Podstawy gospodarki przestrzennej

miasto i jednostka wiejska jako jednostki przestrzenne

Społeczne zróżnicowanie obszarów zurbanizowanych

• Wieś żywiołowa

• Wieś kolonizacyjna

• Obszar zurbanizowany

• Miasto małe

• Miasto średnie

• Miasto duże

• Metropolia

• Megalopolis

Sioło, Przysiółek, Samotnica

Wieś – Okolnica

Wieś – Owalnica

Wieś – ulicówka

Wieś – rzędówka

Wieś – widlica

Wieś – wielodrożnica

Wieś – łańcuchówka

Wsie – kategorie mieszkańców

• Rolnicy – dla których dochody z produkcji rolnej są głównym źródłem utrzymania, a praca w gospodarstwie jest głównym zajęciem (ta kategoria kurczy się od 1988 roku)

• Osoby, dla których głównym źródłem utrzymania są źródła niezarobkowe (renty, emerytury, zasiłki). Do tej kategorii należą zarówno rolnicy, którzy osiągnęli wiek emerytalny, jak i osoby które pracowały w innych zawodach, czy wreszcie osoby uzyskujące prawo do rozmaitych osłon socjalnych (ta kategoria rośnie od 1988 roku)

• Właściciele gospodarstw rolnych, pracujący w rozmaitych zawodach, także poza miejscem zamieszkania, dla których produkcja rolna jest uzupełniającym źródłem dochodów, a także źródłem samozaopatrzenia w produkty żywnościowe.

• Mieszkańcy wsi nie posiadający gospodarstwa rolnego (czasem są to właściciele działek) utrzymujący się z dochodów nierolniczych.

Wsie – zróżnicowanie warunków życia

• Regiony dobrze rozwinięte rolniczo, m.in. środkowozachodniej Polski,

• Obszary drobnych, niesamodzielnych gospodarstw, charakteryzujące się wysokim poziomem bezrobocia

• Byłe PGR-y, obszary źle zagospodarowane, często ze zdewastowaną infrastrukturą, charakteryzujące się także wysoką stopą bezrobocia i dużym odsetkiem osób utrzymujących się z zasiłków

• Zacofane obszary wiejskie Polski północno-wschodniej

• Regiony podmiejskie wielkich aglomeracji

• Obszary problemowe, zagrożone

Polska wieś – utrzymywanie stereotypu a rzeczywistość

Obszar zurbanizowany

• Urbanizacja demograficzna -związana ze wzrostem liczby mieszkańców miast, także na obszarach wiejskich

• Zmiany ilościowe i jakościowe w obrębie struktury wieku i płci, wykształcenia, przyrostu naturalnego, salda migracji, struktury rodziny

• Urbanizacja ekonomiczna – związana ze zmianami w strukturze zawodowej ludności

• Pogłębianie się podziału pracy, zwłaszcza w dziedzinie usług, odchodzenie od pracy w rolnictwie

• Urbanizacja przestrzenna (fizjonomiczna, krajobrazowa) związana ze zmianami w kształtowaniu przestrzeni

• Zmiany ilościowe i jakościowe w zabudowie, infrastrukturze i sposobach użytkowania ziemi

• Urbanizacja społeczna (urbanizm) – przyswajanie miejskiego stylu życia

Miasto – definicja

• Miastami nazywamy większe jednostki osadnicze, grupujące przede wszystkim ludność zatrudnioną w zawodach pozarolniczych (J. Regulski)

kryterium delimitacji:

• administracyjno-prawne

• ludnościowe

• użytkowania terenów i charakteru zabudowy

Miasto – grupy definicji

• Definicje demograficzne – podkreślają rozmiary populacji i gęstość zaludnienia

• Definicje instytucjonalne – podkreślają istnienie określonej instytucji np. wyodrębnionego rynku na określone towary, elity politycznej

• Definicje kulturowe – podkreślają określone cechy kulturowe np. wykształcenie, otwartość

• Definicje behawioralne – podkreślają występowanie określonego typu zachowania np. impersonalnych relacji społecznych

Miasto – wyznaczniki

• gęstość zaludnienia (bądź liczba mieszkańców),

• przewagę ludności wykonującej zawody pozarolnicze,

• określony typ zagospodarowania charakteryzujący się dużą gęstością oraz wysokością zainwestowania,

• określony typ stosunków społecznych charakteryzujący się przewagą stosunków formalnych nad nieformalnymi,

• specyficzny konglomerat funkcji socjalno-bytowych, produkcyjno-usługowych, logistycznych oraz administracyjno-regulujących,

• określony system wartości charakteryzujący się przewagą składowych wytworzonych sztucznie nad wynikającymi z poszanowania zasad naturalnych,

• specyficzny biotop o przewadze czynników antropogenicznych oraz faunie i florze dostosowanej do warunków miejskich,

• prawnie usankcjonowany stan i funkcje wykraczające poza jego terytorium,

• specyficzna i silnie zdywersyfikowana mieszanka społeczna, ekonomiczna i przestrzenna.

Miasto – kryterium wielkościowe

• Miasto małe – do 20 tyś mieszkańców

• Miasto duże – powyżej 100 tyś mieszkańców

• Miasto średnie – od 20 do 100 tyś mieszkańców

Miasto – kryterium wielkościowe

• Zespół miejski – miasto małej lub średniej wielkości z otaczającymi go mniejszymi jednostkami osadniczymi

• Aglomeracja / konurbacja miejska – skupienie kilkusettysięczne lub kilkumilionowe ludności miejskiej, zamieszkałej w wielu miastach oraz na terenach wiejskich leżących między nimi 

Miasto starożytne

Kategoria		Miasto starożytne
kierunek przemian istniejących organizmów miejskich		-
kształtowanie układu przestrzennego nowych miast		miasto za murami, dobrze skomunikowane, z dostępem do wody pitnej
najważniejsze elementy przestrzenne miasta		siedziba władz, świątynia, plac centralny, koszary
najważniejsze funkcje miasta		handlowa, religijna, administracyjna

Miasto średniowieczne

Kategoria		Miasto średniowiecznie
kierunek przemian istniejących organizmów miejskich		pojawienie się terenów przedmiejskich (podzamcze), drewno i materiały łatwopalne zastępowane kamieniem
kształtowanie układu przestrzennego nowych miast		miasto za murami i fosą obronną, miasto właściwe i przedmieścia, zabudowa od rynku w stronę murów wzdłuż zaplanowanego systemu ulic, najważniejsze szlaki handlowe spotykają się na rynku
najważniejsze elementy przestrzenne miasta		siedziba władz, świątynia, plac centralny, koszary
najważniejsze funkcje miasta		obronna, handlowa, administracyjna, religijna,

Miasto epoki odrodzenia i baroku

Kategoria		Miasto epoki odrodzenia i baroku
kierunek przemian istniejących organizmów miejskich		niszczenie murów miejskich, zasypywanie fos ochronnych, przestrzenne otwarcie miasta, wprowadzenie obszarów zielonych
kształtowanie układu przestrzennego nowych miast		miasto skomponowane wzdłuż szerokich ulic oraz łatwych do obrony placów, tereny zielone w mieście przeplatają się z obszarami gęsto zaludnionymi oraz zabudową typu rezydencjonalne-go
najważniejsze elementy przestrzenne miasta		ulice, place, ogrody, rezydencje
najważniejsze funkcje miasta		reprezentacyjna administracyjna handlowa, obronna

Miasto przemysłowe

Kategoria		Miasto przemysłowe
kierunek przemian istniejących organizmów miejskich		zagęszczenie ludności i przestrzeni, w przestrzeń miasta wchodzi kolej i przemysł ciężki
kształtowanie układu przestrzennego nowych miast		osiedla robotnicze jako zaplecze dla fabryk i zakładów przemysłowych, miasto ma przyjąć dużą liczbę osób napływowych oraz zapewnić sprawną obsługę przemysłu
najważniejsze elementy przestrzenne miasta		zakłady pracy i fabryki, osiedle robotnicze dworzec kolejowy,
najważniejsze funkcje miasta		przemysłowa
kierunek przemian istniejących organizmów miejskich		zagęszczenie ludności i przestrzeni, w przestrzeń miasta wchodzi kolej i przemysł ciężki
kształtowanie układu przestrzennego nowych miast		osiedla robotnicze jako zaplecze dla fabryk i zakładów przemysłowych, miasto ma przyjąć dużą liczbę osób napływowych oraz zapewnić sprawną obsługę przemysłu
najważniejsze elementy przestrzenne miasta		zakłady pracy i fabryki, osiedle robotnicze dworzec kolejowy,
najważniejsze funkcje miasta		przemysłowa
kierunek przemian istniejących organizmów miejskich		uporządkowanie przestrzeni, podnoszenie budownictwa w centrum, rozlewanie się miast
kształtowanie układu przestrzennego nowych miast		miasto jako efekt gry rynkowej, wysokie budynki usługowe w centrum oraz przedmieścia domków jednorodzinnych, przemysł na obrzeżach miasta
najważniejsze elementy przestrzenne miasta		wieżowce w centrum, przedmieścia domków jednorodzinnych
najważniejsze funkcje miasta		usługowa, handlowa, mieszkalna

Miasto – zróżnicowania funkcjonalne

• socjalno-bytowe, które dostrzegamy gdy rozpatrujemy miasto jako miejsce zamieszkania (mieszkaniowa, religijna, ochrony zdrowia, socjalna), kształtowania osobowości (wychowawcza, oświatowa, kulturotwórcza), oraz relaksu i odpoczynku (wypoczynkowa, uzdrowiskowa, rozrywkowa).

• produkcyjno-usługowe, gdy rozpatrujemy miasto jako miejsce produkcji (wydobywcza, produkcyjna, utylizacyjna) oraz jako miejsce świadczenia usług produkcyjnych i nieprodukcyjnych (usługowa, gastronomiczna, turystyczna).

• administracyjno-regulujące, gdy rozpatrujemy miasto jako siedzibę władz (administracyjna, sądowa) oraz jako jednostkę samorządową (decyzyjna, prawodawcza).

• logistyczne, gdy miasto rozpatrujemy jako miejsce handlu (magazynowanie, handel), na skrzyżowaniu dróg (transportowa, przeładunkowa) oraz jako miejsce spotkań (informacyjna, społeczna).

Struktura funkcjonalna miasta – modele klasyczne

• Model koncentryczny E.W. Burgessa (1925)

Struktura funkcjonalna miasta – modele klasyczne

• Model klinowy (1939)

Struktura funkcjonalna miasta – modele klasyczne

• Model wieloośrodkowy C.O. Harrisa i E.L. Ulmana (1945)

Funkcjonalny podział miasta

• Śródmieście – centrum historyczne

• Centra funkcjonalne

• Przedmieścia

• Śródmieście – centrum historyczne

• Centrum funkcjonalne

• Przedmieścia

Przestrzenne i aprzestrzenne powiązania miasta

• powiązania o charakterze dynamicznym

  • wahadłowe przemieszczanie się ludności,

  • przemieszczenie się dóbr, kapitału finansowego,

  • wywóz odpadów i nieczystości

• powiązania o charakterze statycznym

  • występowanie tożsamości lokalnej,

  • kształtowanie się kultury i symboliki miasta

  • kształtowanie się wartości gruntów oraz powiązań o charakterze prawno-administracyjnym

• System miejski nie istnieje w próżni. Ze względu na odległość dzielącą miasto od jednostki z którą zachodzi interakcja możemy wśród nich wyróżnić powiązania typu sąsiedzkiego oraz powiązania aprzestrzenne.

• W skład pierwszych można zaliczyć takie obszary powiązań jak: rynek pracy, obsługa funkcjonalna, obsługa administracyjna,

• W skład drugich wchodzą natomiast: działania polityczne, sieci współpracy, powiązania hierarchiczne (ranga miasta).

Zróżnicowanie przestrzenne jako wynik myślenia w kategoriach fizjografii urbanistycznej

• nachylenie terenu,

• budowa geologiczna,

• stosunki wodne,

• uwarunkowania klimatyczne (nasłonecznienie, opady, wiatr)

• oddziaływanie elementów naturogennych

• Z punktu wiedzenia fizjografii urbanistycznej sposób zagospodarowania jest wypadkową technologicznych możliwości człowieka oraz jego potrzeb biologicznych.

Zróżnicowanie przestrzenne jako wynik myślenia w kategoriach społeczno-kulturowych

• Uwarunkowania historyczne

  • Miasto powstaje i rozwija się nie tyle w drodze zaplanowanego rozwoju, co oddolnej inicjatywy, o której powodzeniu bądź niepowodzeniu decydował często czynnik losowy.

  • Jedna intuicyjna decyzja naszych poprzedników mogła zmienić (w sposób gwałtowny bądź powolny) sposób zainwestowania przestrzeni.

  • Działania wojenne, niszczące kwartały ulic, palące zabudowania oraz następujące przy tym masowe straty w ludziach zmieniały oblicze miast w sposób gwałtowny.

  • Animozje personalne bądź osobiste tragedie działały wolniej, powodowały upadek fabryk, zakładów produkcyjnych, prowadząc do upadku całych miast.

• przynależności administracyjnej miasta do konkretnego kraju

  • Różne rozwiązania prawne (np. w dziedzinie podatków) oraz odmienna myśl planistyczna pozostawiają w przestrzeni dające się odróżnić ślady.

  • Zmianom granic towarzyszy czasami wymuszanie nauki języka, zmiana obowiązującej religii czy systemu wartości skutkuje to zmianami zakresowymi m.in. pojęć: użyteczności, ładu, piękna, własności.

  • System wartości reprezentowany jest poprzez przestrzenny układ trzech miejsc o szczególnym znaczeniu dla człowieka: domu, świątyni oraz cmentarza. Dom to miejsce pracy i odpoczynku, świątynia to miejsce kontaktu ze Stwórcą zaś cmentarz to miejsce poszanowania tradycji.

• Kultura

  • Kultura przenika miasto, staje się nim. Zagospodarowanie przestrzenne niezgodne z wymaganiami określonej grupy społecznej bywa pokrywane systemem znaków (np. graffiti), a przez to podporządkowane określonym funkcjom. Podobnie jak poziome i pionowe oznakowanie ulic, napisy na witrynach sklepowych oraz przyozdabianie miasta choinką i światełkami są to przekazy kulturowe skierowane do użytkowników miasta.

  • Szczególnego znaczenia nabiera w nich styl architektoniczny w jakim został wykonany odpowiedni element zagospodarowania, jak ten element wpisuje się w otaczający go krajobraz, czy go wzbogaca, czy jest w nim w jawnym konflikcie. Styl architektoniczny sam w sobie jest językiem przekazu, w powiązaniu jednak z istniejącą tkanką miejską jego oddziaływanie jest silniejsze. Wystąpić może nawet specyficzny efekt synergii, pozwalający na nazwanie obiektu dziełem sztuki.

• Prawo własności

  • Własność publiczna dotyczy elementów zagospodarowania które dostępne są każdemu. Jest to przestrzeń narażona na nadmierną dewastację. W odróżnieniu od niej najbardziej chroniona własność prywatna, stanowiąca na obecnym poziomie rozwoju najliczniejszy element w przestrzeni miast.

  • Pomiędzy obiektami publicznymi oraz prywatnymi znajduje się jeszcze miejsce na obiekty o charakterze klubowym, do których dostęp możliwy jest po spełnieniu określonych kryteriów dostępu, zaś własność dobra jest elementem drugorzędnym.

  • Stosunek własności prywatnej i publicznej warunkuje nie tylko obecny, ale także przyszły stan zagospodarowania przestrzennego. Plany realizowane przez miasto mogą bowiem nie osiągnąć właściwej masy krytycznej m.in. ze względu na zbyt wysoki poziom własności prywatnej.

• Uwarunkowania ekonomiczne

  • Sposób zainwestowania przestrzeni miejskiej, w tym szczególnie śródmiejskiej, jest uwarunkowany ekonomicznie. Szczególnego znaczenia nabierają tutaj takie element jak: stosowany systemu podatkowy, charakter rynku nieruchomości, efekty aglomeracyjne oraz ekonomiczne zużycie budynków.

  • System podatkowy wywierał wpływ na kształt tkanki miejskiej od zawsze: opłaty naliczane od powierzchni parteru, skutkują zwiększeniem liczby pięter oraz ich powierzchni, opłaty naliczane od liczby pięter wymuszają niższe budownictwo, opłaty od powierzchni fasady - węższe budynki itd.

  • Stan zagospodarowania jest efektem kształtowania się ceny na rynku nieruchomości, a ta z kolei skutkiem dostosowywania się podaży do popytu oraz odwrotnie.

• Uwarunkowania ekonomiczne

  • Istniejące zainwestowanie przestrzeni często decyduje również o pojawieniu się efektów urbanizacyjnych i lokalizacyjnych.

    • Efekty urbanizacyjne wynikające z bezpośredniego dostępu do infrastruktury technicznej i społecznej miasta oraz efekty lokalizacyjne mierzące m.in. oszczędności wynikające z bezpośredniego sąsiedztwa jednostek kooperacyjnych, stanowią o atrakcyjności danego obszaru dla potencjalnych inwestorów.

    • Szczególnie zagospodarowanie terenu, uwzględniające tak rozumiane efekty aglomeracyjne, może być czynnikiem warunkującym powstawanie w mieście różnorodnych centrów oraz stref (np. usług, przemysłu, handlu). Należy jednak pamiętać, iż poprzez efekty aglomeracyjne rozumie się zarówno pozytywne jak i negatywne skutki lokalizacji w określonym miejscu. Zagospodarowanie przestrzenne może być ich regulatorem.