypadku w drodze do pracy lub z pracy, a także rent szkoleniowych i rent rodzinnych, dodatków do rent rodzinnych dla sierot zupełnych, dodatków pielęgnacyjnych, zasiłków pogrzebowych oraz prewencji”1
3. fundusz chorobowy- wypłacający świadczenia w przypadku czasowej niezdolności do pracy z tytułu macierzyństwa, ogólnego stanu zdrowia albo wypadku w drodze do pracy lub z pracy
4. fundusz wypadkowy- gromadzący środki na wypłatę rent w związku z niezdolnością do pracy spowodowaną wypadkiem przy pracy, chorobą zawodową, wypłacający zasiłki chorobowe (w związku z wypadkiem) oraz renty rodzinne, a także odszkodowania z tytułu wypadku przy pracy.
Środki pozostające na koniec roku w poszczególnych funduszach są gromadzone przez fundusze rezerwowe i wykorzystywane na uzupełnienie niedoborów w tych funduszach. Obok funduszy rezerwowych powołano do życia Fundusz Rezerwy Demograficznej.
Głównym założeniem reformy emerytalnej było uzupełnienie systemu repartycyjnego systemem kapitałowym. Wprowadzono więc tzw. III filary:
I filar jest realizowany przez ZUS i ma charakter repartycyjny, to zarządzany przez państwo zreformowany Zakład Ubezpieczeń Społecznych. Przynależność do I filaru jest obowiązkowa. Każdy ubezpieczony ma indywidualne konto w ZUS, na które trafia większa część składki potrącanej z poborów. Składki w tym systemie są opłacane zarówno przez pracodawcę jak i pracownika. Pieniądze gromadzone na kontach w ZUS nie są inwestowane. Wysokość emerytury z I filaru będzie zależała od sumy wszystkich składek oraz wieku przejścia na emeryturę. Wypłaty emerytur dla uczestników I filaru są w 100% gwarantowane przez Skarb Państwa.
II filar działa w oparciu o Otwarte Fundusze Emerytalne, którymi zarządzają Powszechne Towarzystwa Emerytalne. Jest to system kapitałowy, zarządzany przez prywatne instytucje. Część składki gromadzonej na indywidualnych kontach w OFE jest inwestowana przez PTE w bezpieczne papiery wartościowe. Do OFE zostaje przekazywane 7,3% wynagrodzenia pracownika.
III filar jest systemem dobrowolnym, kapitałowym, zarządzanym przez prywatne instytucje. Celem tego filaru jest zapewnienie osobom ubezpieczonym uzupełnienia przyszłej emerytury z I i II filaru. III filar opiera się na ubezpieczeniach na życie z funduszem inwestycyjnym, inwestycjach w fundusze powiernicze, Pracowniczych Programach Emerytalnych i długoterminowych indywidualnych inwestycjach.
Zasadniczą zaletą nowego systemu emerytalnego jest to, że wysokość przyszłej emerytury uzależniona jest od wysokości sumy wpłaconych składek, sytuacji na rynku pracy oraz efektywności inwestowania środków zgromadzonych w funduszach. Dzięki reformie nie jest konieczny określony staż pracy ani zatrudnienia w momencie przejścia na emeryturę. Wysokość świadczeń zależy od wysokości uzbieranego kapitału. Cechą nowego systemu jest także to, że dzięki indywidualnym kontom w ZUS i w OFE osoby ubezpieczone mogą kontrolować wysokość zgromadzonego kapitału na przyszłą emeryturę.
Twórcy reformy wprowadzili różne rozwiązania dla osób ubezpieczonych, w zależności od ich wieku. Reforma nie objęła osób urodzonych przed 1 stycznia 1949 roku. Będą one otrzymywać emeryturę na dotychczasowych zasadach, czyli ze składek wpłacanych przez pracujących opłacane są na bieżąco świadczenia emerytalne. Osoby urodzone przed 1.01.1969 roku mogły podjąć decyzję o przystąpieniu do OFE lub pozostawieniu swoich emerytalnych składek jedynie w ZUS. Natomiast osoby urodzone po 31.12.1968 roku zostały zobligowane do wyboru jednego z OFE.
Wraz z wejściem w życie reformy wprowadzono przepisy nakazujące pracodawcom opłacanie składek na nowych zasadach: część składki na ubezpieczenia społeczne płaci pracownik (18,71% wynagrodzenia), a część pracodawca (17,88% wynagrodzenia). Pracodawca zostaje obciążony częścią składek na ubezpieczenie emerytalne i rentowe oraz całość składki na ubezpieczenie wypadkowe. Pracownik pokrywa część składek na ubezpieczenie emerytalne i rentowe oraz całość składki na ubezpieczenie chorobowe.
Poprzez połączenie funduszy kapitałowych i umowy pokoleniowej nowy mieszany system emerytalny stwarza większe bezpieczeństwo, gdyż jest bardziej odporny na konsekwencje wynikające z niekorzystnych trendów demograficznych oraz z załamań na rynkach kapitałowych.
IV Reforma emerytalna w 2012 roku
Zakłada ona podwyższenie wieku emerytalnego dla kobiet i mężczyzn do 67 roku życia. Możliwe jest jednak przejście na emeryturę częściową: kobiety w wieku 62 lat, mężczyźni - w wieku 65 lat. Wymogiem do przejścia na częściową emeryturę będzie uzbieranie w stażu składkowym wymaganych lat - 35 lat dla kobiet i 40 dla mężczyzny. Wysokość emerytury częściowej to 50% wypracowanego uposażenia.
Literatura:
-I, Jędrasik-Jankowska, Pojęcia i konstrukcje prawne ubezpieczenia społecznego, Warszawa 2010
-Z. Kluszczyńska, W. Koczur, K. Roszewska, K. Rubel, G. Szpor, T. Szumlicz, System ubezpieczeń społecznych. Zagadnienia podstawowe, Warszawa 2011
- www.zus.pl
- www.eures.praca.gov.pl
I Jędrasik-Jankowska, Pojęcia i konstrukcje prawne ubezpieczenia społecznego, Warszawa 2010, str.30↩