PSYCHOLOGIA OGÓLNA – WYKŁAD – ROK I 2012/2013

Koncepcje psychologiczne człowieka

ANALIZA UJĘCIA PSYCHOLOGII W CZTERECH KONCEPCJACH:

- behawioryzm (analiza zachowań zwierząt i ludzi)

- psychoanaliza (zatarta granica pomiędzy osobami normalnie funkcjonującymi a osobami chorymi np. schizofrenikami -> występuje ta sama jakość, widoczna jest jedynie różnica stopnia)

- psychologia humanistyczna (należy patrzeć na całokształt człowieka, jego zachowania. Widoczna jest różnica pomiędzy osobą zdrową a chorą)

- kognitywizm (psychologia poznawcza)

Cechy koncepcji człowieka:

- behawioryzm (człowiek jest przedmiotem a nie podmiotem), reaktywność/bierność, zewnątrzsterowoność – uleganie presji wzmocnień – nagród i kar, podatność na manipulację (przedmiotowe i instrumentalne zachowanie), mechanistyczne ujęcie aktywności człowieka (zachowanie wyjaśnione w schemacie przyczyna-skutek-bodźiec-reakcja a nie motyw-cel.

- psychoanaliza (biologizm, zdominowanie poprzez instynkty), człowiek jako istota słaba, niedoskonała (kierowana przez nieświadome instynkty), człowiek zniewolony traumatycznymi doświadczeniami z wczesnego dzieciństwa, człowiek podatny na zaburzenia emocjonalne (nerwice)

- kognitywizm, świadomy podmiot, aktywny w reakcji do otoczenia, samodzielny sprawca – wywiera wpływ na świat, w którym żyje poprzez działanie, kognitariusz – zdobywa, przetwarza, organizuje i wykorzystuje, człowiek jako twórca – zdolny do myślenia heurystycznego typu „P” i „H”.

- psychologia humanistyczna, dążenie do celu, osoba to jedność biopsychiczna, całość złożona z „ja” i organizmu, jednostka zdrowa, normalnie funkcjonująca, zdolna do samo aktualizacji.

 

Przedmiot psychologii:

-behawioryzm – zachowanie reaktywne: bodziec-reakcja (S-R), zachowanie instrumentalne: reakcja-wzmocnienie.

- psychoanaliza – nieświadoma motywacja – popędy, dążenia, potrzeby.

- kognitywizm – struktury poznawcze: wiedza zorganizowana w umyśle, procesy przetwarzania informacji.

- psychologia humanistyczna – doświadczenie człowieka jako osoby np. autonomii miłości, czasu, samo aktualizacji.

 

I.                    Koncepcja behawiorystyczna

 

 

Zachowanie człowieka, jego osiągnięcia w nauce i pracy twórczej, jego kontakty interpersonalne i działalność organizacyjna są zależne od wyposażenia genetycznego oraz od środowiska fizycznego i społecznego (instytucje kulturalne, partie polityczne, system szkolny, sytuacja w rodzinie czy środowisku albo środki masowego przekazu).

Środowisko jest konfiguracją lub mozaiką bodźców (S). Bodźce te sterują reakcjami człowieka (R). Mówiąc ogólnie, zachowanie R stanowi funkcję układu zewnętrznych bodźców S₁,S₂...S_n, czyli R=f (S₁,S₂,...S_n). W tym ujęciu jednostka jest całkowicie kontrolowana przez zewnętrzne zdarzenia. Głównym zadaniem psychologa jest badanie jest badanie relacji istniejących między R i S. Koncepcja ta szuka przyczyn zachowania nie w osobowości a w zewnętrznym środowisku.

Współcześni behawioryści nie ograniczają się do stwierdzenia, że środowisko steruje człowiekiem, ale zawracają również uwagę na to, że jego działanie wpływa z kolei na zmianę środowiska. Zachowanie ludzkie jest sprawcze ponieważ kształtuje otoczenie jednostki.

Behawioryści nakreślili wizerunek człowieka zewnątrzsterownego, którego zachowanie jest zaprogramowane przez aktywne środowisko. Jeśli zachowanie człowieka zależy od środowiska społecznego, to dzięki odpowiednim metodom manipulacji można dowolnie modyfikować reakcje ludzkie. Jeśli chcemy ukształtować „człowieka doskonałego”, który posiadałby nawyki organizacyjne, musimy najpierw stworzyć „doskonałe środowisko” – te poglądy wpłynęły ba rozwój behawiorystycznej inżynierii.

 

 

Sterowanie pozytywne – wzmocnienia

 

Zachowanie jest zawsze narzędziem czy instrumentem do osiągnięcia pewnych skutków czy konsekwencji (przykład szczura uczącego się naciskania dźwigni w celu otrzymania pokarmu). W takim ujęciu zachowanie można nazwać sprawczym. Konsekwencje takiego zachowania, które są ważne dla człowieka, które sterują jego działaniem, nazywamy wzmocnieniem.

Wzmocnienia są różnorodne. Szczególne znaczenie ma jednak wyróżnienie wzmocnień pozytywnych i negatywnych. Do pierwszych z nich należą te, które są pożądane i korzystne (pokarm, wynagrodzenie, uznanie społeczne, awans, podziw a nawet miłość demonstrowana przez partnera). Bardzo często wzmocnienia te nazywane są nagrodami. Z kolei wzmocnienia negatywne to bodźce awersyjne, takie jak zagrożenie, przymus, dezaprobata grupy, degradacja zawodowa, porażka czy biurokratyzm. Są to po prostu szeroko rozumiane kary. Najprościej można to ująć mówiąc, że rzeczy dobre dla człowieka są wzmocnieniami pozytywnymi, a rzeczy złe – negatywnymi.

Z koncepcji behawiorystycznej wynika, że główną rolę w sterowaniu zachowaniem odgrywają wzmocnienia pozytywne. Aby skutecznie sterować zachowaniem należy sobie najpierw odpowiedzieć jaki wzmocnienia są odpowiednie w danych okolicznościach, jakie nagrody wpłyną na to, że uczniowie będą lepiej rozwiązywać zadania a politycy zaczną troszczyć się o interes narodowy? Dobór odpowiednich wzmocnień pozytywnych jest jednak bardzo trudny. Okazuje się bowiem, że ten sam bodziec zewnętrzny może być wysoką nagrodą dla jednych a surową karą dla innych. Dobór właściwych wzmocnień jest jedynie pierwszym krokiem manipulacji zachowaniem instrumentalnym. Duże znaczenie posiada również procedura stosowania nagród (system reguł, które decydują o tym, jak często, kiedy i za jakie zachowanie badacz wzmacnia reakcje człowieka).

 

-                    procedura stałych odstępów czasowych - zachowanie jest regularnie nagradzane po upływie określonego czasu. Procedura ta wywołuje jednak ujemne skutki. Skoro nie ma wyraźnej zależności pomiędzy osiągnięciami a wielkością wzmocnienia materialnego i moralnego ludzie często działają na zwolnionych obrotach, często pracują nierytmicznie; zwalniają tempo pracy po otrzymaniu wypłaty (nagrody) a jednocześnie zwiększają wysiłek tuz przed jej otrzymaniem.

-                    procedura stałych proporcji – człowiek otrzymuje wzmocnienia po wykonaniu określonej pracy. W tej sytuacji człowiek otrzymuje wzmocnienie regularnie po każdej n-tej reakcji. Procedura ta pobudza aktywność i zwiększa tempo działania. Jego skuteczność w dużym stopniu zależy od tego czy umiemy prawidłowo określić, po ilu reakcjach człowieka należy podać wzmocnienie.

-                    procedura zmiennych odstępów czasowych – wzmocnienia są nieregularne. Czas upływający pomiędzy reakcją a nagrodą zmienia się losowo. Procedura ta nie pozwala na przewidywanie momentu otrzymania wzmocnienia

-                    procedura zmiennych proporcji – w tym przypadku zmienia się liczba reakcji, po których następuje wzmocnienie (w grze losowej przeciętnie co 10 los wygrywa jednak gracz może wygrać już za pierwszym razem albo dopiero za 100). Rozkład o zmiennych proporcjach jest najbardziej efektywny, gdyż ludzie pracują na wytężonych obrotach i żyją jakby „w nadziei” że wcześniej czy później zostaną nagrodzeni

 

 

Nawet najbardziej wyrafinowane procedury wzmacniania nie dadzą wyników, gdy człowiek nie nauczy się uprzednio określonych wzorów zachowań instrumentalnych.

W procesie sterowania ważną role odgrywają metody konstruowania reakcji człowieka.

 

-                    metoda kolejnych przybliżeń – w początkowym etapie uczenia się nauczyciel czy psychoterapeuta nagradzają zachowania, które są wprawdzie bardzo odległe od pożądanych ale które zostały już opanowane przez człowieka. Stopniowo kryteria wzmacniania stają się coraz bardziej surowe. W kolejnych etapach nauczyciel czy psychoterapeuta zaczynają nagradzać jedynie bardziej złożone reakcje, które są zbliżone do reakcji pożądanych.

Zasady sterowania pozytywnego są zbyt rzadko przestrzegane co prowadzi do fatalnych konsekwencji, które nazwać można błędami sterowania. Najpowszechniejszy z nich to:

 

-                    opóźnienie wzmocnienia – odroczenie nagrody zmniejsza jej znaczenie i obniża poziom ludzkiego wysiłku. Wzmocnienie powinno być bezpośrednie (dla ucznia dobra ocena jeśli otrzymuje ją kilka lub kilkanaście dni po wykonaniu zadania traci na znaczeniu, podobnie zbyt późne wyrażenie uznania lub podziwu albo odroczenie wynagrodzenia za pracę nie wpływa pozytywnie na dalszą aktywność człowieka).

 

 

Sterowanie negatywne – mit kary

 

Inaczej to sterowanie punitywne lub awersyjne. Sterowanie to polega na stosowaniu wzmocnień ujemnych (deprywacja pokarmowa, kary pieniężne, przymus, represje, złe stopnie, odrzucenie przez grupę społeczną, przesunięcie na niższe stanowisko itp.). Tego rodzaju bodźce nazywane są karami. Zostały ono celowo wprowadzone przez ludzi w celu wyeliminowania zachowań dewiacyjnych i aspołecznych.

O ile nagrody są rzadkim środkiem sterowania, o tyle kary stanowią często główne narzędzie zmiany zachowania. Behawioryści wykazali, iż skuteczność sterowania negatywnego jest znacznie mniej skuteczna niż efektywność sterowania pozytywnego. Wzmocnienie negatywne, czyli szeroko rozumiana kara, z reguły nie eliminuje zachowań aspołecznych tylko je tłumi i zahamowuje na pewien okres (pozbawienie wolności za napad nie zawsze spowoduje, że przestępca nie powróci do przestępstwa). Człowiek ukarany za przewinienie przestaje zachowywać się aspołecznie ale tylko w okresie, w którym istnieje zagrożenie otrzymania ponownego wzmocnienia negatywnego. Gdy zagrożenie to mija, zaczyna znów reagować w sposób niepożądany. Często się zdarza tak, iż ludzie chcąc uniknąć następnych wzmocnień negatywnych planują bardziej wysublimowane i skomplikowane reakcje, które zmniejszą ryzyko otrzymania wzmocnienia negatywnego.

Kara może w pełni spełniać swoje zadania wtedy i tylko wtedy jeśli zostanie włączona w całościowy program modyfikacji zachowania. Nie wystarczy karać ale należy wskazywać ludziom nowe drogi osiągania wzmocnień pozytywnych.

Jednym ze zjawisk wywołanym przez wzmocnienia negatywne jest

-                    generalizacja hamowania, która polega na tym, iż kara tłumi nie tylko reakcje niepożądane ale także wiele zachowań o dużej doniosłości społecznej. Aby temu zapobiec należy karać reakcje aspołeczne i jednocześnie nagradzać reakcje pożądane

-                    zaburzenia emocjonalne, które są reakcją na silne i nieadekwatne kary powodujące reakcje lękowe i unikania, gniew i agresję

-                    unikanie źródła karania, co może powodować unikanie miejsc i źródeł z których najczęściej otrzymywane są wzmocnienia negatywne (uczniowie często karani w szkole będą jej unikać)

-                    dostarczanie negatywnych wzorców zachowania, podczas procesu karania zachodzi także proces uczenia się (dziecko karane za złe zachowanie będzie się uczyło jak samemu wymierzać karę) 

 

Jedną z ważnych procedur sterowania negatywnego jest procedura polegająca nie tyle na stosowaniu kar co na pozbawianiu nagród. Odbieranie przywilejów i możliwości korzystania z praw pełni w tej procedurze rolę bodźca negatywnego. Specyficzne jest to, iż jeśli w poprzednich procedurach ludzie unikali źródła karania o tyle w tej procedurze skupiają się na źródła, które pozbawiają nagrody.

 

  

II.                 Koncepcja psychodynamiczna

 

 

Różnica pomiędzy koncepcją behawiorystyczną a psychodynamiczną polega na tym, iż ta pierwsza stworzyła model człowieka zewnątrzreaktywnego, który jest sterowany aktywnym środowiskiem zewnętrznym tymczasem druga stwierdza, iż ludzkie działanie jest ukierunkowane przez wewnętrzne siły motywacyjne, pomiędzy którymi często zachodzą konflikty i które z zasady jest nieświadome.

Jeden z twórców tej koncepcji E. Fromm powiedział „podejście psychodynamiczne zasadniczo różni się od opisowego podejścia behawiorysty [...] Zgodnie z tym pierwszym nie interesuje nas tak bardzo co jednostka myśli i mówi, lub aktualnie się zachowuje. Interesuje nas struktura charakteru, to znaczy względnie trwała struktura energii człowieka; chcemy znać jej ukierunkowanie oraz intensywność , z jaką płynie. Jeśli wiemy jakie siły napędowe motywują zachowanie, możemy zrozumieć nie tylko aktualne postępowanie człowieka ale możemy również sformułować rozsądne założenie na temat tego, jak on prawdopodobnie będzie działał w zmienionych warunkach. Zgodnie z tym podejściem niespodziewane zmiany w myśleniu i działaniu mogą być w wielu przypadkach przewidziane jeśli znana jest struktura charakteru”.

Portret psychodynamiczny nie tylko określa jak funkcjonuje człowiek ale również wskazuje jak zmieniać jego osobowość. Twórcy tej koncepcji opracowali zasady psychoterapii, w przeciwieństwie do behawiorystów, którzy stworzyli inżynierię zachowania. Psychoterapia posiada wiele wariantów. W każdym przypadku jest to metoda kliniczna, której celem jest pomaganie człowiekowi w rozwiązywaniu nieświadomych konfliktów, ułatwienie mu wyboru drogi życiowej i umożliwienie przystosowania do otaczającego świata. Psychoterapia jest nowym podejściem do modyfikacji osobowości człowieka, które radykalnie różni się od surowych zasad inżynierii zachowania. Najbardziej znaną wersją portretu dynamicznego jest psychoanaliza.

Psychodynamiczne koncepcje zachowania człowieka powstają w wyniku próby scalenia behawioryzmu i psychoanalizy. Najbardziej znaną stworzyli Dollard i Miller. Według nich mechanizm ludzkich działań można wyjaśnić za pomocą czterech terminów: popędów, wskazówek, reakcji i wzmocnień. Popędy to pobudki wewnętrzne lub zewnętrzne, takie jak głód, ból, seks, które motywują ludzkie zachowania. Wskazówkami są sygnały, bodźce i informacje umożliwiające orientację w otoczeniu i decydujące o tym, jak i kiedy człowiek wykonuje reakcje. W końcu wzmocnienia to zdarzenia, takie jak pokarm, bezpieczeństwo czy miłość, które redukują popęd. Za pomocą tych prostych terminów Dollard i Miller wyjaśniają wiele zjawisk opisanych przez Freuda, takich jak konflikty wewnętrzne, mechanizmy obronne, trudności w procesie socjalizacji itp. Psychodynamiczne teorie zachowania stały się bardzo popularne w naszych czasach.

 

Zgodnie z poglądami współczesnych psychoanalityków działanie człowieka jest stymulowane i ukierunkowane przez wewnętrzne siły zwane popędami lub potrzebami czy dążeniami.

Popędy są różne. W zależności od ich genezy psychoanalitycy z reguły wyróżniają dwie klasy popędów. Do pierwszej z nich zalicza się popędy pierwotne, które są siłami wrodzonymi (dążenie do zdobycia pokarmu, pragnienie utrzymania optymalnej temperatury ciała, popęd seksualny, unikanie bólu a także potrzeba odbierania bodźców i kontaktu ze światem). Zaspokojenie ich jest niezbędne do utrzymania życia.

Znacznie bardziej liczna jest grupa popędów wtórnych, które powstają w wyniku socjalizacji. Znaczna rolę zajmuje tu potrzeba bezpieczeństwa a więc unikanie zagrożeń i sytuacji wrogich, poszukiwanie oparcia w drugiej osobie. Kolejną z ważnych potrzeb są potrzeby społeczne, które są zaspokajane w kontaktach międzyludzkich (człowiek dąży do kontaktu z innymi, poszukuje miłości i często zależy mu na zdobyciu władzy). Wreszcie człowiek posiada potrzeby osobiste związane z własnym ja, chce zwiększyć orientację w świecie i wykroczyć poza swoją zwierzęcą naturę.

Popędy, które pobudzają i ukierunkowują ludzkie działania, są z reguły nieświadome. Zdaniem psychoanalityków człowiek nie zna swojej motywacji; nie zdaje sobie sprawy z tego, jakie siły nim rządzą, nie orientuje się dlaczego jest agresywny, dlaczego pragnie miłości czy dlaczego dąży do zdobycia władzy.

Proces kształtowania popędów i programów ich osiągania dzięki oddziaływaniom warunków społecznych i kultury nazywa się socjalizacją.

 

Popędy aktywizują i ukierunkowują ludzkie zachowanie; powodują, że jest ono działaniem celowym. Człowiek często nie może osiągnąć planowanych celów, ponieważ wyrastają przed nim przeszkody i trudności, których nie może pokonać. Najważniejszą przyczyną udaremniania ludzkich dążeń jest konflikt. Dwie klasy konfliktów są godne uwagi:

 

konflikty wewnętrzne, zwane również konfliktami motywacyjnymi, które powstają wtedy gdy w człowieku powstają sprzeczne, rozbieżne siły dynamiczne, gdy dąży on jednocześnie do osiągnięcia niezgodnych celów.

konflikty zewnętrzne które maja z reguły charakter interpersonalny; powstają wtedy, gdy istnieje sprzeczność między dążeniami jednostki a celami innych ludzi. 

 

System obronny

 

W przypadku konfliktów, których człowiek nie umie rozwiązać i frustracji, która wywołuje lęk, napięcia emocjonalne czy poczucie winy, stosuje się pewne mechanizmy obronne, których zbiór tworzy system obronny „ja”. Mechanizmy te zostały wykryte przez Freuda. Mechanizm obronny stanowi pewna nawykową metodę radzenia sobie z konfliktami. Nie jest on zaprogramowanym przez naturę, lecz jest wynikiem procesu socjalizacji. Sposoby te funkcjonują nieświadomie. Ludzie nie zdają sobie sprawy z ich działania. Obrona odbywa się poza ich świadomością.

Mechanizmy te spełniają kilka funkcji. Przede wszystkim redukują czy obniżają poziom lęku, który powstaje w sytuacji konfliktowej; lęk jest najważniejszą konsekwencją frustracji. Ludzie którzy nie mogą zaspokoić swoich potrzeb, są nieraz sparaliżowani przez te emocję.

Mechanizmy obronne nie rozwiązują konfliktów a jedynie łagodzą ich objawy. Działają podobnie jak środki poliatywne w medycynie, które zmniejszają cierpienie ale nie usuwają przyczyny choroby. Najbardziej znanymi mechanizmami obronnymi są:

 

a.                    represja czyli wyparcie – który został odkryty przez Freuda; polega na usuwaniu ze świadomości myśli o konfliktach, popędach, przykrych przeżuciach i upokarzających niepowodzeniach, które wywołują lęk czy poczucie winy, celem represji jest zmniejszenie lub zupełne wyeliminowanie lęku

b.                    stłumienie, które polega na umiejętności panowania nad swoimi dążeniami, pragnieniami i motywami, które nie są akceptowane społecznie; w obawie przed ośmieszeniem czy sankcją zewnętrzną człowiek nie manifestuje swoich dążeń

c.                    projekcja, czyli nieświadomy mechanizm rzutowania swoich niepożądanych cech czy wad na innych ludzi; przypisując otoczeniu nieszlachetne motywy działania, człowiek chroni się przed przyznaniem, że sam kieruje się takimi dążeniami; projekcja zmniejsza lęk i wpływa na wzrost samooceny. Projekcja ma charakter wybiórczy, najczęściej jej obiektem są osoby lub grupy społeczne, które są na tyle podobne do jednostki stosującej ten mechanizm, że projekcja brzmi dość prawdopodobnie a jednocześnie na tyle różne, iż rzutowanie nie wywołuje lęku. Projekcja nie tylko chroni człowieka przed przyznawaniem się do swoich wad, ale również zmienia się jego zachowanie w stosunku od innych ludzi.

d.                    racjonalizacja, która polega na nieadekwatnym wyjaśnianiu przyczyn zachowania. Dążenia i motywy prawdziwe są zastępowane przez dążenia i motywy „mile widziane”. Racjonalizacja, która polega na całkowicie błędnym przedstawieniu własnych motywów i dążeń, jest dość prymitywna i bardzo łatwa do zdemaskowania.

Wiele lat temu wybitny psycholog Bohdan Zawadzki zwrócił uwagę na niezmiernie interesujące rodzaje racjonalizacji - pierwszą z nich nazwał kwaśnymi winogronami (gdy człowiek nie może osiągnąć jakiegoś celu, uznaje, że cel ten nie ma dla niego znaczenia), drugą nazwał słodkimi cytrynami (człowiek wmawia sobie, że zdarzenia i sytuacje, których nie znosi są przyjemne)

 

e. substytucja, polega na zastępowaniu celów, których nie można osiągnąć, przez

cele, które są łatwiejsze. Następuje zatem zmiana obiektu, na który skierowany jest popęd. Substytucja występuje w dwóch formach

 

-                    kompensacja – człowiek skierowuje swoją aktywność na cele podobne do tych, które nie udało mu się poprzednio osiągnąć

-                    sublimacja – człowiek wyraża swoje nieakceptowane popędy i dążenia w formie, która zyskuje uznanie społeczne (jeżeli dążenie do zaspokojenia popędu seksualnego nie zostaje spełnione, człowiek może je sublimować pisząc wiersze lub malując obrazy) 

 

Anatomia lęku

  

Strach – jest nieprzyjemnym stanem emocjonalnym, który sygnalizuje zewnętrzne niebezpieczeństwo. Wywołują go takie zdarzenia jak dzikie zwierzęta, awaria siłowni atomowej, egzamin czy operacja chirurgiczna. Ponieważ przyczyny strachu znajdują się w środowisku fizycznym lub społecznym i ponieważ są one znane, jednostka może się bronić przed tą emocją. Reakcją na strach jest ucieczka przed niebezpieczeństwem lub zaatakowanie jego źródła.

Lęk – jest to sygnał niebezpieczeństwa wewnętrznego, z którego człowiek niedokładnie zdaje sobie sprawę. Lęk jest zagrożeniem dla całej osobowości jednostki, dla systemu jej wartości i ponieważ bywa on sygnałem niebezpieczeństwa wewnętrznego nie można przed nim uciec.

Jakie są źródła lęku? Ludzkie działanie jest pobudzane przez wewnętrzne siły dynamiczne, zwane popędami i dążeniami czy potrzebami. Siły te wywołują stan napięcia, który można zredukować zaspokajając popędy. Zaspokojenie ich nie jest jednak łatwe; przyczyną niepowodzeń człowieka są konflikty, których nie umie rozwiązać. Konflikty między sprzecznymi popędami lub dążeniami jednostki a dążeniami innych ludzi udaremniają zaspokojenie potrzeb, wywołują frustrację i lęk. Stała frustracja wywołuje lęk i niepokój. Stany lękowe, które jednostka przeżywa są różnorodne. Różnią się one siła i przebiegiem oraz konsekwencjami. Ze względu na relacje istniejące między zagrożeniem a lękiem wyróżnia się dwa rodzaje tej emocji:

-                    lęk normalny – który jest reakcją proporcjonalną do zagrożenia; czasem człowiek uświadamia sobie jego przyczyny; lęk ten nie wymaga stosowania mechanizmów obronnych

-                    lęk neurotyczny – który jest nieproporcjonalny do rzeczywistego zagrożenia i wymaga stosowania mechanizmów obronnych i blokady świadomości. Człowiek walcząc z tym lękiem najczęściej wykorzystuje swój system obronny „ja”, czyli zbiór mechanizmów, takich jak represja, projekcja, racjonalizacja czy substytucja.

 

III.               Koncepcja poznawcza

 

 

W toku życia człowiek przyjmuje, przechowuje, interpretuje, tworzy i przekazuje za pomocą języka informacje (wiedza, dane) i nadaje im pewna wartość (znaczenie, sens). Zwolennicy tej koncepcji uważają, iż człowiek nie jest ani marionetką sterowaną całkowicie przez środowisko zewnętrzne ani niewydarzonym aktorem zależnym od nieświadomych sił popędowych jest raczej samodzielnym podmiotem, która w dużej mierze decyduje o własnym losie, który na ogół świadomie i celowo działa w coraz bardziej złożonym labiryncie współczesności.

Portret poznawczy nie tylko określa jak funkcjonuje człowiek ale również wskazuje jak zmieniać jego myślenie i działanie. Zwolennicy tej koncepcji odrzucają zasady inżynierii behawiorystycznej i psychoterapii dynamicznej. Ich zdaniem podstawową metodą modyfikacji ludzi jest celowe wychowanie i autokreacja czyli formowanie siebie według własnego projektu.

 

Centralne miejsce w tej koncepcji zajmuje korpus twierdzeń dotyczących architektury umysłu ludzkiego i jego podstawowych czynności. Umysł ten, zwany układem poznawczym lub inaczej systemem reproduktywno-generatywnym, ma względnie stałe właściwości, które można nazwać niezmiennikami antropicznymi i które niewiele zmieniły się w czasie cywilizacyjnym a więc od starożytności. Tradycyjnie zaliczamy do nich inteligencję, zdolności specjalne, systemy pamięci trwałej i świeżej, możliwości myślenia abstrakcyjnego i twórczego, kompetencje językowe, szybkość przetwarzania informacji i inne. Właściwości te są w zasadzie wrodzone, chociaż na ich rozwój wpływa środowisko społeczne i kulturowe.

  

Struktury poznawcze

 

Uzyskiwane informacje pochodzą z dwu różnych źródeł. Pierwszą z nich jest indywidualne doświadczenie, czyli system wiedzy, którą osoba zdobyła w przeszłości lub wytworzyła samodzielnie, dzięki twórczemu myśleniu. System informacji wewnętrznych, utrwalonych w pamięci nazywa się często strukturami poznawczymi lub schematami poznawczymi. Struktury poznawcze są centralnym składnikiem osobowości jednostki. Drugim źródłem informacji jest środowisko zewnętrzne a więc rodzina, szkoła, zakład pracy, instytucje kulturalne czy środki masowego przekazu. Operacaja polegająca na odbiorze i przemianie danych zewnętrznych nazwać można metabolizmem informacyjnym.

Struktury poznawcze czyli informacje zakodowane w organizmie człowieka pozwalają jednostce na poczucie własnej tożsamości oraz orientacje w świecie zewnętrznym.

Treść informacji zakodowanych w strukturach poznawczych bywa różnorodna. W strukturach tych znajdują się

-                    sądy o środowisku naturalnym a więc o rzeczach, organizmach i relacjach zachodzących między nimi

-                    posiadanie pewnej wiedzy o kulturze która jest produktem wielu pokoleń; wiadomości te wyrastają zarówno z pnia naukowego jak i mitycznego

-                    dane o świecie społecznym a więc o zachowaniu osób i społeczeństw, o stosunkach międzyludzkich,

-                    określona wiedza o sobie zwana samowiedzą lub strukturą „ja”

 

Jednostka posiada dwa rodzaje wiedzy :

-                    deklaratywna (narracyjna) – czyli „wiem, że...” to dane o faktach (ziemia jest okrągła, frustracja wywołuje agresję

-                    proceduralna (operacyjna) – czyli „wiem jak...”stanowi siec danych o metodach, strategiach, programach działania

 

 

System struktur poznawczych, jako główny składnik osobowości człowieka, można charakteryzować nie tylko z punktu widzenia treści lecz również z punktu widzenia jego cech formalnych. Procesy intelektualne i zachowanie jednostki w dużej mierze zależą od formalnej organizacji tych struktur.

a)                    Po pierwsze struktury poznawcze charakteryzują się pewną złożonością i można je umieścić w określonym miejscu skali „proste-skomplikowane”.

b)                    Po drugie struktury poznawcze można scharakteryzować z punktu widzenia ich abstrakcyjności-konkretności. Człowiek, którego struktury poznawcze cechuje wysoki stopień konkretności ujmuje świat jako ciąg spostrzeganych przedmiotów, nie umie tworzyć pojęć o najwyższym stopniu ogólności. Przeciwnie człowiek, którego struktury poznawcze są w wysokim stopniu abstrakcyjne zdolny jest stworzyć sobie system o wzrastającym stopniu ogólności, czyli system hierarchiczny.

c)                    Po trzecie system struktur poznawczych można scharakteryzować z punktu widzenia jego otwartości co znaczy tyle, iż są zamknięte gdy człowiek nie zmienia swoich poglądów i przekonań pod wpływem nowych informacji i przeciwnie system ten jest otwartym gdy struktury ulegają zmianom pod wpływem nowych informacji, gdy człowiek modyfikuje przekonania i wyobrażenie o świecie oraz o sobie w miarę poznawania rzeczywistości.

d)                    Po czwarte system struktur można oceniać pod kątem ich aktywności-bierności. Przykładem jest wiedza zdobywana przez ucznia w szkole, który zdobywa wiedze z różnych dziedzin. Z reguły jednak wiedza ta – jest zakodowana w jego pamięci – jest bierna. Uczeń nie jest zdolny wykorzystać jej w określonym miejscu i czasie, zdolny jest ją mechanicznie reprodukować ale jednocześnie nie umie jej zastosować.

 

Deprywacja zmysłowa – odcięcie jednostki od bodźców świata zewnętrznego i dopływu wszelkiej informacji oraz jej odwrotność to przeciążenie informacyjne, w warunkach którego znaczenie posiada zjawisko selekcji , czyli asymilacji tych danych, które są użyteczne z punktu widzenia realizowanych celów i odrzucania zbędnych informacji.

 

 

Myślenie twórcze typu P i typu H

 

M. Boden wyróżnia dwa rodzaje twórczości

 

-                    psychologiczną – z którą mamy do czynienia wtedy, gdy w umyśle osoby powstają pomysły, idee i hipotezy, które są nowe z punktu widzenia jej indywidualnego życia

-                    historyczną – która prowadzi do odkryć i wynalazków technicznych, naukowych lub organizacyjnych, które dotychczas nie były znane ludzkości

 

Co jest zasadniczym źródłem działalności uczonego, wynalazcy czy majsterkowicza? Odpowiedzi można sprowadzić do dwóch konkurencyjnych modeli:

 

-                    model konfliktowy – źródłem wszelkiej twórczości są konflikty motywów, frustracje i wewnętrzne sprzeczności. Odkrywanie i konstruowanie nowych form jest zastępczą metodą rozwiązywania takich konfliktów. W wypadku niezaspokojenia podstawowych potrzeb czy pragnień człowiek kompensuje deficyty wartości rozwiązując problemy naukowe czy artystyczne. Jednostka stara się sublimować energię popędową chcąc uniknąć frustracji. Twórczość nie jest naturalną działalnością osoby a raczej formą obrony przed skutkami konfliktu i frustracji.

-                    model spełnienia – twórczość stanowi metodę aktualizacji naturalnych potencji jednostki. Jest rodzajem samospełnienia.  

 

System wartości indywidualnych

 

Ludzie różnie oceniają wartości rzeczy, dzieł sztuki, osób, zjawisk społecznych i przeżyć psychicznych tworząc w ten sposób hierarchie wartości. Do najpopularniejszego podziału hierarchii należą:

 

-                    wartości dionizyjskie – najwyżej oceniane są takie dobra jak: konsumpcja, komfort czy wygodne życie; dąży się do życia pełnego radości i satysfakcji

-                    wartości heraklesowe – dążenie do dominacji nad innymi ludźmi, do zdobycia władzy i sławy; nieważne są komfort i wygody, ważna jest jedynie kontrola nad otoczeniem, grupami i strukturami społecznymi

-                    wartości prometejskie – człowiek widzi siebie jako cząstkę wspólnoty; często podejmuje działania altruistyczne oraz prospołeczne. Walka z cierpieniem, złem, okrucieństwem czy represjami posiada dla niego najwyższą wartość

-                    wartości apollińskie – człowiek przypisuje najwyższe znaczenie twórczości, poznawania świata, rozwojowi nauki i sztuki

-                    wartości sokratyczne – najwyższym dobrem człowieka staje się poznawanie i rozumienie samego siebie oraz doskonalenie własnej osobowości

  

Dynamika działania: motywacja i emocje

 

Człowiek jest przede wszystkim sprawcą, podejmuje wielorakie działania celowe, których przebieg bywa regulowany przez wiedzę zakodowaną w umyśle i informacje płynące ze środowiska.

Zasadnicze znaczenie dla przetrwania jednostki mają działania zachowawcze (ochronne), które wypełniają codzienność i które zachodzą w stałych granicach, wyznaczanych przez naturę i kulturę. W przypadku niedostatku takich dóbr, jak jedzenie czy zdrowie; w czasach zagrożenia bezpieczeństwa lub lęku przed samotnością, powstaje pewne napięcie motywacyjne i człowiek podejmuje pospolite czynności, których celem jest zdobycie deficytowych wartości.

Działania zachowawcze są na ogół nawykowe, stereotypowe, powtarzalne i konwencjonalne. Człowiek w ciągu życia koduje w pamięci ich programy i scenariusze czy skrypty. Gdy czuje się głodny, idzie do restauracji i zachowuje się w niej zgodnie ze scenariuszem akceptowanym w danej kulturze.

Drugim rodzajem aktywności są działania transgresyjne (termin transgresja – przekraczanie, przełamywanie). Działanie to polega na celowym przekraczaniu granic dotychczasowych osiągnięć i doświadczeń. Człowiek podejmuje czynności twórcze i innowacyjne, rozszerza kontrolę nad zjawiskami natury, wprowadza reformy gospodarcze, rozszerza zakres władzy czy podejmuje nowe próby autokreacji. Tego typu czyny prowadzą do zmiany osobistej i społecznej. Dzięki nim powstaje sztuczny świat, świat technologii, kultury i cywilizacji, który jest wytworem aktów transgresyjnych wielu pokoleń.

Istnieją zasadnicze różnice pomiędzy dwoma omówionymi działaniami. Po osiągnięciu celu w czynnościach ochronnych (np. po najedzeniu się do syta) jednostka stawia opór próbom nacisku zewnętrznego; rodzi się ciekawa reakcja veta. Tymczasem w działaniach transgresyjnych występuje zjawisko „uciekających celów); po przekroczeniu pewnej granicy zwiększa się często motywacja do postawienia sobie bardziej ambitnych zadań.

 

Zgodnie z koncepcja poznawczą człowiek wybiera i podejmuje działania po to, aby osiągnąć pewne wartości takie jak wartości dionizyjskie (konsumpcja, komfort) czy wartości prometejskie (zmniejszenie cierpienia innych, walka ze złem). Można powiedzieć, iż jednostka jest podmiotem ukierunkowanym na określone wartości, zwane potocznie celami.

Szczególną rolę w portrecie poznawczym odgrywa pojęcie poziomu aspiracji – który jest wyróżnionym punktem na skali osiągnięć; stanowi określoną wartość pozytywną, która daje człowiekowi satysfakcję. Poziom aspiracji zwany również standardem stanu pożądanego lub indywidualnym kryterium działania, jest informacją o wartości, którą jednostka zamierza osiągnąć i która daje jej satysfakcję. Należy ona do względnie stałych właściwości człowieka, kształtujących się w toku uczenia i zdobywania doświadczenia.

Kiedykolwiek powstaje rozbieżność między aspiracjami a rzeczywistym stanem rzeczy, czyli między informacjami o pożądanych wartościach a informacjami o wartościach posiadanych rodzi się pewne napięcie energetyczne i motywacyjne, które pobudza do działania, do formułowania bardziej wartościowych rozwiązań. Głównym źródłem motywacji stają się rozbieżności i sprzeczności między informacjami.

Relacja między siłą motywacji a wielkością rozbieżności, między poziomem aspiracji a aktualnymi osiągnięciami, między tym, co chciałbym mieć a tym, co mam, jest wyraźnie nieliniowa.

  

 

Siła motywacji

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

t o wielkość rozbieżności

 

 

 

 

Człowiek posiada pewną tolerancję wobec istniejącej rozbieżności między aspiracjami a osiągnięciami. W przypadku gdy rozbieżność ta jest mała, nie podejmuje on żadnych działań (na rysunku próg tolerancji to t), optymalna różnica między aspiracjami a osiągnięciami to punkt o, przy której siły napędowe działania są największe.

 

Mówiąc o mechanizmie działania nie można pominąć procesów emocjonalnych i ich roli w zachowaniu człowieka. Emocje – podobnie jak motywacja – są wywoływane przez informacje wewnętrzne i zewnętrzne. Najpierw jest więc informacja a potem dopiero uczucie.

 

Zgodnie z prawem Yerkesa-Dodsona istnieje nieliniowa zależność między pobudzeniem emocjonalnym a efektywnością działania; wzrost tego pobudzenia do pewnego stopnia zwiększa poziom wykonania zadania; dopiero zbyt silne stany uczuciowe zakłócają i deformują ludzkie czynności.

 

 

Prawo Jerkesa-Dotsona

 

I – mówi o związku między aktywacją i pobudzeniem emocjonalnym a szeroko rozumianą efektywnością działania

 

 

Wartość optymalna

Efektywność działania

 

o

 

 

 

 

 

 

aktywacja

 

wraz ze wzrostem aktywacji wzrasta efektywność, działanie i czas reakcji

 

 

 

II – dochodzi stopień trudności zadania

 

 

 

 

Efektywność działania

Zadanie trudne

 

o zadanie łatwe

o

 

 

 

 

 

 

 

aktywacja

 

 

przy trudnych zadaniach szybciej wzrasta aktywacja w związku z czym wzrasta efektywność działania

 

 

Emocje służą do:

-                    czynnik spustowy zachowania; inicjują zachowanie

-                    przygotowują, mobilizują organizm do działania

-                    pełnią funkcje informacyjne

-                    pośredniczą w procesach uczenia się, przez warunkowanie

-                    ludzie porozumiewają się poprzez emocje (jest to prymitywny język np. u dzieci)

-                    funkcje regulacyjne – regulują zachowanie poprzez wpływ na tempo reakcji

-                    wpływają na procesy poznawcze – myślenie, uczenie się, postrzeganie (zbyt silne emocje wpływają negatywnie na te procesy, słabe mają jednak znaczenie we wzroście aktywacji i efektywności działania

-                    przejawiają się w zmianach stanu świadomości

 

Frustracja – zespół negatywnych emocji związanych z przerwaniem działania; tym silniejsza im bardziej zależy nam na celu

Jest zależna od sposobu postrzegania źródeł zablokowania celowego działania;

Jeśli źródła te postrzegamy w sobie rodzi się lęk, strach lub autoagresja

Jeśli źródła te postrzegamy na zewnątrz rodzi się agresja (intencjonalne działanie człowieka) także w przypadku losowych zdarzeń.

Dawniej sądzono, że frustracja prowadzi do agresji, dzisiaj wiemy, że może ale nie zawsze, prowadzi także do apatii. Agresja ma różne przyczyny i powody. U człowieka związek frustracja-agresja zależny od sposobu postrzegania. Wyróżniamy frustrację obronną – zachowujemy się adekwatnie do sytuacji i nie rezygnujemy z celu.

 

Stres – zjawisko ogólnobiologiczne na poziomie organizmu – jest efektem dostrzeżenia bodźców zagrażających co powoduje aktywacje organizmu. Aby uchronić równowagę organizmu musimy się aktywować. Stres jest odczuwany jako negatywna emocja jednak organizm pozbawiony możliwości jego odczuwania „umrze” biologicznie poprzez wyczerpanie. Charakterystycznym stresorem dla człowieka jest dokonywanie wyboru i podejmowanie decyzji, rozwiązywanie problemu, przetwarzanie informacji (ich brak lub nadmiar), cechy bodźca (nowość, zmienność, złożoność), unikamy stałości bodźców

 

 

MOTYWACJA – podstawowy mechanizm ukierunkowujący, najważniejszy regulator zachowania

 

Motyw = potrzeba – długofalowe oraz doraźne (tu i teraz)

 

MOTYWY

-                    poziom wiscelogenny (popędowy, fizjologiczny), elementarny – zaspokajanie popędów; ich niezaspokojenie wiąże się z zaburzeniem równowagi organizmu i „przykrym stanem”

-                    poziom socjogenny – potrzeb społecznych – efekt uczestnictwa w kulturze, społeczeństwie (prestiż, akceptacja, władza);mogą one zanikać bez konieczności ich zaspokojenia, są one efektem uczenia się

-                    poziom psychogenny – samowiedza, pojmowanie siebie – własna jaźń i pojmowanie samego siebie; są w pełni wyuczalne

  

 

Teoria motywacji

 

Motywacja = f(u, p_s) - Natężenie motywacji zależy od funkcji (użyteczności i subiektywnego prawdopodobieństwa)

 

Użyteczność – wartość, atrakcyjność celu

Subiektywne prawdopodobieństwo – ocena przez jednostkę, że osiągnie cel; ocena szansy i prawdopodobieństwa osiągnięcia celu

 

0<p_s<1

 

0 – brak szans, 1 – pewność osiągnięcia celu

 

opracowano na podstawie „Koncepcje psychologiczne człowieka” – J.Kozielecki

JAN STRELAU „PSYCHOLOGIA – PODRĘCZNIK AKADEMICKI TOM 2 „

ROZDZIAŁ 25 – MECHANIZMY WZBUDZANIA EMOCJI

ASPEKT PSYCHOLOGICZNY

Emocje są mechanizmem powstałym na drodze ewolucji. Definicje emocji wg holenderskiego badacza, N. Frijdy:

- Emocja jest zwykle wynikiem świadomej lub nieświadomej oceny zdarzenia jako istotnie wpływającego na cele lub interesy podmiotu. Emocja jest odczuwana jako pozytywna, jeśli zdarzenie jest zgodne ze wspomnianymi celami i interesami, a negatywna – jeśli jest z nimi niezgodna.

- Istotą emocji jest uruchomienie gotowości do realizacji programu działania. Emocja uruchamia priorytet dla określonego działania, któremu nadaje status pilnego. Tym samym program taki może przeszkadzać w realizacji innych, aktualnie przez podmiot realizowanych programów o charakterze poznawczym lub behawioralnym. Poszczególne emocje uaktywniają odmienne programy działań.

- Emocja jest zwykle doświadczana jako szczególny rodzaj stanu psychicznego. Często towarzysza jej lub następują po niej zmiany somatyczne, ekspresje mimiczne i pantomimiczne oraz reakcje o charakterze behawioralnym.

Ogólna definicja emocji: Emocja jest subiektywnym stanem psychicznym, uruchamiającym priorytet dla związanego z nią programu działania. Jej odczuwaniu towarzyszą zwykle zmiany somatyczne, ekspresje mimiczne i pantomimiczne oraz zachowania. Emocje są podawane, potem przebiegają, a następnie powodują konsekwencje.

OCENA POZNAWCZA

Ocena poznawcza to rozpoznanie przez podmiot określonego zdarzenia jako znaczącego z punktu widzenia jego własnych celów i interesów. Proces ten dotyczy trzech kwestii. Dwie z nich składają się na tzw. ocenę pierwotną, trzecia natomiast dotyczy oceny wtórnej.

Ocena pierwotna jest procesem determinującym to, czy emocja się pojawi, a jeśli tak, to jaka będzie jej walencja. Jeżeli podmiot doszedł do wniosku, że dane zdarzenie ma związek z jego celami i interesami, odpowiada sobie na pytanie, czy zwiększa ono, czy też zmniejsza szanse ich realizacji. W pierwszym wypadku występują emocje pozytywne, w drugim – negatywne. Dokonanie oceny pierwotnej wyznacza wiec walencję emocji.

Proces oceny wtórnej polega na rozważeniu przez człowieka, w jaki sposób może on uporać się z problemem samym w sobie, a także z przeżywanymi właśnie emocjonalnymi konsekwencjami wystąpienia tego problemu.

Przykładowe emocje: szczęście, strach, nadzieja, smutek, złość, poczucie winy.Ta sama sytuacja rodzić może zupełnie inne reakcje emocjonalne u różnych ludzi.

Na pojęcie emocji składają się takie czynniki jak:

1. Specyficzne doświadczenie o charakterze somatycznym

2. Tendencja do podejmowania określonego działania

3. Myśli towarzyszące sytuacji, która doprowadziła do powstania emocji

4. Ekspresja twarzy i reszty ciała

ASPEKT BIOLOGICZNY

Paul MacLean zakładał, że w ludzkim mózgu wyodrębnić można trzy zróżnicowane systemy:

- mózg gadzi

- mózg limbiczny (paleossaków)

- kora nowa (neossaków)

MÓZG GADZI

Ta część mózgu odpowiada za realizację podstawowych, codziennych czynności, charakterystycznych dla danego gatunku.

MÓZG PALEOSSAKÓW

Ta część mózgu związana jest ze sterowaniem zachowaniami nastawionymi na przetrwanie jednostki (np. jedzenie) oraz na przetrwanie gatunku (opieka nad dziećmi; mechanizm przywiązania dziecięcego). Części układy limbicznego:

1. ciało migdałowate

2. przegroda – ośrodek przyjemności

3. hipokamp – ośrodek nieprzyjemności (awersyjny)

Uszkodzenie ciała migdałowatego może objawiać się następująco:

-przez spadek lub całkowity brak rozróżniania rzeczy jadalnych od niejadalnych

- brak poczucia strachu

- nadmierna aktywność seksualna

- epilepsja

MÓZG NEOSSAKÓW

Mózg neossaków zajmuje 80% objętości całego mózgu. Szczególnie rozbudowane są u człowieka płaty czołowe. Istotnym elementem wyróżniającym ludzki mózg z całego świata kręgowców jest funkcjonalne zróżnicowanie półkul mózgowych. Fakt ten ma duże znaczenie dla procesów emocjonalnych. Prawa półkula mózgu jest ściślej związana z rozpoznawaniem emocji.

! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !

Panika polega na doświadczeniu przejmującego strachu. Panika wybucha najczęściej zupełnie nieoczekiwanie i w wielu wypadkach trudno orzec, co ją wywołało.

INTEGRACJA PODEJŚCIA BIOLOGICZNEGO I PSYCHOLOGICZNEGO – CZTERY SYSTEMY AKTYWACJI EMOCJI WEDŁUG CARROLLA IZARDA

C. Izzard sformułował cztery systemy aktywacji emocji: system neuronalny, sensomotoryczny, motywacyjny (afektywny) oraz poznawczy.

SYSTEM NEURONALNY

System neuronalny jest zaangażowany w każdy inny system wzbudzania emocji. Jest biologiczną podstawą wzbudzania emocji na poziomach wyższych. System ten jest też w stanie niemalże samodzielnie generować stany emocjonalne. Ilość określonych substancji chemicznych w mózgu, czy też elektryczna lub elektromagnetyczna stymulacja określonych struktur mózgowych wpływa na przeżywane emocje.

SYSTEM SENSOMOTORYCZNY

System sensomotoryczny wzbudza emocje poprzez informacje pochodzące z ciała i jego stanów, napięć mięśni. W badaniach psychologicznych szczególnie wiele miejsca poświęcono roli ekspresji twarzy i układowi sylwetki w aktywacji emocji. Choć zjawiska te można rozpatrywać jako skutki, czy też wskaźniki przeżywanych emocji okazuje się, że odgrywają one dużą role w generowaniu emocji.

SYSTEM MOTYWACYJNY (AFEKTYWNY)

System motywacyjny zawiera emocje i popędy fizjologiczne. Sporo badań przeprowadzono nad rekcjami na smaki, zapachy, a także na ból. Na smaki reagują już niemowlaki. O ile smak gorzki wywołuje ekspresję emocji obrzydzenia i chęć wyplucia pokarmu to smak słodki wywołuje zadowolenie i zainteresowanie. Może to mieć znaczenie funkcjonalne jako, że w przyrodzie wiele trucizn zawiera gorycz. Podobnie działają określone zapachy. Jedne są przyjemne, inne awersyjne. Nieprzyjemne zapachy mogą nawet wywoływać złość i wzrost gotowości do zachowań agresywnych. Ciekawostką jest, że noworodki przed 7 miesiącem życia reagują na zastrzyk najpierw reakcją niezadowolenia a dopiero później złością. Wraz z wiekiem wstępna reakcja ekspresji niezadowolenia staje się coraz rzadsza, a reakcją która występuje przeważnie jest złość.

SYSTEM POZNAWCZY

System poznawczy także wywiera wpływ na stany emocjonalne. Dzieje się to w efekcie dokonywania porównań, interpretacji, ocen, sposobów wyjaśniania przyczyn zdarzeń, czy też wspomnień i wyobrażeń przyszłości. Wiele badań prowadzono nad rolą procesów poznawczych w powstawaniu emocji jednakże jak zauważa Izard system poznawczy jest już wstępnie ukierunkowywany przez nastroje i emocje aktywowane przez poprzednie systemy wzbudzania emocji.

RÓŻNICE POMIĘDZY POSZCZEGÓLNYMI STANAMI EMOCJONALNYMI

1. Czas a emocje – Ekspresje długotrwałe ( min 5/ 10 s.) niemal zawsze są fałszywe. Większość ekspresji spontanicznych trwa znacznie krócej. Jeśli ktoś nie ma doświadczeń szczytowych, nie znajduje się w stanie maksymalnej ekstazy, skrajnej wściekłości lub głębokiej depresji, to prawdziwe ekspresje emocjonalne nie pozostają dłużej na twarzy niż kilka sekund.

2. Nastrój – to stan afektywny mający walencję (pozytywną lub negatywną) i intensywność (zwykle niewielką), zawierający też mniej lub bardziej wykrystalizowane oczekiwania co do odczuwania w najbliższej przyszłości stanów zgodnych ze swoja walencją.

3. Zaburzenia emocjonalne – to subiektywnie nieprzyjemne odczucia, trwające tygodniami, miesiącami a niekiedy latami, przeszkadzające podmiotowi w efektywnym funkcjonowaniu.

JAN STRELAU, ROZDZIAŁ 29 - MOTYWACJA W NAJWIĘKSZYCH SYSTEMACH TEORETYCZNYCH

MOTYWACJA – termin stosowany w psychologii do opisu wszelkich mechanizmów odpowiedzialnych za uruchomienie, ukierunkowanie, podtrzymanie i zakończenie zachowania. Dotyczy on zarówno mechanizmów zachowań prostych, jak i zachowań złożonych, zarówno mechanizmów wewnętrznych, jak i zewnętrznych, afektywnych i poznawczych.

EWOLUCYJNE PODEJŚCIE DO MOTYWACJI – ETOLOGIA I SOCJOBIOLOGIA

- nurt etologiczny – K. Lorenz, N. Tinbergen

- nurt socjobiologiczny

Motywację w etologii pojmuje się jako gotowość do wykonania pewnego utrwalonego wzorca zachowania. Podstawowe pojęcia tej teorii to instynkt (lub popęd), utrwalony wzorzec zachowania oraz wrodzony mechanizm wyzwalający zachowanie.

Instynkt – to biologicznie ukształtowany stereotypowy wzorzec zachowania oraz znajdujący się w zapleczu zachowania mechanizm energetyczny. Wrodzony mechanizm wyzwalający to niewymagający uczenia się bodziec lub zespół bodźców, stanowiących konieczny i wystarczający warunek wystąpienia zachowania instynktownego. Może być instynkt rodzicielski, rozrodczy, migracji.

Aktywność sterowana instynktem ma 3 etapy:

1. Etap narastania instynktu

2. Etap apetytywny, charakteryzujący się niespecyficznym i specyficznym pobudzeniem organizmu

3. Etap konsumacyjny (zachowania spełniające), kończący się rozładowaniem instynktu.

Sam instynkt nie wystarcza do uruchomienia zachowania ukierunkowanego! (decydujące znaczenie mają wrodzone mechanizmy oraz bodźce wyzwalające – kształt, barwa, zapach, kierunek ruchu)

LORENZ I ZASADA PODWÓJNEJ KWANTYFIKACJI

Uruchomienie zachowania jest interakcyjnym efektem działania: siły działającego popędu i siły bodźca wyzwalającego. Przy bardzo silnym popędzie do uruchomienia zachowania wystarczy słaby bodziec wyzwalający, przy słabym popędzie niezbędny jest bodziec silny.

Etologowie nie różnią się w poglądach na temat biologicznego i wrodzonego charakteru instynktu, różnią się poglądami na temat stopnia, w jakim instynkt modyfikowany jest przez doświadczenie.

Koncepcje etologiczne nie wyjaśniają jednak wielu faktów np.: zaprzestania pewnych zachowań mimo braku fazy konsumacyjnej, ponawiania zachowań, kompulsywnego powtarzania czynności, złożonych długoterminowych form działania ludzkiego.

SOCJOBIOLOGIA

Przyjmuje tak samo jak etologia założenia o wrodzonym charakterze zachowań, jest jednak mniej rygorystyczna w opisie procesów motywacyjnych. Socjobiologia zakłada, że podstawowym motywem rządzącym wszelkimi zachowaniami organizmów żywych jest tendencja do rozpowszechniania własnych genów. Nie pojawia się tu pytanie o genezę aktywności. Koncentruje ona uwagę na strategiach rozpowszechniania genów, na przykład na agresji, doborze partnera, altruizmie.

Dwa ważne czynniki w tej koncepcji to:

1. Okazja do rozpowszechnienia własnych genów

2. Dobór partnera najlepszego z dostępnych.

PSYCHODYNAMICZNA TEORIA MOTYWACJI

Jest to teoria motywacji specyficznie ludzkiej (Freud)

Przekonania:

1. Wszelkie zachowania są zdeterminowane.

2. Źródłem wszelkich zachowań jest energia psychiczna.

3. Zachowaniem rządzą wrodzone instynkty, nazywane popędami – popęd życia, przeżycia, śmierci

4. Motywy ludzkiego zachowania mają charakter nieświadomy, świadomość nie odgrywa istotnej roli w kształtowaniu zachowania.

Jest to zatem teoria redukcji napięcia związanego z działaniem popędów. Podstawowym popędem organizującym zachowanie człowieka jest libido – szeroko rozumiany popęd seksualny.

Z ograniczeń Freudowskiej psychoanalizy zdawali sobie sprawę przedstawiciele nurtu kulturowego np. Karen Horney, która postulowała istnienie dwóch mechanizmów motywacyjnych:

1. Potrzeby bezpieczeństwa i konsekwencję jej braku czyli lęk podstawowy

2. Wyidealizowanego obrazu Ja idealnego, pozostającego w konflikcie z Ja aktualnym (realnym)

Erich Fromm (prekursor humanistycznej teorii motywacji) – najważniejszym mechanizmem motywacyjnym jest dążenie do integralności własnej osoby. Przezwyciężenie czynników zewnętrznych, ograniczających integralność Ja, jest decydującą siłą napędową ludzkiego działania.

BEHAWIORYSTYCZNA TEORIA MOTYWACJI

Koncepcja ta jest koncepcją empiryczną. Siłę motywacji i jej ukierunkowanie ocenia się post hoc

Podstawowe są tu trzy pojęcia: popęd, pobudka, wzmocnienie.

Popęd – pojmowany jest obiektywnie jako wielkość deficytu jakiegoś ważnego dla organizmu czynnika pozytywnego lub jako siła oddziaływania czynnika negatywnego. Jest to także mniej lub bardziej specyficzny niepokój pojawiający się w organizmie i uruchamiający czynności ukierunkowane na usunięcie tego niepokoju.

Pobudka - (przynęta), to obiekt lub stan mający zdolność redukowania lub zmniejszenia wielkości popędu. Konieczna jest do wystąpienia zachowania.

Wzmocnienie - w ujęciu tej teorii motywacji jest każdy obiekt lub stan rzeczy, który zwiększa prawdopodobieństwo powtórzenia reakcji wywołanej działaniem danego bodźca (pobudki i/lub popędu). Wielkość wzmocnienia, odstęp czasowy między reakcją a wzmocnieniem, częstość i regularność wzmocnień decydują o prawdopodobieństwie wykonywania reakcji. Brak oczekiwanego wzmocnienia pozytywnego spełnia funkcję kary, a brak wzmocnienia negatywnego spełnia funkcję nagrody.

PROBLEM MOTYWACJI W PSYCHOLOGII HUMANISTYCZNEJ

Koncepcja humanistyczna motywacji dotyczy tylko ludzi. Najpełniejszy jej wyraz dał Abraham Maslow, po części nawiązujący do Rogersa i Fromma. Teoria motywacji Maslowa zakłada obecność dwóch mechanizmów: potrzeb niedoboru (D – needs) i potrzeb wzrostu (B – Leeds).

Nazywa je się także meta potrzebami.

Potrzeby niedoboru

Ułożone są hierarchicznie, od najbardziej pierwotnych potrzeb fizjologicznych. Deprywacja potrzeb fizjologicznych koncentruje uwagę i działania organizmu na ich zaspokojeniu. Inne potrzeby mają wtedy niewielkie znaczenie lub nie mają żadnego. Jeśli potrzeby fizjologiczne są systematycznie zaspokajane, przestając doraźnie kontrolować ludzkie zachowanie, są potrzebami raczej potencjalnymi niż faktycznymi.

Zaspokojenie potrzeb fizjologicznych uruchamia nowe potrzeby – bezpieczeństwa. Źródłem deprywacji tych potrzeb jest brak stabilności w otoczeniu, chaos, konflikty społeczne deficyty ekonomiczne.

Zaspokojenie tych potrzeb otwiera drogę potrzebom przynależności i miłości. Następna jest potrzeba szacunku – wzbudzana przez niską ocenę ze strony innych, niską pozycję społeczną, poczucie braku sił.

Zaspokojenie potrzeb niższego rzędu uruchamia poziom najwyższy: poziom potrzeb samo urzeczywistnienia. Dużą rolę przypisuje się potrzebom poznawczym, potrzebom wiedzy, rozumienia świata. Deprywacja potrzeb samo urzeczywistnienia, a zatem niemożność samo aktualizacji, pociąga za sobą szereg zachowań metapatologicznych.

Zdaniem Maslowa, oba rodzaje potrzeb – niedoboru i wzrostu – są biologicznej natury. Są one podobne do instynktów.

Humanistyczna teoria motywacji wprowadza ważne rozróżnienie:

- między motywacją opartą na konieczności – muszę a opartą na wyborze – chcę.

- poszczególne kategorie potrzeb stanowią całe związki, a nie są to pojedyncze potrzeby.

- wszystkie potrzeby domagają się zaspokojenia, ale im niższy poziom potrzeb tym jest on ważniejszy i bardziej podstawowy.

- w obu przypadkach potrzeb w grę wchodzi napięcie związane z deprywacją.

Najważniejszy zarzut dla tej koncepcji motywacji dotyczy jej podważalności, ponieważ założenia są tak skonstruowane, że nadają się do efektywnego wyjaśniania nawet sprzecznych faktów.

POZNAWCZE KONCEPCJE MOTYWACJI

Dotyczą one wszelkich organizmów żywych wyposażonych w mechanizmy przetwarzania informacji.

Badania – lata 50 XX wieku – nad deprywacją sensoryczną.

Cztery rodzaje konsekwencji deprywacji sensorycznej:

1. Zaburzenia percepcji

2. Zaburzenia procesów myślowych, pamięci itp.

3. Przeżywanie halucynacji, snów na jawie itp.

4. Przeżywanie negatywnego napięcia lub/i silnych lęków.

Najbardziej znaczącymi koncepcjami poznawczymi motywacji są:

1. TEORIA RÓWNOWAGI POZNAWCZEJ

2. TEORIA DYSONANSU POZNAWCZEGO (Festinger) -> Konsonans: kiedy z treści jednego elementu poznawczego wynika treść drugiego. Jest on stanem pozytywnym. Dysonans: kiedy z treści jednego elementu wynika psychologiczne przeciwstawienie lub zaprzeczenie drugiego.

Wielkość dysonansu/ konsonansu – są one tym większe, im ważniejsze są dane poznawcze pozostające w związku ze sobą, a całkowita wielkość dysonansu doświadczanego jest tym większa, im korzystniejsza jest propozycja ważonych relacji dysonansowych do wszystkich relacji znaczących.

MOTYWACJA W PSYCHOLOGII TOPOLOGICZNEJ

Kurt Lewin – akcentował dwa ważne fakty: dynamikę zjawisk psychicznych i ich znaczną zmienność w czasie oraz systemowy charakter zjawisk i procesów psychicznych.

Czynnikiem uruchamiającym zachowania są siły działające w polu psychologicznym. Są one traktowane jako wektory – mają punkt przyłożenia, kierunek oraz intensywność.

Efekt Zeigarnik – lepiej pamiętamy zadania niedokończone

Efekt Owsiankiny – polega na spontanicznej tendencji do dokańczania rozpoczętych i przerywanych zadań.

PRÓBA SYSTEMATYZACJI

Nawiązanie do pracy Kristena Madsena. Dokonał on podziału teorii motywacji na cztery grupy, reprezentująac cztery różne modele:

1. MODEL HOMEOSTATYCZNY – źródłem motywacji jest zaburzenie homeostazy organizmu, a procesy poznawcze i energetyczne razem uruchamiają reakcję.

2. MODEL PODNIETOWY – źródłem motywacji zachowania jest bodziec, który uruchamia odpowiednie procesy energetyczne.

3. MODEL POZNAWCZY – jest poniekąd odwrotnością modelu podnietowego. Źródłem motywacji zachowania jest przetwarzanie informacji.

4. MODEL HUMANISTYCZNY – ma indeterministyczny charakter, zakłada, że źródło zachowań jest wewnętrzne (zachowanie bez bodźców)

JAN STRELAU, TOM II, ROZDZIAŁ 34 – OSOBOWOŚĆ JAKO ZESPÓŁ CECH

TEORIA OSOBOWOŚCI ALLPORTA, OPARTA NA KONCEPCJI CECH

Według Allporta „osobowość to dynamiczna organizacja wewnątrz jednostki, obejmująca te układy psychofizyczne, które decydują o specyficznych dla niej sposobach przystosowania do środowiska”

Traktując osobowość jako realną organizację psychofizyczną, Allport zdefiniował cechę jako strukturę neuropsychiczną mającą zdolność dostarczania wielu bodźców funkcjonalnie równoważnych oraz inicjowania i ukierunkowania równoważnych form zachowania adaptacyjnego.

Obok cechy wyodrębnił także dyspozycję psychiczną (specyficzną dla jednostki). To rozróżnienie na cechę i dyspozycję psychiczną dało początek dwóm podejściom: nomotetycznemu i idiograficznemu.

Wśród dyspozycji wyróżnił trzy kategorie:

1. Dyspozycję dominującą – wpływa na całe zachowanie, występuje rzadko, jej przykład to osobowość autorytarna czy makiawelistyczna.

2. Dyspozycje centralne – ujawniają się w działaniu najczęściej.

3. Dyspozycje wtórne – dotyczą wąskiego zakresu bodźców i reakcji, są mało istotne.

CECHA DYSPOZYCJA OSOBISTA

(cecha nomotetyczna) (cecha idiograficzna)

Wspólna dla wszystkich specyficzna dla jednostki

Badanie nomotetyczne Badanie idiograficzne

| |

| |

| |

_______________________________

|

|

Dominująca

Centralna

Wtórna

Z aktywizacją cechy wiążę się określona sytuacja, choć osoba sama stwarza sytuacje, w której ta cecha może się przejawiać, i w tym znaczeniu cecha ma wartość motywacyjną. Cecha zapewnia spójność zachowania w tym znaczeniu, że określone sytuacje bądź kategorie sytuacji z reguły wywołują podobne zachowania.

Allport zapoczątkował badania leksykalne nad osobowością. Wprowadził w swoich badaniach także pojęcie Ja, które zapewnia poczucie własnej osobowości. Jest on także autorem pojęcia autonomii funkcjonalnej – każda czynność często powtarzana może stać się celem samym w sobie, chociaż pierwotnie podejmowano ją, kierując się określoną motywacją.

CZYNNIKOWA STRUKTURA OSOBOWOŚCI W UJĘCIU CATTELLA

Raymond Cattell zrezygnował z podejścia idiograficznego. Traktował osobowość jako konstruktu psychologiczny, który pozwala przewidzieć, jak dana osoba zachowa się w określonej sytuacji. Według niego, cechy stanowią strukturę psychiczną osobowości. Wnioskujemy o nich na podstawie obserwacji zachowania. To, co na zewnątrz to cechy powierzchniowe. Cechy źródłowe reprezentują podstawowe zmienne, z których zbudowana jest osobowość. Dochodzimy do nich posługując się analizą czynnikową. Wśród cech Cattell wyodrębnił trzy kategorie:

-cechy zdolnościowe (jak dobrze osoba radzi sobie z rozwiązywaniem zadań, np. inteligencja)

- cechy tempera mentalne (tempo i ogólny styl, w jakim wykonywane są czynności)

- cechy dynamiczne (te, które wiążą się z pytaniem, dlaczego i jak jednostka jest pobudzana do czynienia tego, co czyni) – to ergi, sentymenty, postawy.

TEORIA PEN W UJĘCIU EYSENCKA

Ta koncepcja, charakteryzująca się biologizacją, należy do teorii osobowości, które mają status teorii temperamentu. Według Eysencka osobowość to temperament i inteligencja.

Autor na podstawie badań metodą analizy czynnikowej wyodrębnił: neurotyczność oraz histerię (nerwicowa reakcja przejawiająca się w nadmiernej emocjonalności, występująca na załamanie u ekstrawertyków) oraz dystymię (stan obniżonego nastroju i aktywności, występujący na załamanie u introwertyków). Eysenck doszedł do wniosku, że struktura osobowości jest trójczynnikowa:

- Psychotyczność ( P)

- Ekstrawersja ( E)

- Neurotyczność ( N)

Psychotyczność to wymiar, którego jeden biegun opisują takie cechy jak altruizm, empatia i uspołecznienie, drugi biegun to przestępczość, psychopatia i schizofrenia. Prawdopodobieństwo pojawienia się psychozy w warunkach stresu jest funkcją usytuowania jednostki na wymiarze psychotyczności.

Na ekstrawersję składa się: towarzyskość, żywość, aktywność, asertywność i poszukiwanie doznań.

Neurotyczność (której synonimem jest emocjonalność) złożona jest z cech: lęk, przygnębienie, poczucie winy, niska samoocena i napięcie. Przeciwieństwem neurotyczności jest równowaga emocjonalna.

Zdaniem Eysencka, wyodrębnione czynniki mają charakter uniwersalny.

BIOLOGICZNE PODSTAWY SUPERCZYNNIKÓW OSOBOWOŚCI

1. Fizjologiczne podłoże ekstrawersji

W ewolucji poglądów Eysencka na temat biologicznych podstaw ekstrawersji wyodrębnić można dwie teorie:

- Teorię hamowania

- Teorię aktywacji

Teorię hamowania można przedstawić odwołując się do dwóch postulatów:

1. Jednostki różnią się pod względem szybkości i siły, z jaką pojawiają się u nich pobudzenie i hamowanie, oraz pod względem szybkości, z jaką hamowanie zanika

2. Osoby, u których potencjał pobudzeniowy tworzy się szybko i z dużą siłą, a hamowanie reaktywne pojawia się wolno i szybko zanika, mają predyspozycje do introwertywnych zachowań, a dla ekstrawertyków wzorzec jest przeciwny.

Na wymiarze równowagi procesów pobudzenia i hamowania korowego, którego jeden z biegunów oznacza przewagę pobudzenia nad hamowaniem, drugi natomiast przewagę hamowania nad pobudzeniem, introwertycy lokują się na biegunie pobudzenia, ekstrawertycy zaś – na biegunie hamowania. Pozycję jednostki na wymiarze równowagi między tymi procesami można zmienić podając leki.

POSTULAT LEKOWY

Leki uspokajające, zwiększając poziom hamowania i obniżając poziom pobudzenia, prowadzą do ujawnienia ekstrawertywnych wzorców zachowania. Z kolei leki pobudzające, zmniejszając poziom hamowania i podwyższając poziom pobudzenia, prowadzą do ujawnienia introwertywnych wzorców zachowania.

1. Fizjologiczne podłoże neurotyczności

Eysenck: fizjologicznego podłoża różnic indywidualnych w zakresie neurotyczności szukać należy w różnicach w poziomie reaktywności współczulnego układu nerwowego – jest ona wyższa u osób reprezentujących biegun neurotyczności. Następnie Eysenck zmodyfikował swój pogląd, lokując fizjologiczny ośrodek tej cechy osobowości w układzie limbicznym.

1. Biologiczne korelaty psychotyczności

Eysenck nie zaproponował żadnej fizjologicznej teorii psychotyczności. Zgromadził jednak dane wskazujące na to, że wskaźnik odziedziczalności tego wymiaru jest porównywalny z wartościami dla ekstrawersji i neurotyczności i wynosi ok 50%.

PIĘCIOCZYNNIKOWY MODEL OSOBOWOŚCI (PMO) COSTY I MC’CRAE

NEOAC =

N – neurotyczność

E – ekstrawersja

O- otwartość na doświadczenie

A – ugodowość

C – sumienność

Pięcioczynnikowy model osobowości, zwany inaczej koncepcją „Wielkiej Piątki” wywodzi się z psychologii różnic indywidualnych, której celem jest jak najlepsze i jak najdokładniejsze opisanie osobowości człowieka. Podstawową kategorią pojęciową są tutaj cechy, choć w we wcześniejszych stadiach rozwoju tej gałęzi psychologii badacze opierali swe teorie na pojęciach instynktu czy dyspozycji. Ogromnym mankamentem teorii osobowości było coraz dłuższe listy cech (instynktów) opisujących coraz to mniejsze fragmenty ludzkiej psychiki. Od początku lat pięćdziesiątych zaczęto systematyzację tych list, która z początku polegała na wyróżnieniu cech ważniejszych, najbardziej „podstawowych”. Jednak brak jasnych kryteriów „podstawowości” oznaczał dowolność w tworzeniu tych list, zgodność między którymi u różnych badaczy była niewielka. To samo było z koncepcją cech źródłowych (Cattel, 1957), których listy były stosunkowo krótkie, ale rozbieżności ogromne. Chcąc temu zapobiec Cattel sięgnął do potężnego aparatu matematycznego – analizy czynnikowej – który zaprzęgnięty do badań psychologicznych dał wspaniałe i rzetelne rezultaty. Analiza czynnikowa związana jest z zastosowaniem algebry macierzy i poprzez korelowanie ze sobą wskaźników uzyskanych z badań opartych na dużej baterii testów, zredukowano ilość cech źródłowych do minimalnej liczby czynników. Zastosowanie tej obiektywnej, trafnej i wysoce rzetelnej matematycznej metody zrewolucjonizowało psychologię różnic indywidualnych.
Jednym z owoców tej rewolucji jest właśnie koncepcja „Wielkiej Piątki”, oparta na ogromnej liczbie badań i testów przeprowadzonych w różnych krajach i rożnych kręgach kulturowych.

Punktem wyjścia badań nad PMO były dane empiryczne uzyskane w badaniach leksykalnych przez Cattela i Odberta. Na ich podstawie Donald Fiske (1949) doszedł do wniosku, że ogromną liczbę cech osobowości, uzyskanych przez Cattela, można zredukować do pięciu czynników: adaptowalności społecznej, konformizmu, woli osiągnięć, kontroli emocjonalnej i poszukującego intelektu. Był to początek badań nad pięcioma głównymi wymiarami opisującymi ludzką osobowość, której poprawność potwierdzały badania Tupesa i Christala oraz Normana, jednak dominacja społecznych, psychoanalitycznych poznawczych teorii osobowości przytłumiła badania prowadzone w ramach PMO. Wrócono do nich w latach osiemdziesiątych, a największe znaczenie mały te prowadzone przez ucznia Normana – Lewisa Goldberga, autora terminu „Wielka Piątka”. Jednak ta piątka czynników nie pokrywała się w wystarczająco wysokim stopniu w eksperymentach różnych badaczy. Wysoce zadawalające wyniki uzyskali dopiero Costa i McCrea, dodając do analizy czynnikowej dane leksykalne oraz te, pochodzące z kwestionariuszy (metoda psychometryczna). W wyniku wieloletnich prób powstał najpopularniejszy kwestionariusz do badania osobowości w oparciu o pięć czynników – neurotyzm, ekstrawersja, otwartość na doświadczenie, ugodowość i sumienność – NEO-FFI (1985). Szeroka krytyka PMO, sięgająca do poglądów Mischela, sprowokowała McCrea i Costę do uzasadnienia poprawności traktowania czynników NEOAC jako podstawowych wymiarów osobowości. Obrona opierała się na czterech argumentach:

Czynniki NEOAC istnieją realnie. Występują zarówno przy diagnozie metodą samopisu, jak i szacowania. Stwierdzono też znaczenie czynników NEAC w procesie adaptacji jednostki do środowiska.

Niezmienniczość czynników NEOAC. Niezmienniczość pierwotnie udokumentowana na podstawie bada leksykalnych, potwierdza się w odniesieniu do psychometrycznie wyodrębnionych pięciu czynników.

Uniwersalność czynników NEOAC. Niezależnie od płci, wieku, rasy i kultury uzyskano tę samą pięcioczynnikową strukturę.

Podstawy biologiczne czynników NEOAC. Czynniki te charakteryzują się wysokim stopniem dziedziczności (30 – 40 %)
Kolejnym argumentem przemawiającym na korzyść PMO, są prowadzone ostatnio badania oparte na swobodnym opisie, odwołujące się wprost do języka naturalnego, w wyniku których ponad 80% opisów da się zaklasyfikować w ramach pięcioczynnikowego modelu osobowości.

Krytyka PMO opiera się głównie na zarzutach Mischela dotyczących wszystkich teorii opartych na pojęciu cechy. Z najostrzejsza krytyką wystąpił Jack Block, który zarzucił tej koncepcji całkowitą ateoretyczność i fakt, iż jest ona obciążona wszystkimi niedostatkami jakie ciążą na metodzie analizy czynnikowej, czyli m.in. subiektywność i arbitralność w dobieraniu zmiennych, nieuwzględnianie dynamizmu i kontekstu w opisie osobowości. Eysenck (1994) stwierdził, że sumienność i ugodowość to składniki, ze znakiem przeciwnym, bardziej ogólnego czynnika osobowości, jakim jest psychotyczność, a otwartość na doświadczenie nie należy do struktury osobowości, tylko jest charakterystyką funkcjonowania procesów poznawczych.
Mimo tych wad jest to z pewnością najbardziej popularna i zwięzła metoda diagnozowania osobowości, która wykorzystując pięć uniwersalnych dwubiegunowych czynników daje możliwości stworzenia profilu cech człowieka.

Oto krótka charakterystyka tych pięciu wymiarów:

Neurotyczność (czynnik N).
o określa poziom lęku, agresywną wrogość , stopień depresji, impulsywność , nadwrażliwość i nieśmiałość

duża neurotyczność – osoby te są podatne na irracjonalne pomysły, mniej zdolne do kontrolowania swoich popędów oraz zmagania się ze stresem. Reagują silnie lękiem, napięciem, wykazują tendencję do zamartwiania się, często doświadczają stanów wrogości i gniewu, łatwo zniechęcają się i załamują w trudnych sytuacjach i wykazują niskie poczucie wartości, wstydliwość i poczucie zmieszania w obecności innych.
o zrównoważenie emocjonalne – osoby zrównoważone emocjonalnie są emocjonalnie stabilne, spokojne, zrelaksowane i zdolne do zmagania się ze stresem, bez doświadczania obaw, napięćo i rozdrażnienia.
Ekstrawersja (czynnik E)
o określa towarzyskość , serdeczność , asertywność , aktywność , poszukiwanie doznań i emocjonalność pozytywną
o ekstrawersja – osoby ekstrawertywne są przyjacielskie i serdeczne, towarzyskie i rozmowne, skłonne do zabawy oraz poszukiwania stymulacji, wskazują tendencję do dominowania w kontaktach społecznych i są życiowo aktywne i pełne wigoru, wykazują optymizm życiowy i pogodny nastrój.
o introwersja – osoby introwertywne wykazują rezerwę w kontaktach społecznych, brak optymizmu oraz preferencje do przebywania w samotności i nieśmiałość .
Otwartość na doświadczenia (czynnik O)
o określa wyobraźnię, poczucie estetyki, uczucia, działanie idee i wartości
o duża otwartość na doświadczenie – osoby o dużej otwartości na doświadczenie są ciekawe zjawisk zarówno świata zewnętrznego, jak i wewnętrznego, są kreatywne, mają żywą i twórczą wyobraźnię oraz wykazują intelektualną ciekawośćo i zainteresowanie sztuką oraz dużą wrażliwością estetyczną. Jednocześnie są niekonwencjonalne, skłonne do kwestionowania autorytetów, niezależne w sądach i nastawione na odkrywanie nowych politycznych, społecznych i estetycznych idei.
o mała otwartość na doświadczenie – osoby Sumienność niskiej otwartości są konwencjonalne w zachowaniu i konserwatywne w poglądach. Cenią sobie tradycyjne wartości, mają pragmatyczne zainteresowania i preferują uznane społecznie sposoby działania.
Ugodowość (czynnik A)
o opisuje zaufanie, prostolinijność , altruizm, ustępliwość , skromność, skłonność do rozczulania się
o duża ugodowość – osoby o dużej ugodowości są sympatyczne w stosunku do innych i skłonne do udzielania pomocy oraz sądzą, że inni ludzie mają identyczne postawy, co one. Osoby te mogą być zatem scharakteryzowane jako prostolinijne, prostoduszne, szczere, altruistyczne, potulne i łagodne oraz skromne i uczuciowe w stosunku do innych ludzi.
o mała ugodowość – osoby mało ugodowe są egocentryczne, sceptyczne w opiniach i intencjach w stosunku do innych ludzi oraz przejawiają raczej rywalizacyjne niż kooperatywne nastawienie, są agresywne i oschłe w kontaktach z ludźmi.
Sumienność (czynni C)
o opisuje kompetencje, skłonność do porządku, obowiązkowość , dążenie do osiągnięć , samodyscyplinę i rozwagę
o duża sumienność – osoby o dużej sumienności wykazują silną wolę, są zmotywowane do działania oraz wytrwałe w realizowaniu swoich celów. Zazwyczaj też są skrupulatne, obowiązkowe, punktualne, rozważne i rzetelne w pracy oraz mają duże osiągnięcia akademickie i zawodowe. Duże nasilenie tej cechy wiąże się także z pracoholizmem, skłonnością do utrzymywania porządku i perfekcjonizmem
o mała sumienność– osoby o małej sumienności wykazują raczej małą skrupulatność w wypełnianiu obowiązków i mała motywację do osiągnięć społecznych, hedonistyczne nastawienie do życia, brak jasno sprecyzowanych celów życiowych i rozleniwienie oraz impulsywność przy podejmowaniu decyzji i spontaniczność w działaniu

JAN STRELAU, TOM 2, ROZDZIAŁ 38 – TEMPERAMENT

• Pierwsza typologia temperamentu: starożytność – Hipokrates i Galen

- Hipokrates, nawiązując do 4 żywiołów Empedoklesa (ognia, powietrza, ziemi i wody) wyodrębnił 4 soki (humory) organizmu – krew, flegmę, żółć żółtą i czarną – soki te stanowią naturę ciała, a stan zdrowia człowieka zależy od proporcji tych soków w organizmie

- Galen na tej podstawie stworzył pierwszą typologię temperamentu, wyróżniając 9 temperamentów, spośród których 4 zależą od bezpośrednio od przewagi jednego z 4 humorów. Są to: sangwinik (krew), choleryk (żółć), melancholik (czarna żółć), flegmatyk (flegma, śluz)

1. PIERWSZE BADANIA EMPIRYCZNE NAD TEMPERAMENTEM

Heymans: pionier badań empirycznych nad temperamentem

• 3 podstawowe cechy temperamentu:

1. Aktywność (vs bierność) – cecha przejawiająca się głównie w ilości czasu, który człowiek poświęca danemu rodzajowi zachowania w domu, szkole i pracy. Ujawnia się również w sposobie spędzania czasu wolnego

2. Emocjonalność – przejawia się w sile i częstości występowania reakcji emocjonalnych

3. Funkcja pierwotna / wtórna – dotyczy intensywności reakcji i czasu ich trwania. Osoby, które charakteryzuje funkcja pierwotna reagują szybko i silnie a ich reakcja szybko zanika, natomiast osoby, które charakteryzuje funkcja wtórna reagują na bodźce otoczenia słabo, choć ich reakcja stopniowo się wzmaga i utrzymuje długo (są perseweratywne)

   • Kombinacja tych 3 cech temperamentu doprowadziła Heymansa i Wiersmę do wyodrębnienia 8 typów temperamentu (charakteru)

EMOCJONALNOŚĆ	AKTYWNOŚĆ	DOMINACJA P vs W	TYP TEMPERAMENTU
-	-	P	Amorficzny
-	-	W	Apatyczny
+	-	P	Nerwowy
+	-	W	Sentymentalny
-	+	P	Sangwiniczny
-	+	W	Flegmatyczny
+	+	P	Choleryczny
+	+	W	Pasjonujący się

Typologia Pawłowa jako fizjologiczna podstawa 4 klasycznych temperamentów

• Pawłow zaobserwował pewną prawidłowość i stałość zachowań w RI w procesie warunkowania podczas badań nad czynnością odruchowo – warunkową u psów i wysunął hipotezę, że u podłoża tych różnic tkwią pewne właściwości 2 podstawowych procesów nerwowych – pobudzenia i hamowania. Wyodrębnił 4 podstawowe właściwości ośrodkowego układu nerwowego (OUN): siłę procesu pobudzenia, siłę procesu hamowania, równowagę i ruchliwość procesów nerwowych

• Podstawowe właściwości układu nerwowego:

- siła procesu pobudzenia – to zdolność komórek nerwowych do pracy przejawiająca się w wydolności funkcjonalnej, tj. w zdolności do wytrzymania długotrwałego lub krótkiego, ale silnego pobudzenia. Jest to właściwość (cecha) układu nerwowego, a nie proces czy aktualny stan OUN. Między wielkością procesu pobudzenia (stanem) a siłą procesu pobudzenia (cechą) zachodzi odwrotna zależność – im silniejszy układ nerwowy, tym mniejszy powstaje proces pobudzenia i odwrotnie. Słabość (małą siła) układu nerwowego warunkuje, że proces pobudzenia wywołany określonym bodźcem jest duży. Podstawową miarą siły procesu pobudzenia jest pojawienie się hamowania ochronnego – odmiana hamowania bezwarunkowego (wrodzonego), proces, który chroni komórkę przed dalszym szkodliwym działaniem silnego lub długotrwałego bodźca; przejawia się ono w nieadekwatności reagowania do siły bodźca, szczególnie w zaniku reakcji lub jej zmniejszaniu

- siła procesu hamowania – to łatwość, z jaką układ nerwowy tworzy warunkowe reakcje hamulcowe, takie jak wygaszanie, różnicowanie czy opóźnianie. Siła procesu hamowania jest cechą, która przejawia się wszędzie tam, gdzie mamy do czynienia z powstrzymywaniem się od pewnych czynności czy z koniecznością odraczania reakcji. W życiu człowieka i zwierząt zachodzi konieczność hamowania pewnych pobudzeń, by stworzyć miejsce innym, adekwatnie do działających bodźców stąd ważna rola równowagi procesów nerwowych

- równowaga procesów nerwowych – stosunek siły procesu pobudzenia do siły procesu hamowania dlatego ma ona status cechy wtórnej

- ruchliwość procesów nerwowych – zdolność układu nerwowego do szybkiej zmiany procesu pobudzenia w proces hamowania i odwrotnie. Przejawia się ona w adekwatności reagowania odpowiednio szybko do zmieniających się bodźców czy syt życiowych

• Typy układu nerwowego:

- odpowiednie konfiguracje tych 4 cech stanowią tzw. typ układu nerwowego

- biorąc pod uwagę siłę procesu pobudzenia Pawłow wyróżnił typy silne i typ słaby

- równowaga procesów nerwowych stanowiła podstawę podziału typów na typy silne zrównoważone i typ silny niezrównoważony (z przewagą pobudzenia nad hamowaniem)

- typy silne zrównoważone dzielą się, ze względu na ruchliwość procesów nerwowych, na ruchliwe i powolne

SŁABY (melancholik)

TYP UKŁADU NIEZRÓWNOWAŻONY

NERWOWEGO (choleryk)

RUCHLIWY (sangwinik)

SILNY

ZRÓWNOWAŻONY

POWOLNY (flegmatyk)

• Pawłow ściśle wiązał typy układu nerwowego ze zdolnością przystosowania się jednostki do środowiska (najlepsze oba typy silnie zrównoważone, najgorszy typ słaby)

• Wyodrębnione przez Pawłowa cechy układu nerwowego maja status pojęć wyjaśniających

Konstytucjonalne typologie temperamentu:

• Wiążą cechy temperamentu (traktowane jako dziedziczne czy wrodzone) bezpośrednio z RI w budowie ciała

KRETSCHMER:

• Typy budowy ciała a skłonność do chorób psychicznych:

TYP	CHARAKTERYSTYKA	CHOROBY
Leptosomatyk	Wątła budowa ciała o wydłużonym wzroście	Schizofrenicy
Pyknik	Otyły i niskiego wzrostu	Maniakalno – depresyjni
Atletyk	Umięśniona, silna budowa ciała, szerokie bary, wąski w biodrach	Epileptycy
Dysplastyk	Budowa bezkształtna, nieregularna, z często występującymi deformacjami (nadmierny wzrost, typy eunuchoidalne)	Epileptycy wszelkiego rodzaju odstępstwa od normy

• Typ budowy ciała a temperament:

- zależność między budową ciała a psychiką dotyczy także ludzi zdrowych, ale cechy typowe dla ludzi chorych psychicznie występują w mniejszym nasileniu w ten sposób wyodrębnił 3 typy temperamentu:

TYP	BUDOWA CIAŁA	CHOROBA PSYCHICZNA	OPIS
Schizotymik	Leptosomatyczna lub asteniczna (cechy leptosomatyka w skrajnej postaci)	Schizofrenia	Zamknięty w sobie (autyzm), emocje wahają się między drażliwością a oschłością, mało podatny na zmianę nastawień i postaw, trudno przystosowuje się do otoczenia, skłonny do abstrakcji
Cyklotymik	Pykniczna	Maniakalno - depresyjna	Emocje oscylują między radością a smutkiem, łatwo kontaktuje się z otoczeniem, w poglądach jest realistyczny
Iksotymik	Atletyczna	Epilepsja	Spokojny, mało wrażliwy, umiarkowany w gestach i mimice, odznacza się plastycznością umysłu i trudno przystosowuje się do zmian w otoczeniu

- związek między budową ciała a temperamentem Kretscmer tłumaczył tym, że mają one wspólną przyczynę – chemizm krwi – są uwarunkowane pewnymi właściwościami układu hormonalnego

SHELDON:

• W celu dokonania klasyfikacji budowy ciała na typy posłużył się głównie techniką fotograficzną i na podstawie dokonanych pomiarów stwierdził, że budowy ciała nie można poklasyfikować na odrębne, wykluczające się typy przyjął koncepcję wymiarów charakteryzujących każdą budowę ciała, ale w różnym nasileniu

• Stworzył on typy budowy ciała na podstawie określonych konfiguracji 3 podstawowych wymiarów, a z tymi wymiarami korelują odpowiednie wymiary temperamentu:

WYMIAR	OPIS	TEMPERAMENT
Endomorfia	Przewaga narządów wewnętrznych	Wiscerotonia
Mezomorfia	Przewaga tkanki mięśniowej	Somatotonia
Ektomorfia	Przewaga tkanki skórnej i nerwowej	Cerebrotonia

KRYTYKA TEORII KONSTYTUCJONALNYCH:

• Założenie, że biologicznie zdeterminowana budowa ciała, a także temperament nie zmieniają się w ontogenezie, jest błędne i znajduje podstaw empirycznych

• Typologowie konstytucjonalni ignorują lub nie doceniają roli środowiska (fiz i społ) w kształtowaniu temperamentu i cech osobowości

• Związek chorób psychicznych z budową ciała jest pozorny i nie znajduje potwierdzenia, jeżeli w badaniu poddaje się kontroli zmienne demograficzne, takie jak wiek czy płeć o.b.

• Statystyczne i poniekąd fatalistyczne traktowanie temperamentu i innych charakterystyk osobowości sprzyja kształtowaniu społecznie i politycznie szkodliwych poglądów

2. POJĘCIE TEMPERAMENTU I JEGO MIEJSCE WŚRÓD INNYCH KONSTRUKTÓW PSYCHOLOGICZNYCH

Temperament jako konstrukt odnoszący się wyłącznie do zachowań emocjonalnych:

• Allport: traktował temperament jako jeden ze składników osobowości, który ujawnia się już we wczesnym dzieciństwie i z którego (obok IQ) kształtuje się dopiero osobowość. Według niego temperament odnosi się do zjawisk charakteryzujących emocjonalną naturę jednostki, tj. podatność na wzbudzenie emocjonalne, charakterystyczna dla niej siła i szybkość reakcji, dominujący nastrój, łącznie z jego specyficzną zmiennością i i intensywnością, które to zjawiska zależne są od wyposażenia konstytucjonalnego, więc są również w dużej mierze dziedziczne

• Mehrabian: stwierdził, że ludzie różnią się pod względem nawykowego sposobu reagowania emocjonalnego na różne bodźce rozumiał on więc temperament jako typowe, charakterystyczne dla danej jednostki stany emocjonalne, którym nadał status cech, a strukturę temperamentu opisał na podstawie 3 2biegunowych cech podstawowych: przyjemność – przykrość, tłumienie bodźców – aktywność, dominacja – uległość

• Goldsmith i Campos: rozumieli temperament jako RI w emocjonalności. Chodzi tu o typowe dla niemowląt emocje pierwotne (obrzydzenie, niezadowolenie, strach, złość, smutek, przyjemność, radość, zaskoczenie i zaciekawienie), które stanowią treściowy aspekt temperamentu. Ponadto emocje mają aspekt formalny, odnoszący się do parametrów czasowych i energetycznych związanych z ogólnym poziomem aktywacji

Definicje temperamentu wywodzące się z orientacji biologicznej:

• Temperament jako odziedziczony składnik osobowości:

- Allport: opisując temperament, wymienia dziedziczność jako składnik definicyjny tego pojęcia

- Diamond: uważał temperament za tę część osobowości, która jest odziedziczona. Do temperamentu zaliczył takie cechy jak lękliwy, agresywny, towarzyski i impulsywny, które są podobne u człowieka i innych ssaków. Uważał, że temperament pełni ewolucyjnie zdeterminowane funkcje przystosowawcze

- Buss i Plomin: temperament to te cechy osobowości, które są dziedziczone i obecne od wczesnego dzieciństwa (wykluczenie cech osobowości, które powstały w wyniku oddziaływań środowiska)

• Temperament jako przejaw typu układu nerwowego:

- Tiepłow i Niebylicyn: wyodrębnili nowe cechy układu nerwowego (a cechom Pawłowa nadali inne znaczenie):

* siła układu nerwowego (w zakresie pobudzenia) – składa się z 2 biegunów: wrażliwości wydolności

* ruchliwość procesów nerwowych – w jej ramach wyodrębnili cechę zwaną labilnością, która przejawią się w szybkości wzbudzania i zanikania procesów nerwowych

* dynamiczność procesów nerwowych - właściwość, która leży u podstaw szybkości i łatwości wytwarzania się odruchów warunkowych (bo istnieją RI w szybkości tworzenia się tych odruchów)

• Temperament jako pojęcie odnoszące się do cech, u których podstawy leżą określone mechanizmy fizjologiczne lub biochemiczne:

- Eysenck: mechanizm fizjologiczny ekstrawersji znajduje się w pętli kora – układ siatkowaty a neurotyczności w układzie limbicznym

- Gray: wyodrębnił 2 podstawowe wymiary temperamentu: lęk i impulsywność. U podstaw lęku leży behawioralny układ hamujący (BIS) – części układu limbicznego: hipokamp i przegroda aktywności tych struktur, odpowiedzialnych za wrażliwość na nagrody i kary, towarzyszy subiektywny stan lęku, a impulsywności – behawioralny układ aktywacyjny (BAS) – zwoje podstawy mózgu, jądra wzgórza i okolice kory nowej regulują wrażliwość na sygnały nagrody i braku kary, a duża reaktywność tego układu determinuje zachowania impulsywne

Podstawowe wyróżniki pojęcia temperamentu:

• Pod pojęciem temperamentu należy rozumieć cechy zachowania stąd temperament stanowi część składową struktury osobowości, pod warunkiem, że osobowość rozumiemy jako zespół cech

• W porównaniu z innymi zjawiskami psychologicznymi temperament charakteryzuje się względną stałością w ciągu życia mimo zmian zachodzących w cechach temperamentu na przestrzeni życia, są one bardziej powolne (mniej zmienne) w porównaniu z innymi właściwościami zachowania

• Temperament ma podłoże biologiczne, a RI w cechach temperamentu są częściowo genetycznie zdeterminowane

• Cechy temperamentu należą do tych charakterystyk psychicznych, które w postaci pierwotnych emocji i motoryki obecne SA już od wczesnego niemowlęctwa i występują również w świecie zwierząt

Temperament – odnosi się do względnie stałych cech osobowości, występujących u człowieka od wczesnego dzieciństwa i mających swoje odpowiedniki w świecie zwierząt. Będąc pierwotnie zdeterminowany przez wrodzone mechanizmy neurobiochemiczne, temperament podlega powolnym zmianom spowodowanym procesem dojrzewania oraz indywidualnie specyficznym oddziaływaniem między genotypem a środowiskiem

3. WYBRANE WSPÓLCZESNE TEORIE TEMPERAMENTU

• Teorie temperamentu to mikroteorie – obejmują niewielki fragment zjawisk psychicznych

Interakcyjna teoria temperamentu dziecka (Thomas, Chess):

• Interakcja temperamentu i środowiska, a szczególnie oddziaływań wychowawczych, to najważniejsze czynniki warunkujące normalny rozwój, jak i zaburzenia zachowania

• Koncepcja stylistyczna rozumienie temperamentu jako stylu zachowania, chodzi o to, by zrozumieć, jak dziecko się zachowuje

• Kategorie temperamentu:

KATEGORIA	OPIS
Aktywność	Aspekt motoryczny zachowania dziecka oraz proporcja okresów aktywności i braku aktywności w ciągu doby
Rytmiczność	Regularność lub brak regularności funkcji biologicznych (np. cyklu snu i czuwania)
Zbliżanie się – wycofywanie	Rodzaj pierwotnej reakcji na nowy bodziec (np. zabawkę). Zbliżanie się – przejaw reakcji pozytywnej, unikanie – negatywnej
Łatwość przystosowania	Łatwość, z jaką zachowanie dziecka można zmienić w pożądanym kierunku, wyrażająca się w sposobie reagowania na nowe bodźce
Próg reagowania	Śiła bodźca potrzebna do wywołania zauważalnej reakcji. Przejawia się w reakcjach na słabe bodźce
Siła reakcji	Poziom energetyczny reakcji, niezależnie od jej jakości czy kierunku
Jakość nastroju	Proporcja emocji pozytywnych do negatywnych
Roztargnienie	Skuteczność, z jaką bodźce zewnętrzne odwracają uwagę dziecka od tego, co robi w danym momencie
Zasięg uwagi i wytrwałość	Najdłuższy czas poświęcony bez przerwy danemu rodzajowi aktywności (zasięg uwagi) oraz zdolność do kontynuowania aktywności mimo działania bodźców rozpraszających (wytrwałość)

• Poprzez jakościową analizę funkcjonalnej roli temperamentu, popartą analiza czynnikową, badacze wyodrębnili 3 konstelacje temperamentalne:

1. temperament łatwy – konstelacja charakterystyk temperamentalnych składających się z takich kategorii jak: brak regularności, wycofywanie się, trudność w przystosowaniu, duża siła reakcji i przewaga emocji negatywnych nad pozytywnymi. Reprezentuje ok. 10% populacji dzieci. Jest źródłem zaburzeń w zachowaniu, ale według autorów nie zachodzi bezpośrednia zależność między temperamentem trudnym a zaburzeniami w zachowaniu gdy występuje dobroć dopasowania (zgodność między temperamentem jednostki a oczekiwaniami i wymogami otoczenia), to nie wystąpią zaburzenia nawet u dziecka z trudnym temperamentem; gdy występuje niedopasowanie (istotna i długotrwała rozbieżność między kategoriami temperamentu a warunkami środowiskowymi), to zakłócony jest rozwój i p0owstają zaburzenia zachowania nawet w wypadku temperamentu łatwego. Temperament trudny stanowi ryzyko wystąpienie zaburzeń zachowania – sprawia rodzicom i wychowawcom „trudności” w odpowiednim dopasowaniu oddziaływań wychowawczych

2. temperament wolno rozgrzewający się

3. temperament trudny

   • Metody pomiaru temperamentu: kwestionariusz dla rodziców mierzące 9 kategorii temperamentu w wieku niemowlęcym (1-4 m-ce, 4-8 m-ce) oraz dla dzieci w wieku 1-3 lata, 3-7 lat,. 8-12 lat

   • Uwagi krytyczne:

- badania wykazały, że można zmniejszyć liczbę kategorii

- struktura temperamentu jest specyficzna od wieku dziecka

- krytyka temperamentu trudnego – podkreśla dominującą rolę kategorii temperamentu w powstawaniu trudności wychowawczych oceniając temperament dziecka jako trudny, otoczenie zdejmuje z siebie odpowiedzialność za skutki wychowawcze i powstałe zaburzenia w zachowaniu, zwalając to na dziecko

Rozwojowa teoria temperamentu (Rothbarth i Derryberry):

• Reaktywność i samoregulacja jako główne konstrukt temperamentu:

- temperament traktowali jako konstytucjonalnie (szeroko rozumiane wyposażenie biologiczne jednostki, kształtujące się pod wpływem dziedziczności, dojrzewania i doświadczenia)) uwarunkowane RI w reaktywności i samoregulacji

- reaktywność – odnosi się do pobudliwości fizjologicznej i behawioralnej, przy czym występuje ona w kilku postaciach: somatycznej, autonomicznej, neurohormonalnej, poznawczej. Przejawia się ona w progach wrażliwości, czasie atencji, sile i amplitudzie reakcji czy w czasie powrotu reakcji do stanu wyjściowego

- samoregulacja – procesy modyfikujące (podwyższające lub obniżające) reaktywność, takie jak: uwaga, dążenie, unikanie, atak, powstrzymywanie się od reakcji, samouspokajanie

- reaktywność i samoregulacja wchodzą w stała interakcję

- w miarę rozwoju samoregulacja wywiera coraz większy wpływ na reaktywność

- wraz z wiekiem dzięki rozwojowi procesów poznawczych zwiększa się świadoma kontrola samoregulacji, co wiąże się z kształtowaniem woli

- cechy temperamentu ujawniają się w rozwojowy specyficzny sposób w sferze motoryki, emocji i uwagi temperament ma podstawy biologiczne – w miarę rozwoju OUN zachodzą zmiany i dlatego mechanizmy biologiczne temperamentu są rozwojowo specyficzne

• Struktura i pomiar temperamentu:

- badała głownie dzieci w wieku przedszkolnym i niemowlęta

- dla każdej grupy wiekowej postulowała odmienną strukturę temperamentu przyporządkowując jej specyficzne narzędzia psychometryczne

- w strukturze temperamentu niemowlęcia wyodrębniła cechy: poziom aktywności, uśmiech, strach, niezadowolenia w wyniku skrępowania ruchów, łatwość uspokajania się i czas koncentracji. Odpowiednio do tych cech skonstruowała Kwestionariusz Zachowań niemowlęcych, który składa się ze skal o tej samej nazwie, co cechy i który wypełniają rodzice czy opiekunowie

- Kwestionariusz Zachowań Dziecięcych – pozwala na pomiar cech temperamentu dzieci w wieku 3-8 lat, składa się ze skal korespondujących z postulowaną dla tego wieku życia strukturą temperamentu (bogatszą od struktury niemowlęcia): zbliżania się, przyjemność, uśmiech, aktywność, impulsywność, nieśmiałość, niezadowolenie, strach, złość, smutek, łatwość uspokajania się, kontrola hamowania, uwaga, wrażliwość percepcyjna. Wypełniają go rodzice lub opiekunowie

• Uwagi krytyczne:

- nie wiadomo jak ma się reaktywność i samokontrola do cech wchodzących w skład struktury temperamentu niemowląt i dzieci w wieku przedszkolnym

- pojęcie reaktywności ma wiele znaczeń – jako tendencja do reagowania w określony sposób należy do sfery temperamentu, ale jako proces wywołany szeregiem czynników jest raczej aktualnym poziomem aktywności

- pojęcie świadomej kontroli (synonim woli) trudno zaliczyć do domeny temperamentu – jest raczej cecha charakteru i kształtuje się pod silnym wpływem środowiska

- zbyt szeroki zasięg – reaktywność i samoregulacja rozumiane jako typowe dla wszelkich zachowań procesy behawioralne nie pozwala odróżnić cech temperamentu od innych charakterystyk

Koncepcja temperamentu zahamowanego i niezahamowanego (Kagan):

• Jedyna cecha, która nie zmienia się w trakcie rozwoju to nieśmiałość / lękliwość vs śmiałość / towarzyskość

• Dwie jakościowo odrębne kategorie temperamentu i sposób ich pomiaru:

- pierwsze reakcje dziecka na zdarzenia nieznane ujawniają różnice temperamentalne

- dziecko, które zawsze na zdarzenia nieznane reaguje w sposób ostrożny i nieśmiały, milknie, powstrzymuje się od okazywani emocji, jest wystraszone ma temperament zahamowany

- dziecko, które w tych samych warunkach nawiązuje kontakt, jest rozmowne, spontanicznie okazuje emocje, nie boi się ma temperament niezahamowany

- temperament – to dziedzicznie uwarunkowane profile zachowania i funkcjonowania biologicznego, obecne od najwcześniejszego dzieciństwa dlatego obie kategorie należy charakteryzować biorąc pod uwagę wzorce behawioralne, genetyczne i fizjologiczne obecne już we wczesnym okresie niemowlęcym

- cechy temperamentalne nie ulegają zmianie – dzieci zahamowane pozostają zahamowanymi a niezahamowany – niezahamowanymi

- temperament zahamowany (jak u Eysencka introwersja i dająca się zaobserwować u zwierząt tendencja do unikania bodźców) występuje u ok. 10% dzieci

- temperament niezahamowany (jak ekstrawersja u Eysencka, u zwierząt – zbliżanie się do bodźca) występuje u ok. 25% dzieci

- główna metoda pomiaru temperamentu u dzieci to obserwacja zachowania prowadzona w warunkach laboratoryjnych, w syt wystandaryzowanych

• Podstawy biologiczne temperamentu:

- reaktywność podwzgórza i układu limbicznego (ciało migdałowate), układy pokrewne obejmujące oś: przysadka – nadnercze, układ siatkowaty i układ współczulny

- dzieci zahamowane charakteryzują się wyższą reaktywnością tych układów powoduje to, że reagują one na zdarzenia nieznane wzrostem napięcia mięśniowego, przyspieszeniem akcji serca, rozszerzeniem źrenic czy wzmożonym wydzielaniem kortyzolu

- badania na MZ i DZ wykazały, że za wariancję reakcji na nieznane zdarzenia w dużym stopniu odpowiedzialny jest czynnik genetyczny

• Uwagi krytyczne:

- porównanie temperamentu zahamowanego do introwertyka Eysencka jest nietrafne wysoki poziom leku typowy dla temperamentu zahamowanego jest cechą najbardziej charakterystyczna dla neurotyczności Eysencka

- dwa jakościowo odrębne temperamenty – budzi to wątpliwości zwłaszcza gdy uwzględnimy mechanizm fizjologiczny lezący u podstaw obu kategorii temperamentu (różnią się one stopniem reaktywności mechanizmów a nie mechanizmami fizjologicznymi)

- termin temperamentu zahamowanego jest mylący – dzieci te nie hamują zachowania

Teoria emocjonalności, aktywności towarzyskości (Buss, Plomin):

• 3 podstawowe temperamenty (EAS):

- aby cechę zachowania można było uznać za należącą do temperamentu musi ona spełnić 2 warunki: 1) musi być obecna co najmniej od 2 r.ż. dziecka 2) RI w zakresie tej cechy zależeć muszą w istotnym stopniu od czynnika genetycznego temperamenty to obecne od wczesnego dzieciństwa, odziedziczone cechy osobowości

- emocjonalność – skłonność do reagowania silnym pobudzeniem. Już od pierwszego dnia życia występuje ona w postaci niezadowolenia i przejawia się w płaczu niemowlęcia. W okresie 2-3 m-cy pojawia się strach, a kilka m-cy później złość. Te trzy rodzaje emocjonalności charakteryzują się ponadprzeciętnym poziomem aktywacji

- aktywność – składają się na nią dwa skorelowane składniki: wigor (przejawiający się w poziomie energetycznym zachowania) i tempo (wyrażające się w szybkości reakcji). Ujawniają się one głównie w tym jak dana osoba reaguje (w stylu jej reakcji). Aktywność wiąże się z wydatkowaniem energii (bo jest nierozerwalnie związana z ruchem). Aktywność przejawia się we wszystkich zachowaniach (bo ruch odnosi się do wszelkich zachowań)

- towarzyskość – to temperament specyficzny, bo wiąże się kierunkiem zachowań ( w przeciwieństwie do dwóch pozostałych) – z dążeniem lub unikaniem kontaktu z ludźmi. Źródłem towarzyskości (rozumianej jako tendencja do przedkładania towarzystwa nad samotność) są pozytywne wzmocnienia płynące z interakcji społecznych

- te 3 temperamenty występują zarówno u dzieci, jak i u dorosłych (ale u dorosłych są bardziej przytłumione przez powstające w trakcie rozwoju inne struktury osobowości)

- Kwestionariusz temperamentu EAS dla dzieci, w wersji wypełnianej przez rodziców i opiekunów, składa się z 4 skal: Emocjonalności, Nieśmiałości, Aktywności i Towarzyskości

- EAS-TS dla dorosłych obejmuje 5 skal: Niezadowolenie (Dystresu), Strach, Złość, Aktywność i Towarzyskość

• Biologiczne podstawy temperamentów EAS:

- badania na MZ i DZ wychowywanych razem i osobno wykazały, że wkład czynnika genetycznego do wariancji cech mierzonych EAS-TS wynosi ok. 30 – 40%

- emocjonalność wiąże się z poziomem aktywacji autonomicznej, za którą odpowiedzialna jest dominacja części współczulnej autonomicznego układu nerwowego. W emocjonalności elementem uwarunkowanym dziedzicznie jest reaktywność układu sympatcznego, ale nie jest ona specyficzna ze względu na rodzaj emocji – niezadowolenia, strachu czy złości

- u podstaw aktywności leży aktywacja behawioralna, która waha się od głębokiego snu do silnego pobudzenia

- towarzyskość uczestniczy w regulacji optymalnego poziomu aktywacji (wnioskujemy z tego pośrednio, że fizjologicznym korelatem towarzyskości jest aktywacja struktur mózgowych)

• Uwagi krytyczne:

- funkcjonalne znaczenie temperamentów nie zostało potwierdzone empirycznie

- twierdzenie, że złość, strach i niezadowolenie charakteryzują się ponadprzeciętnym poziomem aktywacji nie jest potwierdzone empirycznie

- pod względem towarzyskości (a także aktywności) brak jest podobieństwa między DZ, co osłabia twierdzenie o genetycznej determinacji RI w zakresie tej cechy

- badacze powołują się na powszechnie stwierdzony fakt, że RI w zakresie wyodrębnionych przez nich temperamentów nie są w większym stopniu zdeterminowane genetycznie niż inne cechy temperamentu, co podważa ich definicję temperamentu (ale jest jeszcze jeden warunek – cecha musi być obecna we wczesnym dzieciństwie)

Teoria poszukiwania doznań (Zuckerman):

• Poszukiwanie doznań: pojęcie, struktura i pomiar:

- istnieją RI w optymalnym poziomie stymulacji (osiągnięcie tego poziomu jest warunkiem pozytywnego Sanu emocjonalnego), na co wpływają czynniki sytuacyjne i konstytucjonalne (te ostatnie, do których należy reaktywność ośrodkowego i autonomicznego układu nerwowego, decydują o względnie stałych RI w zapotrzebowaniu na stymulację)

- poszukiwanie doznań – cecha wyrażająca tendencję do poszukiwania lub unikania stymulacji

- źródłem stymulacji jest znaczenie bodźców uwarunkowane indywidualnym doświadczeniom

- w skład poszukiwania doznań wchodzi: poszukiwanie grozy i przygód, poszukiwanie przeżyć, rozhamowanie, podatność na nudę

- poszukiwanie grozy i przygód – (TAS) – przejawia się w zamiłowaniu do aktywności na świeżym powietrzu i zajęć fizycznie ryzykownych, w chęci uprawiania podniecających rodzajów sportu

- poszukiwanie przeżyć – (ES) – nonkonformistyczny styl życia, angażujący umysł i zmysły (np. nieplanowane podróże, szukanie niezwykłego towarzystwa, sięganie po narkotyki)

- rozhamowanie – (Dis) – tendencja do rozładowywania się i poszukiwania odprężenia w takich zachowaniach jak picie alkoholu, sex, hazard, „hulaszczy” tryb życia. Jest to cecha najsilniej uwarunkowana biologicznie

- podatność na nudę – (BS) – objawia się awersją do powtarzania doświadczeń, rutynowej pracy, nudnych ludzi. Jej wskaźnikiem jest reagowanie niepokojem na monotonię

- Skala Poszukiwania Doznań (SSS) – wersja IV i V – najbardziej popularne. Składają się ze skal o nazwie analogicznej do wyodrębnionych czynników poszukiwania doznań. SSS-IV ma dodatkowo ogólną skalę poszukiwania doznań, a SSS-V składa się z 4 skal, natomiast suma wyników uzyskana z tych skal informuje o ogólnej tendencji do poszukiwania doznań. SSS jest obciążony specyficznością kultury amerykańskiej

• Podstawy biologiczne poszukiwania doznań:

- pętla kora – układ siatkowaty – biologiczne podłoże poszukiwania doznań

- dla poszukiwaczy doznań, którzy w celu osiągnięcia optymalnego poziomu aktywacji potrzebują silnej stymulacji, typowy jest chronicznie niski poziom aktywacji tych ośrodków nerwowych, a u osób unikających doznań jest na odwrót – cecha poszukiwania doznań jest po części funkcją poziomu katecholamin – noradrenaliny i dopaminy – w obszarach nagrody układu limbicznego

- istnieje ujemne zależność między poziomem oksydazy monoaminowej (MAO) a rozhamowanie mierzonym skalą Dis. Znajdująca się w układzie limbicznym dopamina wzmaga tendencje eksploracyjne i aktywność behawioralną, a MAO obniża poziom dopaminy i tym samym redukuje tendencję do poszukiwania doznań

- poszukiwanie doznań koreluje dodatnio z amplituda potencjałów wywołanych i z aktywnością hormonów płciowych (m.in. z poziomem testosteronu)

- wpływ na RI w tendencji do poszukiwania doznań ma czynnik dziedziczny (najwyższe wartości dla skali rozhamowania)

• Funkcjonalne znaczenie cechy poszukiwania doznań:

- poszukiwacze doznań preferują czynności sytuacje, które są nowe i silnie stymulujące, wiążą się z dużym ryzykiem i zaspokajają potrzeby hedonistyczne, bez względu na to, czy są społecznie akceptowane, czy nie i czy są uważana za normalne, czy za anormalne

- % alkoholików, narkomanów, przestępców, psychopatów i ludzi łamiących prawo jest wyższy wśród osób zajmujących wysokie pozycje na wymiarze poszukiwania doznań

- związek między cechą poszukiwani doznań a jej przejawami behawioralnymi wyjaśnić można optymalnym poziomem aktywności układów katecholaminowych – katecholaminy, dopamina i noradrenalina, uczestniczą w regulacji poziomu OUN tworząc tzw. układy aktywacyjne. Funkcjonowanie jednostki, wyrażające się w różnych formach zachowania, uwarunkowane jest poziomem tonusu CSA. Z punktu widzenia poziomu przystosowania, ocenianego na podstawie jakości nastroju, aktywności, interakcji społecznych i stanu klinicznego, optymalny jest przeciętny poziom aktywności układów katecholaminowych. Tendencję do poszukiwania doznań można wyjaśnić charakterystycznym dla poszukiwaczy stałym, niskim poziomem CSA – osoby te poszukują takich form zachowani, które podwyższają toniczny poziom aktywności układów katecholaminowych a osoby unikające na odwrót

• Uwagi krytyczne:

- wyróżnił 4 składniki poszukiwania doznań, ale jego badania, a także inne, nie wykazały fizjologicznej czy biochemicznej specyficzności poszczególnych składników, a co więcej te same korelaty biologiczne są typowe nie tylko dla poszukiwania doznań, ale także dla innych cech temperamentu, takich jak ekstrawersja czy impulsywność

- koncepcja aktywności układów katecholaminowych funkcjonujących jako całość jest empirycznie nieuzasadniona

- nieuwzględnienie roli środowiska

Regulacyjna Teoria Temperamentu RTT

• Struktura, pomiar i podstawy biologiczne temperamentu:

- cechy temperamentu, obecne u człowieka już w okresie niemowlęcym, a także w świecie zwierząt, odnoszą się przede wszystkim do formalnych cech zachowania

- formalna charakterystyka zachowania sprowadza się do 2 aspektów: energetycznego i czasowego, które wyznaczają strukturę temperamentu

- na początku RTT postulowała istnienie w ramach energetycznej charakterystyki 2 cech temperamentu:

1) reaktywności (cecha organizmu determinująca charakterystyczną dla jednostki wielkość / intensywność reakcji)

* na biegunach reaktywności z jednej strony znajduje się wrażliwość sensoryczna, a z drugiej wydolność
* niska reaktywność wyznacza duże zapotrzebowanie na stymulację, a wysoka – małe, przy czym źródłem stymulacji mogą być własne zachowania i stany wew, sytuacja, w której znajduje się jednostka i jej fizyczne i społeczne otoczenie

2) aktywności (przejawia się w ilości zakresie podejmowanych działań o określonej wartości stymulacyjnej)

* odgrywa istotną rolę w regulacji poziomu aktywacji do poziomu optymalnego standard regulacji stymulacji
* duży poziom aktywności idzie w parze z niską reaktywnością, a mały - z wysoką

- w ramach charakterystyki czasowej wyodrębniono kilka cech temperamentu, spośród których ważną funkcję pełni ruchliwość zachowania – zdolność szybkiej zmiany zachowania (reakcji) adekwatnie do zmian w otoczeniu

- do pomiaru postulowanych w RTT cech temperamentu użyto Kwestionariusz Temperamentu Strelaua (KTS):

* reaktywność (jej biegun wydolność) mierzono za pomocą siły procesu pobudzenia

* ruchliwość mierzono za pomocą skali ruchliwości procesów nerwowych

- w drugiej fazie rozwoju RTT wyodrębniono 6 cech temperamentu:

1. Żwawość – tendencja do szybkiego tendencja do szybkiego reagowania, do utrzymywania wysokiego tempa aktywności i do łatwej zmiany z jednego zachowania (reakcji) w inne, odpowiednio do zmian w otoczeniu

2. Perseweratywność – tendencja do kontynuowania i powtarzania zachowań i doświadczania stanów emocjonalnych po zaprzestaniu działania bodźca (sytuacji), który te zachowania (stany) wywołał

3. Wrażliwość sensoryczna – zdolność reagowania na bodźce zmysłowe o małej wartości stymulacyjnej

4. Reaktywność emocjonalna – tendencja do intensywnego reagowania na bodźce wywołujące emocje, wyrażająca się w dużej wrażliwości i niskiej odporności emocjonalnej

5. Wytrzymałość – zdolność do adekwatnego reagowania w sytuacjach wymagających długotrwałej lub wysoko stymulującej aktywności oraz w warunkach silnej stymulacji zew

6. Aktywność – tendencja do podejmowania zachowań o dużej wartości stymulacyjnej lub zachowań dostarczających stymulacji zew (z otoczenia)

- do pomiaru tych cech służy inwentarz tzw. Formalna Charakterystyka Zachowania – Kwestionariusz Temperamentu (FCZ-KT) składający się ze skal analogicznych do wyodrębnionych w ramach RTT cech temperamentu – Żwawości, Perseweratywności, Wrażliwości sensorycznej, Reaktywności emocjonalnej, Wytrzymałości i Aktywności, które charakteryzuje wysoka rzetelność i trafność (oprócz skali Wrażliwości sensorycznej, której trafność potwierdza się tylko w wybranych sytuacjach)

- Badania międzykulturowa za pomocą uniwersalnej wersji FCZ-KT wykazały, że struktura temperamentu postulowana przez RTT jest uniwersalna (identyczna w badanych krajach)

- Badania nad genetyczną determinacją cech temperamentu mierzonych FCZ-KT prowadzone metodą porównywania par bliźniąt MZ i DZ wychowywanych razem wykazały, że czynnik genetyczny wyjaśnia przeciętnie ponad 40% ich fenotypowej wariancji oraz, że środowisko specyficzne jest tym czynnikiem, który istotnie determinuje fenotypową wariancję mierzonych cech

- W RTT przyjmuje się założenie, że każde zachowanie, w którym przejawiają się parametry energetyczne i czasowe, jest wynikiem interakcji wszystkich mechanizmów fizjologicznych i biochemicznych uczestniczących w regulacji poziomu aktywacji

- Biologiczne mechanizmy temperamentu składają się na tzw. indywidualność neurohormonalną cechy temperamentu uwarunkowane są specyficzną dla jednostki konfiguracją systemów nerwowych (fizjologią i biochemią ośrodkowego i autonomicznego układu nerwowego) i hormonalnych, odpowiedzialnych za regulację aspektów energetycznych i czasowych zachowania

• Funkcjonalne znaczenie cech temperamentu:

- Gdy jednostka ma możliwość regulacji wartości stymulacyjnej własnych działań i sytuacji przez wybór stylu działania odpowiadającego jej poziomowi reaktywności, zazwyczaj nie obserwuje się żadnych różnic między jednostkami wysoko – i niskoreaktywnymi poziomie efektywności wykonywanych czynności.

- W zależności od siły procesu pobudzenia mierzonej KTS jednostki różnią się stylem działania (typowym dla danej jednostki sposobem wykonania czynności):

dla osób o małej sile procesu pobudzenia (duża reaktywność emocjonalna i niska wytrzymałość) charakterystyczny jest styl działania wspomagający (przewaga czynności pomocniczych nad zasadniczymi)

dla osób o dużej sile procesu pobudzenia (niska reaktywność emocjonalna i duża wytrzymałość) charakterystyczny jest styl działania prostolinijny (przewaga czynności zasadniczych nad pomocniczymi lub równowaga między nimi)

- W sytuacjach o bardzo wysokiej wartości stymulacyjnej jednostki wysokoreaktywne wtedy, kiedy nie mają możliwości obniżenia poziomu tej stymulacji, wykazują spadek efektywności działania, natomiast u jednostek niskoreaktywnych znajdujących się w sytuacji o bardzo niskiej wartości stymulacyjnej i pozbawionych możliwości podwyższenia tej stymulacji, następuje spadek efektywności działania

- Gdy istnieje możliwość wyboru sytuacji i form zachowania o określonej wartości stymulacyjnej, jednostki niskoreaktywne wybierają sytuacje i zachowania charakteryzujące się raczej wysoką stymulacją, a osoby wysokoreaktywne preferują zachowania i sytuacje o niskiej wartości stymulacyjnej

- W wyjątkowych sytuacjach różnice w poziomie efektywności działania w zależności od poziomu reaktywności mogą się nie ujawnić. Wystąpią one jednak w zakresie poniesionych kosztów psychofizjologicznych lub psychicznych. W sytuacji o dużej wartości stymulacyjnej, wymagającej szczególnej mobilizacji organizmu, są one wyższe u osób wysokoreaktywnych, zaś w sytuacjach ubogich w stymulację, szczególnie, kiedy wymagają czujności – u niskoreaktywnych. Co więcej, w sytuacjach o wartości stymulacyjnej niezgodnej z posiadanymi cechami temperamentu dojść może także do zmian w samych cechach temperamentu

• Uwagi krytyczne:

- RTT posługiwała się nie w pełni adekwatnym narzędziem psychometrycznym do pomiaru postulowanych cech

- KTS wykorzystywano także do pomiaru reaktywności i ruchliwości, przez co RTT mylono z koncepcją Pawłowa

- niedostateczne uwzględnienie prawidłowości rozwojowych (badania na dorosłych i młodzieży)

4. FUNKCJONALNE ZNACZENIE CECH TEMPERAMENTU

Funkcjonalne znaczenie temperamentu u dzieci:

• Wokół pojęcia temperamentu trudnego:

- Maziade i in.: w wyniki badań na dzieciach w wieku 7-12 lat uzyskali strukturę czynnikową temperamentu, w której pierwszy czynnik uznany został za typowy dla temperamentu łatwego/ trudnego a w jego skład weszły cechy: aktywność, przewidywalność, łatwość przystosowania, intensywność reakcji, nastrój i wytrwałość. Dzieci ocenione przez swoich rodziców jako sprawiające trudności w wychowaniu charakteryzowały się dużą aktywnością, zachowywały się mało przewidywalnie, miały duże trudności w adaptacji, reagowały silnie, były mało wytrwałe i przeważał u nich nastrój negatywny

- Miazade i in.: badania niemowląt: trudności wychowawcze sprawiały dzieci wykazujące tendencję do wycofywania się, dużą intensywność reakcji, złe przystosowanie i dużą łatwość rozpraszania się

- badania Miazade wykazują, że syndrom temperamentu trudnego zmienia się z wiekiem

- Windle: wywodzi swój konspekt temperamentu trudnego z koncepcji czynników ryzyka – ryzyko zaburzeń zachowania jest tym większe, im więcej w życiu dziecka pojawia się czynników ryzyka. Każdy wymiar temperamentu może być uznany za przejaw temperamentu trudnego, jeżeli występuje w skrajnym nasileniu

- Super i Harkness: sposób organizacji środowiska wpływa na ekspresję i funkcjonalną rolę cech temperamentalnych. Wprowadzili pojęcie niszy rozwojowej- składają się na nią warunki fiz i społ, w jakich rozwija się dziecko

• Wybrane wyniki badań:

- Kyrios i Prior: badania na dzieciach australijskich w wieku 3 – 5 lat: wśród wielu kontrolowanych zmiennych (przebieg rozwoju, koordynacja psychoruchowa, przebieg chorób, zasób słów, charakterystyka psychiczna rodziców, atmosfera w rodzinie i stosowane praktyki wychowawcze) cechy temperamentalne są najlepszymi predykatorami zaburzeń w zachowaniu, które ujawniły się w rok po przeprowadzeniu pierwszych badań. Były to reaktywność / trudność w prowadzeniu i samoregulacja. Reaktywność / trudność w prowadzeniu obejmowała: drażliwość, duża aktywność i duże natężenie emocji a słaba samoregulacja – roztargnienie, mała rytmiczność i mała wytrzymałość

- badania nad związkiem między cechami temperamentu, szczególnie trudnego, a zaburzeniami w zachowaniu napotykają na trudności – kwestionariusze do pomiaru temperamentu dzieci zawierają pozycje często spotykane w kwestionariuszach mierzących zaburzenia w zachowaniu, co powoduje, że zachodzi między nimi związek pozorny

- Martin i n.: badania nad związkiem między temperamentem a osiągnięciami szkolnymi: wysoka aktywność (motoryczna), roztargnienie i mała wytrwałość są najlepszymi predykatorami osiągnięć szkolnych. Te trzy cechy tworzące syndrom temperamentu trudnego negatywnie korelują z osiągnięciami szkolnymi

Związek cech temperamentu ze zjawiskami stresu:

• Cechy temperamentu w relacji do zjawisk stresu mają status moderatorów – stanowią warunek poprzedzający występowanie zjawisk, na które wpływają

STRESORY

NIEZALEŻNE

OD JEDNOSTKI

Np. stresory TEMPERAMENT

katastroficzne, KONSEKWENCJE

śmierć bliskich STANU STRESU:

- zaburzenia w zachowaniu

STAN - zmiany stanu zdrowia

STRESU - utrzymujące się zmiany

STRESORY fizjologiczne i biochemiczne

ZALEZNE

OD JEDNOSTKI RADZENIE SOBIE

Np. niezgodność ZE STRESEM

w małżeństwie

• Cechy temperamentu jako moderatory stresorów:

  • Wszystkie stresory (o statusie wydarzeń życiowych) interpretowane w kategoriach intensywności stymulacji, a w konsekwencji w kategoriach efektów poziomu aktywacji, można traktować jako czynniki, które mogą być moderowane przez różne cechy temperamentu

• Pod wpływem wysokiego poziomu aktywacji obniża się tolerancja na wydarzenia życiowe o znacznej intensywności. Jest to spowodowane procesem wzmacniania działających bodźców. Przy niskim poziomie aktywacji następuje obniżenie tolerancji na wydarzenia o niskiej wartości stymulacyjnej, co stanowi rezultat procesu tłumienia działających bodźców

- Cechy temperamentu związane z niskim stopniem aktywowalności (np. np. ekstrawersja) wchodząc w interakcję z wydarzeniami życiowymi charakteryzującymi się skrajnie niską wartością stymulacyjną, obniżają tolerancję na te wydarzenia, co jest uwarunkowane tym, że tłumią one ich i tak już niską wartość stymulacyjną jednostki o takich cechach temperamentu są w tych sytuacjach bardziej podatne na powstanie stanu stresu

- Cechy temperamentu związane z wysokim stopniem aktywowalności (np. introwersja) pozostając w interakcji z wydarzeniami życiowymi o dużej wartości stymulacyjnej, oddziałują jako moderatory wzmacniające efekt tych wydarzeń, co powoduje, że u osób o takich cechach obniża się tolerancja na silnie stymulujące wydarzenia jednostki są bardziej podatne na powstanie stanu stresu w tego rodzaju sytuacjach

• Ekstremalny lub długo utrzymujący się stan stresu może prowadzić do zaburzeń w zachowaniu i osobowości a nawet do trwałych zmian patologicznych jednym z czynników współdeterminujących wielkość kosztów psychofizjologicznych stanu stresu jest temperament jednostki

  • Temperament jako moderator kosztów psychofizjologicznych stanu stresu:

- ekstremalny lub długo utrzymujący się stan stresu, przejawiający się m.in. w podwyższonym poziomie lęku, depresji, wzmożonym pobudzeniem emocjonalnym, a także w odbiegających od stanu normalnego zmianach fizjologicznych i biochemicznych organizmu, prowadzi do niekiedy do zaburzeń w zachowaniu i osobowości, a nawet do trwałych zmian patologicznych. Jednym z czynników współdeterminujących wielkość kosztów psychofizjologicznych wspomnianych stanów stresu jest temperament jednostki

- Temperamentalny czynnik ryzyka (TCR)– cecha temperamentu lub konfiguracja cech, które same w sobie lub w interakcji z innymi czynnikami działającymi bardzo intensywnie, stale lub cyklicznie (np. środowisko fiz i społ, oddziaływania wychowawcze, charakterystyki jednostki) zwiększają ryzyko rozwoju zaburzeń zachowania czy patologii oraz sprzyjają kształtowaniu się osobowości nieprzystosowanej

• Badania nad związkiem między cechami temperamentu a patologią w odniesieniu do chorób nowotworowych i choroby wieńcowej wykazały, że:

- u pacjentów cierpiących na choroby nowotworowe częściej w porównaniu z grupami kontrolnymi występuje tzw. Typ C [Typ I] (niższy poziom neurotyczności i psychotyczności i wysoki poziom ekstrawersji) tłumaczy się to tym, że osoby chore na raka mają tendencję do tłumienia lub wyparcia emocji

- u pacjentów cierpiących na chorobę wieńcową częściej w porównaniu z grupami kontrolnymi występuje tzw. Typ A [Typ II] (podwyższona neurotyczność i psychotyczność /traktowana w kategoriach wrogości agresywności/ - obie te cechy temperamentu wchodzą w interakcję ze stresorami zwiększając ryzyko powstania choroby wieńcowej)