Podstawy gospodarki przestrzennej

tradycyjne teorie i koncepcje gospodarki przestrzennej

Teorie lokalizacyjne

Koncepcja stref rolniczych J. H. Thunena (1826)

Poszukiwał racjonalnego, pod względem ekonomicznym, układu sfer rolniczych wokół miasta. Układ taki powstaje, gdy ziemia jest użytkowana w taki sposób, iż daje największą rentę, tj. różnicę między przychodami ze sprzedaży produktów rolnych i kosztami transportu.

Koncepcja stref rolniczych J. H. Thunena (1826)

Założenia

• Istnieje niezróżnicowana przestrzeń rolnicza z jednakowo urodzajną glebą,

• Istnieje jeden ośrodek konsumpcji zużywający produkty rolne z obszaru otaczającego, nie mający powiązania z innymi ośrodkami i obszarami,

• Koszty transportu są funkcją odległości i masy ładunków

• Jednolite ceny sprzedaży dla wszystkich produktów danego rodzaju

Każdy rodzaj użytkowania zajmuje strefę, w której może dać wyższą rentę niż jakiekolwiek inne użytkowanie

Lokalizacja przedsiębiorstwa przemysłowego A. Webera (1909)

Założenia do modelu

• rozważa się lokalizację pojedynczego przedsiębiorstwa wytwarzającego jeden produkt w określonej ilości,

• znana jest lokalizacja miejsc konsumpcji i źródeł surowcowych,

• jednolite kosztu transportu za tonokilometr

• stałe techniczne współczynniki produkcji

• lokalizacja jest optymalna, gdy minimalizuje koszty transportu

• Izodopany – linie jednakowych całkowitych kosztów transportu na jednostkę produkcji.

• Wyznaczanie linii łączących wszystkie punkty wokół P_o, dla których koszty transportu wzrastają o ustaloną liczbę jednostek.

• Wzrost kosztów transportu porównujemy następnie z poziomem kosztów pracy, które mogą się obniżać wraz z odległością od punktu minimalnych kosztów transportu.

• Wyznaczenie izodopany krytycznej – łączy punkty, w których wzrost kosztów transportu jest równy spadkowi kosztów pracy. Koszty lokalizacji w każdym z punktów położonych na tej linii są równe kosztom w punkcie początkowego minimum P_o.

• Ewentualne uwzględnienie korzyści aglomeracyjnych (korzyści lokalizacyjne oraz urbanizacyjne)

Teoria ośrodków centralnych W. Christallera (1933)

Założenia do modelu

• Ośrodki centralne są różne pod względem wielkości, przy czym wielkość jest odwrotnie proporcjonalna do ich liczebności.

• Ośrodki wyższego rzędu obejmują swoim oddziaływaniem większe obszary i spełniają więcej funkcji centralnych – przysługuje im większa centralność.

• Ośrodki niższego rzędu oferują dobra i usługi niższego rzędu, natomiast ośrodki wyższego rzędu także dobra i usługi wyższego rzędu.

• Ranga dóbr i usług jest wyznaczona przez przestrzenny zasięg ich sprzedaży. Istnieją charakterystyczne, typowe zasięgi dla poszczególnych dóbr i usług.

• Zasięg dobra wyznaczany jest przez maksymalną odległość (w sensie ekonomicznym, tj. czas + koszt), którą rozproszona ludność jest gotowa pokonać by nabyć dobro bądź usługę w ośrodku centralnym.

• Ranga ośrodka jest funkcją trzech zmiennych: rozległości obsługiwanego obszaru, liczby jego ludności i wysokości dochodów netto.

• Suma odległości między ośrodkami a ludności zaopatrującą się w nich ma być minimalna.

• Obszary rynkowe mają kształt sześcioboków foremnych (heksagonalny)

• Obszary wyższego rzędu są wielokrotnością obszarów niższego rzędu (układ hierarchiczny)

• Relacja między liczebności ośrodków należących do poszczególnych szczebli ma charakter postępu geometrycznego, tj. stały stosunek liczebności szczebli hierarchicznych wynosi 3 (z wyjątkiem relacji między stolicą i osiedlem pierwszego niższego rzędu)

Ogólna Teoria Gospodarki Przestrzennej A. Loscha (1940)

• Lokalizacja przedsiębiorstw ustala się jako wypadkowa dwóch przeciwstawnych sił: maksymalizacji indywidualnych zysków (kryterium optymalnej lokalizacji) oraz maksymalizacja liczby podmiotów gospodarczych. Decyzje motywowane tymi dążeniami prowadzą do przestrzennej równowagi działalności gospodarczej

Założenia koncepcji regionu ekonomicznego:

• Istnieje rozległa jednorodna równina z równomiernie rozmieszczoną ludności rolniczą i jednakowymi warunkami transportu we wszystkich kierunkach.

• Występują korzyści skali w produkcji oraz korzyści aglomeracyjne.

• Przemieszczenie produktów pociąga za sobą korzyści transportu.

• Gusty i preferencje ludności są jednakowe, natomiast popyt elastyczny.

• Koszty transportu ponosi nabywca, zaś ceny zbytu w magazynie są jednakowe dla wszystkich nabywców.

• Przedsiębiorstwa dążą do maksymalizacji swoich zysków.

• Cały system winien być tak zorganizowany przestrzennie, aby całkowite koszty transportu były minimalne

Przestrzenny układ jest rezultatem wzajemnego oddziaływania korzyści skali i aglomeracji oraz kosztów transportu

Dobra spożywane powszechnie będą produkowane w dużej liczbie miejsc – ich rynki będą małe. Dobra nabywane rzadko będą produkowane w małej liczbie miejsc – przestrzennie jest to obrazowane przez sieć heksagonalną odmienną dla każdego rodzaju dóbr (ośrodki centralne W. Christallera). Jeżeli nałożymy na siebie te sieci otrzymamy obraz chaotyczny krajobrazu gospodarczego.

Można jednak pominąć sieć rynkową (wprowadzić porządek) za pomocą:

• ułożenia sieci tak by miały przynajmniej jeden wspólny punkt środkowy (w punkcie tym występują korzyści aglomeracji)

• obracania sieci wokół tego ośrodka tak długo, aż uzyska się sześć sektorów z licznymi i sześć z nielicznymi miejscami produkcji

Uporządkowany układ zyskuje następujące właściwości:

• największa liczba lokalizacji zbiega się w tych samych punktach,

• największa liczba zakupów może być dokonywana na miejscu (rynek lokalny),

• suma odległości między lokalizacjami przemysłowymi jest najmniejsza i w rezultacie nie tylko przewozy, ale także długość linii transportowych są sprowadzone go minimum.

Rozwój lokalny

• Proces stałego wzrostu jakości życia lokalnych społeczeństw, wsparty na wzajemnie ze sobą zrównoważonych czynnikach o charakterze społecznym, ekonomicznym i ekologicznym.

• Rozwój lokalny to świadomie ukierunkowany i organizowany proces zmiany na lepsze. (G. Gęsicka)

• Zharmonizowane i systematyczne działanie społeczności lokalnej, władzy lokalnej oraz pozostałych podmiotów funkcjonujących w gminie zmierzające do kreowania nowych i poprawy istniejących walorów użytkowych gminy, tworzenia korzystnych warunków dla lokalnej gospodarki oraz zapewnienia ładu przestrzennego i ekologicznego (R. Brol)

Wymiary rozwoju lokalnego i regionalnego

Wybrane teorie rozwoju lokalnego i regionalnego

Teoria korzyści (kosztów) komparatywnych

Określone korzyści uzyskuje się w efekcie dobrego miejsca prowadzenia działalności gospodarczej (wyboru dobrej lokalizacji). Źródłem tych korzyści są niższe koszty wytworzenia, specjalizacja produkcji, pociągające za sobą jednostkowo mniejszy koszt wytworzenia. Uzyskane korzyści pozwalają skutecznie konkurować na rynku. Pozwalają także obszarom (na których takie korzyści można osiągnąć) konkurować w dziedzinie przyciągania kapitału inwestycyjnego. Z tymi korzyściami wiąże się terytorialna specjalizacja produkcji, wiążą się z nimi także w pewnym stopniu korzyści skali.

Teoria rozwoju gospodarczego J. A. Schumpetera

Autor przypisał innowacyjności i przedsiębiorczości roli podstawowych czynników rozwoju gospodarczego. Założył On, że to właśnie nierównowaga, która powoduje wprowadzenie innowacji, będzie siłą napędową zmian w gospodarce. Siłą napędową są również czynniki socjologiczne i psychologiczne, szczególnie silnie kojarzone z przedsiębiorczością. Pokazał również że podstawowym źródłem zasilania procesów rozwoju, a w szczególności innowacji są kredyty. Teoria ta przeżywa renesans, szczególnie w obliczu przejścia z tzw. fordowskiego do elastycznego sposobu produkcji i akumulacji oraz roli w rozwoju innowacji, ośrodków i placówek naukowych oraz nowych zasad organizacji i kierowania

Teoria bazy ekonomicznej

Rozwój będzie możliwy tylko na drodze realizacji zadań ponadlokalnych (egzogenicznych). Warunkiem rozwoju jest istnienie na terenie danej gminy (miasta) takiej bazy rozwojowej. Rozwój ten kieruje się następująca logiką: rozwój produkcji nastawiony na zewnętrznego klienta pociąga tworzenie nowych miejsc pracy, przyczynia się do wzrostu dochodów i poziomu życia zaangażowanych w tę działalność mieszkańców. Rozwój ten wykorzystuje dla rozwoju lokalnego nie czynniki endogeniczne ale egzogeniczne. Lokalne zasoby wykorzystywane są przede wszystkim dla zapewnienia obsługi ponadlokalnej. Tego rodzaju rozwój powoduje też pozytywne skutki w miejscu odbioru dóbr i usług, gdzie również tworzone są miejsca pracy i powstają dodatkowe dochody (miejsca pracy w transporcie i sprzedaży)

Teoria wzajemnego oddziaływania

Zwana także teorią grawitacji lub przyciągania, próbuje wytłumaczyć rozmieszczenie funkcji bazowych jednostek w przestrzeni. Podstawą do rozważań jest stwierdzenie, że układ przestrzenny dąży do równowagi którą kształtują dwie przeciwstawne siły: skierowana do środka (koncentrująca) i odśrodkowa (dekoncentrująca). Siła dośrodkowa prowadzi do skupienia się jednostek działalności gospodarczej w niewielkiej liczbie ośrodków większych, podczas gdy siła odśrodkowa kieruje działalność gospodarczą do wielu ośrodków mniejszych. Powstaje pewien układ przestrzennych szans rozwoju, który oznacza że każda z miejscowości posiada swoją, teoretycznie określoną szansę rozwoju, choć innego rodzaju i innego znaczenia.

Siła wzajemnego oddziaływania dwu ośrodków będzie wprost proporcjonalna do iloczynu ich mas (określonego liczbą ludności, potencjałem gospodarczym, zasobami finansowymi itp.) i odwrotnie proporcjonalną do pewnej funkcji odległości między nimi.

Teoria samoorganizacji przestrzennej

Celem jej jest ukazanie mechanizmu przejścia złożonego systemu z jednego układu strukturalnego do innego lub od jednego porządku (nieporządku) do innego.

Podstawą rozważań są złożone systemy, które:

• uwikłane są w różnego rodzaju związki z otoczeniem, podstawą których jest wymiana materii i energii,

• znajdują się w stanie nierównowagi a nawet chaosu,

• cechuje nieliniowy charakter zależności.

W okresie swojej stabilizacji system może ulec nagłej perturbacji. Odpowiedzią na tą permutację będą odpowiednie fluktuacje, mające swój wyraz w zmianach relacji wewnętrznych pomiędzy elementami układu gospodarczego, które prowadzą w kolejności do wykształcenia się nowych tendencji rozwojowych, prowadzących do wykształcenia się nowego porządku.

Teoria trwałego i zrównoważonego rozwoju

W centrum zainteresowania ekorozwoju są ludzie, którzy mają prawo do zdrowego oraz twórczego życia w harmonii z przyrodą, jednocześnie uwzględniając potrzeby przyszłych pokoleń. Koncepcja ta zakłada, że do osiągnięcia rozwoju konieczne jest, aby ochrona środowiska stanowiła nierozłączną część procesów rozwojowych i nie była rozpatrywana oddzielnie od nich. Zasadniczym zadaniem jakie tak rozumianego rozwoju, jest wykorzenienie ubóstwa przy ograniczeniu lub wyeliminowaniu modeli produkcji i konsumpcji mających negatywne skutki dla środowiska naturalnego.