Podstawy gospodarki przestrzennej

planowanie przestrzenne
– gdzie zmierzamy

System planowania i zagospodarowania przestrzennego w Polsce

• Gdzie zmierzamy? – rozważania akademickie

  • Kontekst kulturowy będący efektem poprzednich etapów rozwoju cywilizacyjnego wpływa głównie na:

    • postrzeganie przestrzeni oraz sposoby jej komponowania,

    • organizację administracji oraz zakres jej kompetencji rzeczowych i miejscowych,

    • system wartości, symboli oraz atrybutów kształtujących stosunki społeczne pomiędzy poszczególnymi osobami w ramach społeczności lokalnej i między nimi.

• Gdzie zmierzamy? – rozważania akademickie

  • Obecny etap rozwoju cywilizacyjnego wpływa głównie na podejście do:

    • (d) własności i realizacji celu publicznego,

    • (e) organizacji procesu planowania i wdrażania przyjętych koncepcji,

    • (f) problematyki ochrony przyrody oraz zachowania dóbr kultury.

  • Metodologia tworzenia i realizowania planów przestrzennych, wynika z omówionych powyżej czynników. Wśród zasad i norm kształtowania procesu planowania przestrzennego uwypuklanych przez postulaty świata ponowoczesnego należą m.in.:

  • fragmentaryczność (a.1.); plan miejscowy przestaje być dokumentem całościowym, kompleksowo rozstrzygającym sposób alokowania zasobów w przestrzeń miasta, a staje się dokumentem przesądzającym o głównym kierunku zmian w zakresie dystrybuowania ograniczonymi zasobami przestrzennymi, przy czym ów kierunek ma być optymalny z punktu widzenia wykorzystania wspomnianych zasobów na wybranych obszarach funkcjonalnych; z zasady fragmentaryczności wynika ponadto, że plan ma być raczej przewodnikiem w zagospodarowywaniu przestrzeni niż jego wykładnią literalną,

  • poszanowanie tradycji i architektury lokalnej (a.2.); planowanie przestrzenne ma przyczyniać się do ochrony lokalnych wartości poprzez takie kształtowanie przestrzeni, by otwarcie na trendy ogólnoświatowe nie zniszczyło tego co lokalne; planowanie przestrzenne ma przyczynić się także do promowania lokalnych materiałów budowlanych oraz stylów architektonicznych w myśl zasady powrotu do źródeł,

  • wariantowość rozwiązań planistycznych (a.3.); w nawiązaniu do zasady fragmentaryczności oraz niskiej przewidywalności trendów rozwojowych, w burzliwym otoczeniu czasów ponowoczesnych, plan przestrzenny powinien być konstruowany jako dokument wariantowy, prezentujący potencjalnie możliwe trajektorie rozwojowe wybranych fragmentów jednostki przestrzennej, ze wskazaniem na przynajmniej trzy scenariusze: najgorszy, stagnacyjny oraz optymalny,

  • samorządność (b.1.), planowanie przestrzenne powinno być prowadzone na (odpowiednim do skali tego procesu) niskim stopniu administracji terytorialnej, zasada ta pozwala jednocześnie na wprowadzanie do planów miejscowych tych elementów i obszarów funkcjonalnych, które są ważne z lokalnego punktu widzenia, przy domniemaniu endogenicznego podejścia do kształtowania rozwiązań w przestrzenni miejskiej,

  • governance (b.2.), proces planowania przestrzennego powinien być przeprowadzany z wykorzystaniem instrumentów i narzędzi promujących przedsiębiorczość w jednostkach administracji publicznej, w tym przeprowadzania przetargów oraz konkursów na wykonawstwo materiałów pierwotnych oraz ich opracowywanie; proces planowania przestrzennego oraz jego efekty powinny być realizowane według zasad efektywnego gospodarowania ograniczonymi zasobami publicznymi (w tym środkami finansowymi),

  • współdziałanie międzypodmiotowe (b.3.); planowanie przestrzenne powinno być realizowane na różnych poziomach administracji samorządowej oraz rządowej w sposób komplementarny, przy pełnym zaangażowaniu współpracujących ze sobą aktorów rozwoju lokalnego; zasada ta zakłada istnienie wzajemnego zaufania oraz dzielenia się wiedzą (w tym ukrytą) dla realizacji nadrzędnego celu rozwoju jakim jest dobrostan użytkowników miasta,

  • tolerancja (c.1.); planowanie przestrzenne powinno sprzyjać powstawaniu obszarów wielokulturowych, ułatwiających przepływ informacji i innowacji między użytkownikami miasta, publiczna akceptacja dla odmienności ma zapobiegać negatywnym trendom w zagospodarowaniu przestrzennym, w szczególności tworzeniu się osiedli zamkniętych oraz gett biedy,

  • unikatowość (c.2.); każdy fragment przestrzeni, który jest przedmiotem planowania, powinien mieć wyróżniki jednoznacznie go określające, pozwalające na jego identyfikację (najlepiej w kontekście globalnym), proces planowania przestrzennego ma zmierzać do osiągnięcia spójności architektonicznej, funkcjonalnej oraz ekonomicznej pomiędzy unikatowymi oraz tradycyjnymi formami zagospodarowania terenu

  • elastyczność (c.3.); zakres przestrzenny oraz merytoryczny planu miejscowego powinien być dostosowany nie tylko do aktualnego stanu prawnego regulującego tą dziedzinę, ale aproksymować przyszłe jego zmiany; plan powinien być sporządzony w taki sposób by mógł stać się dobrym przykładem dla innych, nie może więc być dokumentem statycznym ale dynamicznie rozwijającą się wizjonerską koncepcją wyprzedzającą swoje czasy,

  • prymat własności prywatnej (d.1.); w świecie ponowoczesnym dominującą formą własności jest własność prywatna, proces planowania przestrzennego przeprowadzony zgodnie z postulatami ponowoczesności powinien promować tą formę własności także w stosunku do miejsc w których istnieje (bądź ma być kreowana) przestrzeń publiczna; zasada ta odnosi się również do sposobu wyceny nieruchomości zbywanych, cena zakupu gruntu na cele inwestycji publicznych powinna być maksymalnie zbliżona do ceny rynkowej,

  • partnerstwo publiczno-prywatne (d.2.); w nawiązaniu do poprzednich zasad, w trakcie trwania procesu planowania przestrzennego, powinno nastąpić zbliżenie interesów publicznych oraz prywatnych inwestorów, skutkujące zmniejszeniem kosztów realizacji oraz funkcjonowania inwestycji, dla planowania przestrzennego oznacza to konieczność przeprowadzania rachunku kosztów i korzyści przeprowadzanych zmian, w tym pokazania ich skutków dla lokalnego rynku pracy,

  • optymalizacja rozwiązań przestrzennych (d.3.); zmiany realizowane w planie powinny być ocenione z punktu widzenia realizacji interesów aktorów rozwoju lokalnego każdorazowo dla przyjętych scenariuszy, optymalizacja powinna być wykonana po uwzględnieniu uwarunkowań lokalnych oraz preferencji lokalizacyjnych,

  • stosowanie zaleceń i dobrych praktyk (e.1.); planowanie przestrzenne nie powinno być skupione na diagnozowaniu stanu zagospodarowania przestrzennego, ale na kreowaniu innowacyjnych rozwiązań w tej dziedzinie; dobre praktyki stanowią źródło inspiracji dla zespołów odpowiedzialnych za realizowanie procesu planowania oraz są instrumentem upowszechniania sprawdzonych narzędzi i metod planistycznych z jednej strony oraz sprawdzonych rozwiązań przestrzennych z drugiej,

  • konsultacje i mediacje społeczne (e.2.); są istotą planowania przestrzennego w świecie ponowoczesnym, bez ich przeprowadzenia nie powinno się podejmować żadnych wiążących decyzji z dziedziny planowania; konsultacje społeczne powinny być przeprowadzane w szczególności tam, gdzie może dojść do konfliktu; w przypadku akceleracji sytuacji konfliktowej powinna być możliwość skorzystania z usług zewnętrznego mediatora

  • partycypacja użytkowników miasta (e.3.); proces planowania przestrzennego powinien być przeprowadzony przy czynnym udziale: przedstawicieli mieszkańców miasta, zainteresowanych jego rozwojem podmiotów publicznych, prywatnych i społecznych, instytucji i urzędów mających wpływ na kształt zapisów planu oraz jego fragmentaryzacje przestrzenną

  • poszanowanie środowiska przyrodniczego (f.1.); dokonywanie zmian dotyczących środowiska przyrodniczego powinno uwzględniać minimalizowanie ich negatywnych skutków, co jest jednym z głównych postulatów ponowoczesności. Szczególnego znaczenia nabiera ono w kontekście procesu planowania przestrzennego, w którym rozstrzyga się również o potencjalnych obszarach i korytarzach ochronionych

  • stosowanie odnawialnych źródeł energii (f.2.); rośnie znaczenie energii ze źródeł odnawialnych (bioekonomia), minimalizowanie strat związanych z jej wytwarzaniem przyczynia się do wzrostu zapotrzebowania na tereny, które są użyteczne dla lokalizowania działalności producentów energii

  • zachowanie obiektów kultury lokalnej (f.3.); planowanie przestrzenne powinno gwarantować zachowanie obiektów i tradycji lokalnych oraz rozwijać kulturę poprzez kreowanie miejsc jej szerzenia (np. kwartały kultury, klastry przemysłów kreatywnych).

Projekcja trendów w zakresie europejskiego planowania przestrzennego zdaje się wykazywać, że w warunkach polskich pozostanie instytucja planu miejscowego, ale jego zakres tematyczny oraz sposób realizacji ulegnie istotnym zmianom.

• Wydaje się, że dokument planu i poprzedzające go analizy będą zawierały co najmniej trzy ważne części:

  • zalecenia i dobre praktyki, czyli wybrany pod względem ich potencjalnego zastosowania w przestrzeni lokalnej wzorcowego zbiór pomysłów kształtowania przestrzeni i udanych realizacji zagospodarowania przestrzennego,

  • wariantowe rozwiązania przestrzenne o różnym stopniu szczegółowości oraz zakresu przestrzennego, ze wskazaniem na scenariusz optymalny z punktu widzenia realizacji interesów mieszkańców miasta,

  • wytyczne planistyczne wraz z podaniem rozwiązań szczegółowych w obszarach szczególnie wrażliwych (podlegających ochronie prawnej, buforach ochronnych, terenach wydzielonych).

Ponadto wydaje się prawdopodobne, że drugą instytucją planowania przestrzennego będą procedury wydawania decyzji administracyjnych poprzedzone symulacjami przestrzennymi. Procedury te będą efektem wdrażania nowoczesnych rozwiązań w zakresie podejmowania decyzji przestrzennych (związanych z rozwojem i upowszechnianiem się Geograficznych Systemów Informatycznych z jednej strony oraz rozwojem Inteligentnych Systemów Wspomagania Decyzji z drugiej).

• Pierwszym etapem procedury będzie przeprowadzenie wieloaspektowej analizy potrzeb i uwarunkowań lokalnych.

• Zgromadzone informacje będą służyły do opracowania wariantów rozwiązań szczegółowych, ze wskazaniem na wariant optymalny.

• Po przeprowadzeniu konsultacji społecznych zostanie wydana decyzja administracyjna obejmującą swoim zakresem fragment przestrzeni objęty symulacją.

• Należy domniemywać, że opisane elementy planowania przestrzennego będą funkcjonować na zasadzie komplementarności.

• Wytyczne planistyczne oraz szczegółowe rozwiązania w obszarach szczególnie wrażliwych stanowią o twardych uwarunkowaniach lokalnych (rozwiązania typu boolean) oraz kierunkach i stopniach przyrostu preferencji lokalizacyjnych (rozwiązania typu fuzzy), których wypadkowa przesądza o wyborze wariantu optymalnego będącego istotą tych decyzji administracyjnej.

Instrumentarium prawdopodobnie będzie skupiać się na aktywnych formach dotarcia do użytkowników miasta, wykorzystując szerokie spektrum narzędzi marketingu terytorialnego oraz public relations.

• Należy zaznaczyć że prezentowane podejścia do procesu planowania przestrzennego, mają charakter akademickich rozważań i nie muszą znaleźć odzwierciedlenie w polskiej teorii i praktyce administracyjnej.