WYKŁAD 1 8.03.12

EMOCJE I INNE STANY AFEKTYWNE

1. Emocje a afekt.

Afekt (zjawiska afektywne) – ogólna kategoria obejmująca wszystkie stany lub doznania emocjonalne, emocje i nastroje

W terminologii psychiatrycznej afekt rozumiany jest jako bardzo silne doznanie emocjonalne (Bilikiewicz, 2007)

1. Emocje i nastroje – większość autorów rozróżnia

Kryteria:

• Czas trwania

-emocje są krótkotrwałe, rzędu sekund lub minut; nastroje długotrwałe, godziny, dni (Ekman)

-ostre emocje i przewlekłe nastroje (Kagan)

-ostra emocja czasowa to zmiana w przebiegu procesów psychicznych i biologicznych spowodowana przez szczególną klasę zdarzeń poprzedzających (Kagan)

-chroniczny nastrój to łatwo zauważalna trwała jakość emocjonalna ujawniana w szerokim zakresie sytuacji (Kagan)

-nastrój wykracza poza ramy jednego kontekstu w przeciwieństwie do ostrych emocji wzbudzanych przez jakieś zdarzenie poprzedzające (Kagan)

-świadome czuwanie jako ciągły strumień doznań afektywnych (Watson, Clark)

-człowiek w każdym momencie doświadcza jakiegoś nastroju (Watson, Clark)

-większość czasu może wypełniać wersja osłabionej, złagodzonej emocji np. przyjemny stan a nie pełna radość (Watson i Clark)

-często człowiek doświadcza stanów mieszanych, kombinacji rozmaitych emocji (Watson, Clark)

-często też występuje stan niskiej aktywacji sygnalizujący nieobecność emocji np. zmęczenie, spowolnienie, spokój i rozluźnienie (Watson i Clark)

• Odmienność zdarzeń poprzedzających je

-ludzie częściej potrafią wskazywać przyczyny własnych emocji niż nastrojów (Ekman)

-emocje są wywoływane przez zdarzenia zewnętrzne, wspomnienia, wyobrażenia (Ekman)

-nastroje pojawiają się wskutek zmiany stanów neurohormonalnych lub biochemicznych albo w wyniku często przeżywania powtarzających się silnych emocji (Ekman)

-emocja to stan intencjonalny tzn. skierowany na coś; wynika z istnienia pewnej relacji między podmiotem i obiektem np. ktoś boi się czegoś, ktoś jest szczęśliwy z powodu czegoś (Frijda)

-nastrój należy do stanów nieintencjonalnych, jest bardziej „rozmyty” niż emocja (Frijda)

-emocje jako skutek zdarzeń, które pojawiają się szybko i bez ostrzeżenia np. utrata kontroli nad samochodem na oblodzonej drodze (Davidson)

-nastroje zmieniają się w zależności od innych czynników niż emocje np. dzień słoneczny wywołuje pozytywny nastrój a dzień deszczowy negatywny (Davidson)

• Odmienność biologicznego podłoża

-emocje jako silne pobudzenie specyficznych systemów mózgowych (Panksepp)

-nastroje jako słabe, toniczne pobudzenie tych samych systemów, struktur mózgowych (Panksepp)

• Sposób w jaki stany te wzajemnie na siebie oddziałują

-nastrój obniża próg pobudzenia emocji, której najczęściej towarzyszą np. poirytowanie-gniew; nastrój pozytywny-radość (Ekman, Panksepp)

-trudność modulowania emocji jeśli pojawia się ona w czasie trwania pewnego nastroju np. trudniej opanować gniew w stanie poirytowania niż w stanie neutralnym (Ekman)

-silne pobudzenie mózgowego systemu jednej emocji hamuje możliwość równoczesnego wzbudzenia innych emocji (Panksepp)

-nastrój charakteryzujący się niskim poziomem pobudzenia nie wyklucza równoczesnego przezywania innych nastrojów (Panksepp)

• Obecność wyrazu mimicznego

Ekman – specyficzny wyraz mimiczny towarzyszący emocji; występowanie zróżnicowanej aktywności mięśni twarzy (emg) towarzyszące nastrojowi

WYKŁAD 2 15.03.12

• Odmienność konsekwencji

Wg Davidsona funkcja nastroju to modulacja i selekcjonowanie czynności poznawczych

-nastrój nasila pamięciową dostępność pewnych treści a osłabia innych np. wzrost dostępności wspomnień smutnych u osób depresyjnych a wesołych u radosnych (Davidson)

-Davidson – nastrój wpływa na sposób przetwarzania treści poznawczych np. pozytywny nastrój podnosi plastyczność funkcjonowania poznawczego, co prowadzi do wzrostu twórczości

-Davidson – emocje wzbudzane są w sytuacjach wymagających działań przystosowawczych

-Frijda – nastroje prowadzą do uogólnionych następstw poznawczych (wywołują zmiany sądów np. ogólnego zadowolenia z życia pod wpływem pozytywnego nastroju i niezadowolenia pod wpływem negatywnego)

-Frijda – emocje zmieniają gotowość do określonych działań (funkcja przystosowawcza emocji)

1. Styl afektywny

Styl afektywny dotyczy różnic indywidualnych w reagowaniu emocjonalnym (styl reagowania emocjonalnego)

Davidson – styl afektywny moduluje sposób reagowania jednostki na zdarzenia wywołujące emocje

Można nim objąć pojęcia o „cechopodobnym” charakterze jak np. temperament, cechy emocjonalne, sentymenty (Davidson)

1. Sentymenty

Frijda, Lazarus: sentymenty (lub postawy emocjonalne):

- dyspozycja (skłonność) do emocjonalnego reagowania na poszczególne obiekty i ich rodzaje np. „Nie lubię kanarków”, „Uwielbiam kwiaty”

-odnoszą się do zmian emocjonalnych pojawiających się w odpowiedzi na określone obiekty

1. Cecha emocjonalna

-dotyczy różnic indywidualnych w zakresie tendencji do doświadczania określonych stanów emocjonalnych np. osoba lękliwa częściej i silniej doświadcza lęku niż inni ludzie (Watson i Clark)

-dwie najważniejsze cechy emocjonalne są odpowiednikami pozytywnego i negatywnego afektu; ludzie różnią się w skłonnościach do doświadczania pozytywnego i negatywnego afektu (Watson i Clark)

Dowody badań (Watson i Clark):

• Wyniki na skalach mierzących afekt pozytywny i negatywny cechują się stałością w czasie

• Indywidualne różnice w zakresie doświadczania tych dwóch afektów wykazują stałość międzysytuacyjną

1. Temperament

Wg Allporta „temperament odnosi się do zjawisk charakteryzujących emocjonalną naturę jednostki, takich jak podatność na wzbudzenie emocjonalne, charakterystyczna dla niej siła i szybkość reakcji, dominujący nastrój…”

Indywidualne różnice w zakresie reaktywności emocjonalnej pojawiające się we wczesnych fazach rozwoju ontogenetycznego (zgodność poglądów różnych autorów)

Temperament określa sposób reagowania emocjonalnego w trojaki sposób:

• Określa próg reagowania emocjonalnego (np. różnice w sile reakcji emocjonalnej na bodziec wywołujący emocje)

• Określa intensywność reakcji emocjonalnej (np. zróżnicowanie reakcji lęku w sytuacji egzaminu)

• Określa czas trwania reakcji emocjonalnej

Goldsmith – cechy temperamentalne oznaczają skłonność do wejścia w jakiś stan emocjonalny lub pozostawania w jakimś nastroju

Frijda – obecność składnika emocjonalnego w cechach osobowości

1. Cecha emocjonalna a cecha osobowości

Eysenck:

-skłonność do przeżywania afektu negatywnego jest definicyjną cechą wymiaru neurotyzmu (afektywność negatywna)

-skłonność do przeżywania afektu pozytywnego jest definicyjną cechą wymiaru osobowościowego ekstrawersji (afektywność pozytywna)

Wg Tellegena (1985) neurotyzm i negatywna afektywność wyrażają ogólną wrażliwość jednostki na kary (bodźce rodzące afekt negatywny) → neurotycy są bardziej wrażliwi na kary

Ekstrawersja i pozytywna afektywność wyrażają wrażliwość na nagrody (bodźce rodzące afekt pozytywny)

1. Emocje a uczucia

Niektórzy autorzy używają zamiennie terminu emocje i uczucia (Clore; Oatley i Jenkins; LeDou)

Lazarus, Scherer, Frijda i Pribram:

- uczucia jako składniki procesu emocjonalnego związane ze świadomym odczuwaniem emocji

Damasio (1999):

- uczucia jako subiektywne i świadome doświadczenie emocji polegające na odczuciu stanu ciała w połączeniu z postrzeganiem obiektu, który go wywołał

- tak rozumiane uczucia mają wartość adaptacyjną, gdyż dostarczają wiedzy o obiektach wywołujących emocje i pozwalają unikać obiektów zagrażających

DEFINICJE I TEORIE EMOCJI

Brak powszechnie akceptowanej definicji emocji

Przyczyny (Łosiak, 2007):

• różnice teoretyczne

• złożoność procesów emocjonalnych

1. Różnice teoretyczne.

Sposoby ujmowania emocji wg Mandlera (1984):

• organistyczny (emocje jako procesy pochodne procesów przebiegających w ciele)

• mentalistyczny (procesy psychiczne tworzą emocję a zmiany cielesne są ich konsekwencją)

1. Złożoność procesów emocjonalnych

(procesy poznawcze, pobudzenie fizjologiczne, wzorce ekspresji, tendencje do działania)

1. Stanowiska teoretyczne (nacisk na jeden z aspektów procesu emocjonalnego):

Reprezentant: Łosiak

- motywacyjne

- ewolucyjne

- biologiczne

- komponentowe

- społeczne

WYKŁAD 3 22.03.12

2. Stanowisko motywacyjne (nacisk na gotowość do działania):

Reprezentant: Frijda (1986, 1988)

Inni reprezentanci: Tomkins (1984), Arnold (1960), McDougal (1923), Izard (1980)

- emocje jako zmiany gotowości do działania przebiegające w różnych obszarach (aktywacja, gotowość poznawcza, tendencja do działania, pragnienie)

- podłożem emocji są wartości (concerns) – znaczenia przypisywane innym ludziom, elementom i celom działania

- znaczenia te tworzone są na podstawie biologicznej tzn. albo są albo pochodzą od tego, co jest ważne biologicznie (przetrwanie)

- bodźce wyzwalające emocje – nie obojętne dla wartości

- emocje jako odpowiedź na znaczące (nigdy na obojętne) dla podmiotu zdarzenie

- rola procesów poznawczych – emocja jako sekwencja, zespół mechanizmów, których rdzeń stanowią procesy poznawcze; należą do nich:

• kodowanie zdarzenia

• ocena (przyjemność, ból, zdziwienie, obojętność)

• ocena możliwości działania

• ocena pilności, trudności i powagi zdarzenia

• planowanie działania

• zmiany fizjologiczne

• działanie

Frijda rozszerzył teorię formułując prawa, zasady funkcjonowania emocji (obserwowane empiryczne prawidłowości)

1. prawo znaczenia sytuacyjnego

- emocje powstają w odpowiedzi na struktury znaczeniowe sytuacji (zdarzenie wywoła emocję jeśli ma znaczenie dla podmiotu)

- różne emocje powstają w odpowiedzi na różne struktury znaczeniowe

- struktury znaczeniowe zgodne z interesami jednostki wywołują emocje pozytywne a niezgodne emocje negatywne

1. prawo ważności (zaangażowania)

- emocje powstają w odpowiedzi na zdarzenia, które są ważne dla celów lub motywów jednostki

1. prawo rzeczywistości

- aby zdarzenie wywołało emocje podmiot musi je uznać za realne (za rzeczywiste w bezpośrednim odczuciu) np. spotkanie niedźwiedzia na wycieczce w lesie

- intensywność emocji zależy od stopnia postrzegania bodźca jako realnego („tu i teraz”)

1. prawo zmiany, przyzwyczajenia i porównywania odczuć

- emocje powstają nie tyle wskutek obecności korzystnych bądź niekorzystnych warunków (przyzwyczajenie), ale wskutek aktualnych lub oczekiwanych zmian warunków; im większa zmiana tym silniejsza emocja

- intensywność emocji zależna jest od układu odniesienia (wzorców ułatwiających ocenę zdarzenia i związanej z nim zmiany)

1. prawo hedonistycznej asymetrii

- brak równoważności pozytywnych i negatywnych emocji

- przyjemność jest zawsze zależna od zmiany i zanika wraz z ciągłością zaspokojenia (przyzwyczajamy się)

- przykrość może się utrzymywać stale jeśli stała jest jej przyczyna (nie jesteśmy w stanie się przyzwyczaić)

- wynika z funkcji emocji – istnieją po to, aby sygnalizować stany rzeczy, na które trzeba reagować i te, w których nic nie trzeba zmieniać

1. prawo zachowania emocjonalnego impetu (momentu)

- zdarzenia emocjonalne zachowują swą siłę wywoływania emocji na czas nieokreślony („Czas nie leczy ran”) chyba, że nastąpi przyzwyczajenie spowodowane powtarzaniem się danego zdarzenia lub wystąpienie innego przeciwdziałającego zdarzenia emocjonalnego

1. prawo zamknięcia

- wyklucza relatywizm w wywoływaniu i odczuwaniu emocji

- emocje mają skłonność do zamknięcia się przed sądami o względności bodźca, który je spowodował

- doświadczenie emocjonalne ma zawsze charakter absolutny

- myślenie i zachowanie podporządkowane jest dominującemu stanowi emocjonalnemu („Jesteśmy głusi na wszystko, co przeczy naszemu przeżywani emocji”)

1. prawo zważania na konsekwencje

- dotyczy mechanizmu kontrolowania emocji

- każdy emocjonalny impuls powoduje impuls wtórny, który zmierza do modyfikacji tamtego zgodnie z przewidywanymi konsekwencjami tego pierwszego (drugi impuls wywołuje emocję dostosowaną do danego stanu rzeczy)

1. prawo minimalnego obciążenia

- mówi o uniwersalnej tendencji do minimalizowania negatywnego obciążenia emocjonalnego

- jeżeli można ocenić sytuację na więcej niż jeden sposób to pojawia się skłonność do takiego jej oceniania, które minimalizuje jej negatywne obciążenie emocjonalne np. poprzez zmianę oceny sytuacji – ucieczka od rzeczywistości może być mniejszym kosztem adaptacyjnym niż stawienie jej czoła

1. prawo maksymalnego zysk

- mówi o uniwersalnej tendencji do maksymalizowania pozytywnego doświadczenia emocjonalnego

- ilekroć pojawia się możliwość oceny sytuacji na wiele sposobów, tylekroć pojawia się tendencja do ujmowania jej w sposób maksymalizujący emocjonalny zysk (maksymalizacja doświadczania pozytywnych emocji)

3. Stanowisko ewolucyjne (adaptacyjna rola emocji):

Reprezentant: Plutchik (1980)

- emocje rozwinęły się na drodze ewolucyjnej, pełnią rolę adaptacyjną pozwalając na przetrwanie organizmom ludzkim i zwierzęcym

- sekwencje zdarzeń związanych z powstawaniem emocji:

groźba ze strony wroga (zdarzenie wyzwalające) – niebezpieczeństwo (poznanie) – strach (emocja) – bieg (zachowanie) – ochrona (efekt)

4. Stanowisko biologiczne (biologiczna natura emocji):

Reprezentanci: badacze reprezentujący neurobiologię LeDoux (2000), Panksepp (2005)

Panksepp (1998):

- emocje jako podstawowe systemy mózgowe (organizacja obszarów i połączeń czuciowo-ruchowych)

- czuciowo-ruchowe obwody zarządzające (systemy mózgowe) uruchamiają jednocześnie procesy behawioralne, fizjologiczne, poznawcze i afektywne, składające się na doświadczanie podstawowych emocji

5. Stanowisko komponentowe (emocje jako wieloskładnikowe procesy):

Reprezentanci: Scherer, Lazarus, Schachter

Scherer (1984):

- emocja jako psychologiczny konstrukt składający się z wielu komponent; najważniejsze z nich to procesy poznawcze, fizjologiczne, motywacyjne, ekspresyjne i uczuciowe

Lazarus (1991):

- emocje jako system wzajemnie od siebie zależnych procesów, wśród których najważniejsze to ocena poznawcza, impulsy do działania i wzorzec reakcji somatycznych

Schachter (1970):

- koncepcja dwuczynnikowa – emocja jako efekt interakcji dwóch procesów – niespecyficznego pobudzenia i jego poznawczej interpretacji

6. Stanowisko społeczne (społeczny, komunikacyjny charakter emocji, kształtowany przez język i kulturę):

Reprezentanci: Averill (1985), Shweder (1999)

Averill (1985):

- traktuje emocje jako role społeczne; zróżnicowanie intensywności emocji jako różne stopnie zaangażowania w rolę

Poziomy zaangażowania w rolę emocjonalną:

• niskie – komunikat werbalny bez ekspresji emocjonalnej („złości mnie to, co robisz”)

• średnie – wzrost pobudzenia fizjologicznego i widoczna ekspresja

• silne – utrata kontroli, opanowanie przez emocje

WYKŁAD 4 29.03.12

EMOCJE – PERSPEKTYWA BIOLOGICZNA

1. Poszukiwanie ośrodka emocji w mózgu

Ewolucja podejścia do mózgowych mechanizmów emocji:

1. Brak specjalnego ośrodka emocji w mózgu wg Wiliama Jamesa (1884); emocja jako funkcja obszarów czuciowych i ruchowych kory mózgowej (nowej kory)

2. Zmiana poglądów w wyniku badań Canona (1929) i Barda (1929); uszkodzenie podwzgórza uniemożliwia występowanie reakcji emocjonalnych

3. Papez (1937) – teoria kręgu emocjonalnego (podwzgórze, jądra przednie wzgórza, zakręt obręczy i hipokamp)

4. Układ limbiczny (McLean 1949, 1952); struktury kręgu emocjonalnego Papeza oraz inne takie jak:

- ciało migdałowate

- jądra przegrody

- kora zakrętu oczodołowego w płaci czołowym

- część jąder podstawnych

Wg McLeana układ limbiczny steruje wszystkimi funkcjami niezbędnymi do przetrwania gatunku (w tym emocjami)

Krytyka pojęcia układu limbicznego:

- nieprecyzyjne na poziomie strukturalnym i funkcjonalnym (brak jednoznacznych kryteriów przynależności)

- udowodniona ważniejsza rola struktur (hipokamp i ciała suteczkowate) należących do tego układu w procesach poznawczych (pamięć deklaratywna)

1. Dominujące współczesne stanowisko

LeDoux (2000):

- emocje są funkcjami mózgu związanymi z zapewnieniem przetrwania

- jest wiele takich funkcji i też wiele emocji dlatego każda z nich może angażować inne układy w mózgu

- zatem może być wiele układów emocjonalnych w mózgu

Podobne stanowiska:

Panksepp (1998):

- teoria ośrodkowych programów afektywnych – w mózgu można wyróżnić szereg „programów afektywnych” rożnych emocji powstałych w drodze ewolucji

Herzyk (2003):

- 3 systemy mózgu zaangażowane w generowania emocji: struktury pnia mózgu, układ limbiczny, obszary kory mózgowej

1. Obszary mózgowe związane z emocjami

Obszary zaangażowane w generowanie stanów emocjonalnych należą do starszych filogenetycznie części mózgu

Obszary zaangażowane w generowanie stanów emocjonalnych:

• Ciało migdałowate

• Podwzgórze

• Hipokamp

• Przednie jądra wzgórza

• Zakręt obręczy

• Kora czołowa i asocjacyjna

1. Ciało migdałowate:

Położenie:

Mieści się w brzusznej części płatów skroniowych; zawiera wiele różnych jąder nerwowych; zawiera wiele drobniejszych jąder nerwowych

Rola:

- analiza i integracja złożonych bodźców sensorycznych

- pośredniczy w przekazie informacji między korowymi obszarami czuciowymi a systemem ruchowym i autonomicznym, podwzgórzem i śródmózgowiem

Oznacza to przetwarzanie bodźców w znaczące informacje (nadawanie bodźcom ze świata zewnętrznego znaczenia emocjonalnego) i uruchamianie procesów emocjonalnych

Z tego powodu LeDoux (LeDoux, Phelps, 2005) określił je jako „komputer emocjonalny”

Eksperymenty Kluvera-Bucy’ego (1937) u małp (niszczenie ciała migdałowatego) ujawniły jego znaczenie dla emocji (rozpoznawanie pozytywnego lub negatywnego znaczenia bodźców)

Syndrom Kluvera-Bucy’ego (1937) – zmiany zachowania (np. brak reakcji strachu na zagrażający bodziec, zjadanie niejadalnych dla naczelnych rzeczy)

Badania LeDoux (2000):

- rola w warunkowaniu reakcji strachu (uszkodzenie zaburza wytwarzanie nowej warunkowej reakcji strachu oraz reagowanie wcześniej wytworzonymi reakcjami strachu, przed uszkodzeniem)

- dwie drogi informacji sensorycznej o zagrożeniu do ciała migdałowatego (znaczenie adaptacyjne)

1. wzgórze – ciało migdałowate (droga dolna)

2. wzgórze – kora – ciało migdałowate (droga górna)

Zalety systemu równoległego przetwarzania:

- szlak podkorowy: szybkie, na poziomie ciała migdałowatego, wychwycenie bodźca zagrażającego i szybka reakcja (znaczenie ewolucyjne, przetrwanie gatunku)

- szlak podkorowy „uruchamia” ciało migdałowate do stanu gotowości do oceny informacji zanalizowanej przez korę

2. Podwzgórze:

Położenie:

Brzuszna część międzymózgowia; zawiera liczne jądra oraz posiada wiele połączeń z innymi obszarami mózgu

Rola:

- reguluje ważne funkcje życiowe organizmu (akcja serca, ciśnienie krwi, pobieranie wody i pokarmu)

- kontroluje emocje i układ autonomiczny

Drażnienie elektryczne obszarów podwzgórza u kota może wywołać:

- atak połączony z ekspresją lęku lub wściekłości

- reakcje ucieczki

- zachowania eksploracyjne (Panksepp, 1986)

3. Śródmózgowie:

Rola:

- w jego istocie szarej okołowodociągowej położone są ośrodki koordynujące zachowania obronne

- drażnienie istoty szarej u pacjentów powoduje reakcje lęku i niepokoju wraz z objawami autonomicznymi (np. pocenie się, przyspieszenie tętna, oddechu)

- istota szara, obszar ważny dla wszystkich emocji negatywnych

- w części brzusznej położone są skupiska neuronów należące do tzw. układu nagrody (odczuwanie emocji pozytywnych)

- przekaźnik między podwzgórzem a mostem oraz rdzeniem przedłużonym, reguluje funkcje sercowo-naczyniowe i ruchowe

4. Hipokamp:

Położenie:

Jedna z głównych struktur części korowej węchomózgowia położonego wewnątrz półkuli mózgu

Rola:

- modulowanie reakcji emocjonalnych

- przebieg procesów pamięciowych (nabywanie pamięci deklaratywnej)

- nabywanie doświadczenia indywidualnego, poprzez tworzenie skojarzeń między bodźcami wywołującymi strach a kontekstem sytuacyjnym

Bodziec wywołujący strach a kontekst sytuacyjny:

- samo miejsce, w którym doświadczyliśmy negatywnego uczucia wywołuje to uczucie np. strach

Philips, LeDoux (1992) – jeśli u szczura wytworzy się warunkową reakcję strachu na bodziec akustyczny w klatce to zareaguje on strachem na samo umieszczenie go w tej klatce

5. Jądra przednie wzgórza, ciała suteczkowate, zakręt obręczy:

Tworzą połączenie nazywane kręgiem emocjonalnym Papeza; zawierają skupiska neuronów przekazujących impulsy między korą, hipokampem, podwzgórzem i wzgórzem

Rola:

- uszkodzenie jednego elementu tego układu (zakrętu obręczy) powoduje zaburzenia emocjonalne (apatia, depresja, utrata spontaniczności emocjonalnej, LeDoux, 2000)

6. Obszary kory mózgowej w płacie czołowym, ciemieniowym i skroniowym:

Rola w generowaniu i modulowaniu stanów emocjonalnych

- poprzez analizę informacji sensorycznych umożliwiając dokładną ocenę specyfiki i wielkości zagrożenia

- wygaszanie nieuzasadnionych reakcji emocjonalnych (np. strachu na bodźce po dokładnej analizie nie zagrażające)

1. Ośrodkowe programy afektywne (mózgowe mechanizmy poszczególnych emocji)

Badania pozwoliły na zidentyfikowanie systemów:

• Przyjemności (emocji pozytywnych)

• Strachu i wściekłości

• Paniki

1. System przyjemności:

- związany z pobudzeniem tzw. układu nagrody, do którego należą niektóre części okolicy przegrody, podwzgórza, jądra półleżącego oraz kory czołowej

- elektryczna stymulacja tych obszarów powoduje uczucie przyjemnego odprężenia, błogostanu

Badania:

Pozytywne emocje wywołane muzyką, oglądanie zdjęć własnych dzieci przez matki łączą się ze zwiększoną aktywacją kory czołowej (badania metodą funkcjonalnego rezonansu magnetycznego, Burgdorf, Panksepp, 2006)

Zdaniem Burgdorfa i Pankseppa (2006) w ogólnej kategorii pozytywnego afektu można wyodrębnić kategorie bardziej szczegółowe:

• Związany z homeostazą biologiczną (konsumacyjna aktywność sensoryczno-motoryczna)

• Związana z aktywnością zabawy czy poszukiwania

• Związana z odczuciami satysfakcji, ulgi

2. System strachu:

Lepiej poznany pod względem neurobiologicznym niż system nagrody

Główne struktury zaangażowane w wyzwalanie i modulację strachu:

• Podwzgórze wywoływanie skoordynowanej i ukierunkowanej reakcji obronnej

• Istota szara okołowodociągowa

• Ciało migdałowate – identyfikowanie sygnałów zagrożenia i przesyłanie ich do podwzgórza i istoty szarej okołowodociągowej; u zwierząt z uszkodzeniem ciała migdałowatego upośledzona jest reakcja strachu wobec bodźca zagrażającego (LeDoux 2000)

• Kora przedczołowa – regulowanie emocji strachu; jej uszkodzenie utrudnia proces wygaszania nabytych reakcji strachu

3. System gniewu i wściekłości:

- angażuje podobne struktury co system strachu, ale wg Pankseppa inne ich szczegółowe obszary, co świadczy o jego odrębności od systemu strachu

4. System paniki (aktywizowany przez separację od rodziców):

Aktywizowany przez separację od rodziców:

- przodomózgowie (jądra podstawy, przegroda)

- wzgórze

- istota szara okołowodociągowa w śródmózgowiu

1. Emocje a substancje biochemiczne

Modyfikujący wpływ substancji chemicznych (neurotransmitery i hormony) produkowanych przez organizm na stany emocjonalne poprzez ich wpływ na pracę układu nerwowego

1. Neurotransmitery:

- wyzwalane są do przestrzeni międzysynaptycznej neuronów przekazując pobudzenie z neuronu do neuronu drogą chemiczną

Ten sposób przewodzenia:

- jest wolniejszy niż elektryczny

- umożliwia regulację pracy układu nerwowego przez substancje chemiczne produkowane w organizmie (wydzielanie do krwioobiegu)

Niektóre neurotransmitery :

- przyspieszają

- spowalniają

- lub blokują przesyłanie impulsów

Obecność neurotransmiterów we krwi umożliwia dostanie się ich do przestrzeni międzysynaptycznej i możliwość modulacji przebiegu procesów nerwowych

W efekcie:

- wzrost aktywności pewnych obszarów mózgu z powodu poprawy przewodzenia impulsów w tych obszarach

- obniżenie aktywności innych obszarów, gdyż przekazywanie impulsów do nich zostało spowolnione lub zablokowane przez neurotransmitery

W pniu mózgu występuje kilka systemów dróg nerwowych do różnych obszarów mózgu, których neurony (ich synapsy) działają w oparciu o tylko jeden neurotransmiter. Można zatem wyróżnić drogi nerwowe np. noradrenergiczne działające wyłącznie w oparciu o noradrenalinę, drogi dopaminergiczne działające wyłącznie w oparciu o dopaminę itp.

W układzie nagrody (pozytywne emocje) dużą rolę odgrywają drogi dopaminergiczne

Wyniki badań:

Związki między doświadczaniem stanów emocjonalnych i zmianami poziomu neurotransmiterów takich jak: dopamina, noradrenalina, adrenalina i serotonina

2. Hormony:

- układ nerwowy steruje wydzielaniem hormonów i niektóre z nich np. kortyzol i testosteron wpływają zwrotnie na pracę układu nerwowego działając podobnie jak neurotransmitery

- doświadczanie określonego stanu emocjonalnego wiąże się ze zmianami wydzielania hormonów i neurotransmiterów i w różnym stopniu (wzorce endokrynologiczne poszczególnych emocji)

- badania pokazały związki pomiędzy niektórymi podstawowymi emocjami a zmianami w poziomie neurotransmiterów i hormonów

Badania Henry’ego (1986):

- w emocji gniewu udział testosteronu, noradrenaliny i adrenaliny; w emocji strachu podwyższony poziom adrenaliny, noradrenaliny i kortyzolu; w smutku podniesiony poziom kortyzolu

- np. u chorych na depresję wykryto podwyższenie poziomu kortyzolu oraz tyroksyny (hormon tarczycy)

W zaburzeniach lękowych stwierdzono wysoki poziom serotoniny

WYKŁAD 5 5.04.12

FUNKCJE EMOCJI

Cz emocje pełnią jakieś funkcje?

- konieczność uwzględnienia wieloaspektowości (złożoności) procesów emocjonalnych: doświadczanie emocji (subiektywne uczucia i impulsy do działania) i reakcja emocjonalna (reakcje fizjologiczne, zachowania ekspresyjne)

- gdy emocje traktowane są w aspekcie subiektywnego doświadczenia to większość autorów ma podobny pogląd na temat ich funkcji (emocja jako mechanizm sygnalizowania znaczenia)

1. Emocja jako mechanizm sygnalizowania znaczenia

Uważa się, że emocje są sygnałami informującymi o tym, że zdarzenie jest istotne z punktu widzenia interesów podmiotu

Levenson:

- umożliwiają „drogi na skróty” w przetwarzaniu informacji

- emocje udostępniają doświadczenia wcześniejszych stadiów rozwoju filogenetycznego i w sytuacjach wyzwania dla dobrostanu człowieka uruchamiają zachowania zapewniające ten dobrostan

Clark i Watson oraz Sherer:

- dualistyczny system emocjonalno-poznawczy obejmujący:

• Automatyczne, filogenetycznie adaptacyjne reakcje

• Rozbudowane procesy gromadzenia informacji i oceny (w swoim przebiegu emocje nasilają potrzebę gromadzenia danych i ukierunkowują uwagę)

Clore i Frijda:

- same emocje są źródłem informacji

- odczucia są podstawą do formułowania sądów, ocen i do podejmowania decyzji

Frijda:

2 aspekty emocji:

• Ocena zdarzeń jako istotnych lub nieistotnych, przyjemnych lub nieprzyjemnych

• Wzbudzenie reakcji fizjologicznych, zachowań i przeżyć

Emocje – proces sygnalizowania, że dzieje się coś istotnego z punktu widzenia dobrostanu jednostki i zadań realizowanych przez jej system poznawczy i zachowanie

Sposoby sygnalizowania istotności:

• Specyficzne skojarzenia bodziec-reakcja o charakterze lokalnym (nieodstępne całemu organizmowi) np. kichnięcie w odpowiedzi na drażnienie w jamie nosowej

• Scentralizowane mechanizmy sygnalizowania istotności wywołujące ogólne zmiany w systemie kontroli działania

Clore (1999):

- funkcję emocji jest dostarczanie informacji sobie i innym

- treścią tej informacji jest sposób oceny sytuacji

1. Wzbudzanie zmian fizjologicznych do realizacji zachowań adaptacyjnych

Jeśli wziąć pod uwagę aspekt fizjologiczny reakcji emocjonalnej, który oznacza mobilizację energii potrzebnej do sprostania pewnym okolicznościom

Clark i Watson:

- wzbudzanie zmian fizjologicznych wspierających zachowania, które w ewolucyjnej przeszłości gatunku były adaptacyjne np. mobilizacja zasobów przez emocje strachu (autonomiczny układ nerwowy przygotowuje organizm do walki lub ucieczki na sygnał niebezpieczeństwa)

Levenson:

- zachowania przystosowawcze (atak, ucieczka, walka, opieka nad potomstwem) stawiają przed organizmem różne wymagania fizjologiczne

- funkcją emocji jest wprowadzenie organizmu w stan, który umożliwia (wspiera, ułatwia) te zachowania (wsparcie fizjologiczne)

- emocje doprowadzają do współdziałania systemów centralnego, autonomicznego i somatycznego, które wymagane jest do realizacji zachowań przystosowawczych

Frijda:

- emocje jako czynnik motywujący do zachowań ukierunkowanych na radzenie sobie ze zdarzeniami, które je wywołują

- motywują zachowania skierowane na podtrzymanie lub zmianę relacji człowieka z otoczeniem

- dzięki zmianom w poziomie aktywacji emocje decydują o zasobach energetycznych organizmu wydatkowanych w danej interakcji z otoczeniem

1. Ułatwienie reakcji filogenetycznie adaptacyjnych

W przypadku wystąpienia zdarzenia ważnego z punktu widzenia przetrwania, emocje przejmują koordynację procesów i funkcji psychicznych, aby zapewnić działanie adaptacyjne (ustalanie priorytetów działania)

Levenson:

- emocje zmieniają hierarchię reakcji i aktywizują zachowania bardziej podstawowe, biologicznie uwarunkowane w sytuacjach istotnych dla przetrwania np. w takich sytuacjach gniew może doprowadzić do walki nawet pacyfistę; smutek osobę silną i opanowaną do płaczu

- emocje w jednym momencie wyłączają całość doświadczeń zgromadzonych zarówno podczas życia osobniczego jak i wpływ kultury i wychowania odsłaniając wspólną biologiczną podstawę ludzkich reakcji

Shweder i Averill (stanowisko przeciwne):

- emocje są niemal wyłącznie efektem społecznego konstruowania znaczeń różnych sytuacji

Sherer (stanowisko pośrednie):

- plastyczność reakcji emocjonalnych

- funkcją emocji jest odłączenie reakcji od bodźca, co pozwala na przyjrzenie się sytuacji bodźcowej i wybór odpowiedniej reakcji

- w przypadku silnych emocji natomiast, dochodzi do zaktywizowania filogenetycznie zaprogramowanych tendencji do działania

1. Gotowość do określonych działań

Frijda:

- każda emocja powoduje wzrost gotowości do pewnej ograniczonej liczby działań

- emocje służą celom adaptacyjnym, ale nie w każdym przypadku pojawienia się emocji i nie przez każdy z jej przejawów

- rozbieżność pomiędzy bieżącym, faktycznym stanem rzeczy a „celem” (concern) pożądanym stanem jest sygnalizowana przez emocje centralnemu układowi zarządzania działaniem

- emocje sygnalizują istotność zdarzenia z powodu interesów jednostki – albo ułatwia albo utrudnia ich realizację

- emocje pozytywne wywołują zdarzenia sprzyjające realizacji interesów jednostki, sygnalizujące, że jego aktywność dobrze służy realizacji jego celów

- emocje są ukierunkowane na stworzenie zachowania relacyjnego tzn. motywują zachowania skierowane na podtrzymanie lub zmianę określonych relacji człowieka z otoczeniem

- dzięki zmianom w poziomie aktywacji emocje decydują o zasobach energetycznych organizmu wydatkowanych na daną interakcję z otoczeniem

1. Organizujący lub dezorganizujący wpływ emocji.

Czy emocje są niekorzystne i zakłócające?

Przeciwstawianie emocji rozumowi i racjonalności

Levenson:

- istotną funkcją emocji jest organizacja

- emocje są procesami wysoce zorganizowanymi gdyż:

• Emocje same w sobie są złożonymi procesami (subiektywne doświadczenie, zachowanie, reakcja fizjologiczna)

• Pojawiają się bez ostrzeżenia i są krótkotrwałe a umożliwiają skuteczne przystosowanie się do zmieniającego się środowiska

Frijda, Clark i Watson, Clore:

- dezorganizująca funkcja emocji dotyczy emocji:

• Krańcowo silnych lub

• Przewlekłych (chroniczny lęk),

czyli tych emocji, które są przejawem zaburzeń afektywnych lub szczególnego rodzaju temperamentu (negatywnej emocjonalności)

1. Funkcje specyficzne dla poszczególnych emocji

Clark i Watson oraz Frijda:

- pewne emocje mogą spełniać sobie tylko właściwe funkcje np. specyficzną rolą smutku jest zachowanie zasobów

Klinger (1975):

- funkcją apatii i bierności towarzyszącej smutkowi może być oszczędzanie energii, reinterpretacja sytuacji oraz nadanie jej znaczenia w życiu podmiotu

1. Dysfunkcjonalność

Reakcja emocjonalna funkcjonalna jednorazowo lub na krótką metę może być dysfunkcjonalna jeżeli jest powtarzana wielokrotnie i przez długi czas (lęk, obniżenie nastroju)

Frijda:

• Emocje afunkcjonalne (pozbawione reakcji) – smutek i żal: głębokie spadki poziomu aktywacji mogą wyrażać funkcjonowanie organizmu w niemodyfikowalnych warunkach awersyjnych

• Emocje dysfunkcjonalne – fobie i ataki paniki, poczucie winy bez wyraźnych powodów, przygnębienie (w depresjach klinicznych), bezpodstawne ataki zazdrości, tęsknota

Fobia – lęk przed obiektami, które same w sobie nie są niebezpieczne; wiążą się z wcześniejszymi doświadczeniami; tracąc je człowiek nic by nie stracił ale zyskał

Smutek, tęsknota, panika – jeżeli emocje są wyrazem mechanizmu wykrywania istotności to te emocje są wyjątkami

1. Funkcje interpersonalne

Levenson, Frijda, Scherer oraz Clark i Watson:

ekspresja emocji:

• Komunikuje innym intencje i motywy podmiotu

• I to motywuje różne działania innych (np. ekspresja strachu jednej osoby może doprowadzić do paniki tłumu)

- emocje są wzbudzane przez działania innych

- emocje już wzbudzone istotnie wpływają na przebieg transakcji emocjonalnych (przyjaciele, wrogowie, sympatie, antypatie)

WYKŁAD 6 19.04.12

EKSPRESJA EMOCJI

1. Ekspresja emocji.

Ekspresja emocji – wszelkie sygnały i zmiany w wyglądzie organizmu, ruchy i dźwięki emitowane przez jednostkę, które są dla kogoś innego wskazówką przeżywania przez nią określonej emocji (Doliński, 2006).

Formy ekspresji emocji:

• Mimika – wyraz twarzy związany z emocją

• Pantomimika – ruchy ciała

• Ton i melodyka głosu

1. Twarz w ekspresji emocji.

Radość:

- usta – skurcz mięśnia jarzmowego większego (rozciąga się od kości policzkowych do kącików ust) podnosi kąciki ust ukośnie do góry (kształt powiększającego się półksiężyca )

- podczas silnego skurczu wybrzuszenie skóry poniżej oczu i wystąpienie zmarszczek w zewnętrznych kącikach oczu

- małe mięśnie otaczające oczy (orbicularis oculi) napinają się podczas przeżywania autentycznej radości (nie podlegają kontroli wolicjonalnej)

- wyraz oczu – wielkość źrenic; radość rozszerza, złość zwęża

Złość:

- usta – wargi się zwężają, usta rozchylają się przybierając kształt zwężonego prostokąta, żeby się zaciskają

- czasami zaczerwienienie twarzy

- oczy i nos – zmniejszenie źrenic, nozdrza rozszerzone, brwi ściągnięte, opuszczenie brwi

Strach, przerażenie:

- oczy – brwi podniesione i ściągnięte do siebie, bardziej wyprostowane a mniej zaokrąglone, górne powieki podniesione a dolne napięte, oczy zaokrąglone

- nad brwiami i nosem podłużne zmarszczki

Zaskoczenie:

- podniesione brwi, wyraźnie podłużne zmarszczki na czole, oczy wytrzeszczone, ale dolna powieka jest rozluźniona

- wargi nie są napięte a usta przybierają owalny kształt

Smutek:

- opuszczenie kącików ust, wewnętrzne końce brwi uniesione do góry, co nadaje powiekom trójkątny kształt i powoduje powstanie zmarszczek na środku czoła

1. Mimiczna ekspresja emocji – natura czy kultura?

Mimika – najbardziej jednoznaczna i najlepiej zbadana forma ekspresji emocji

1. Wczesne badania – stanowisko uniwersalistyczne:

Darwin:

- podobieństwo ekspresji i funkcji emocji u ludzi i zwierząt („O wyrazie emocji u człowieka i zwierząt”)

- ewolucyjna geneza wzorców ekspresji mimicznej; stały i wrodzony wzorzec reagowania

- każda emocja ma uwarunkowany biologicznie właściwy dla siebie wzorzec ekspresji, niezależny kulturowo

- ekspresja emocji wyprzedza w czasie reakcję behawioralną (np. ucieczka, atak)

- przystosowawcza funkcja ekspresji emocji – odsłonięcie zębów i wysunięcie głowy do przodu w ataku złości może ułatwić atak; cofanie głowy podczas przeżywania strachu pozwala na odruchową jej ochronę

2. Wczesne badania – nacisk na różnice kulturowe:

Lata 30-50 XX w – dominacja badań zwolenników nauk społecznych (np. Klineberg, 1940) – wadliwe obserwacje i błędy metodologiczne tych badań

Wyniki:

- ludzie z odmiennych kultur w odmienny sposób wyrażają te same emocje twarzą

3. Badania współczesne – aspekt rozwojowy:

Założenie: jeśli ekspresja emocji jest wytworem ewolucji to człowiek nie uczy się jej, ale rodzi się wyposażony we wzorce ekspresji różnych emocji

Badania I. Eibl-Eibesfelda (1973):

- emocjonalne zachowanie dzieci niewidomych i głuchych od urodzenia

Wyniki:

- ekspresja emocji występuje u nich od urodzenia

- w zachowaniu emocjonalnym te same formy co u dzieci widzących – płaczą, marszczą brwi i opuszczają ramiona, gdy są smutne; zaciskają pięści, gdy przeżywają złość; wydają też dźwięki brzmiące wrogo lub radośnie

4. Współczesne badania międzykulturowe:

Założenie: jeśli ekspresja emocji jest wytworem ewolucji to ludzie z różnych kultur są w stanie rozumieć wzajemnie swoje emocje

Metodologia badań:

Materiał bodźcowy – fotografie twarzy wyrażających podstawowe emocje (strach, smutek, wstręt, radość, złość, zaskoczenie)

Zadanie osoby badanej – przyporządkowanie każdej twarzy nazwy emocji z dostarczonej listy

5. Współczesne badania – dowody na uniwersalność wyrażania emocji twarzą (4 grupy)

1. Badania ludzi różnych kultur współczesnych i „pierwotnych” (Ekman 1969, Izard 1977, Russel 1994)

Ekman (1969):

- wyraz mimiczny twarzy Amerykanina był trafnie odczytywany w ponad 20 krajach

- zastrzeżenie – globalizacja zapewnia kontakty międzykulturowe i pozwala nauczyć się ekspresji emocji różnych kultur

Badanie (Ekman i Friesen, 1971) społeczności całkowicie odizolowanej od innych narodów:

Osoby badane: członkowie plemienia Fore z Nowej Gwinei (poziom kulturowy ludzi z epoki kamiennej), brak kontaktu z białym człowiekiem

Zadanie: przypisanie 1 z 6 emocji (radość, smutek, złość, zaskoczenie, wstręt, strach) każdej z 3 jednocześnie eksponowanych fotografii twarzy

Wynik: uzyskano od 79% do 93% prawidłowych przyporządkowań

Badanie wśród Amerykanów (Ekman i Friesen, 1971):

Zadanie: rozpoznawanie emocji na fotografiach członków plemienia Fore wyrażających 1 z 6 emocji (te same)

Wynik: podobne proporcje trafnych rozpoznań; trudności z różnicowaniem strachu i zaskoczenia w obu grupach

Interpretacja: możliwość łącznego przeżywania obu emocji w ewolucyjnej przeszłości (zaskoczenie związane częściej z zagrożeniem)

Podsumowanie: ludzie z różnych kultur oceniają wyrażane twarzą emocje (te 6) z dokładnością na poziomie przekraczającym przypadek

Wskaźniki dokładności w tych badaniach: 60-80%

Poziom przypadkowości: 17-50%

Zarzuty:

- wymuszony wybór nazwy emocji z listy; badania Haidt i Keltner (1999) nieistotna różnica w dokładności ocen wyrazów twarzy własnymi słowami i z listy

- pozowane emocje a nie naturalne (osoby badane rozpoznają z porównywalną dokładnością pozowane i spontaniczne)

1. Międzykulturowe badania rzeczywistych zachowań emocjonalnych

1. Ekman (1973) – podobieństwo wyrazu twarzy amerykańskich i japońskich studentów w przeżywaniu negatywnych emocji podczas oglądania stresującego filmu

2. Camras (1992) – podobieństwo wyrazu twarzy, pozycji ciała i wydawanych dźwięków (złość) u amerykańskich i japońskich niemowląt (6 i 12 mies.) w reakcji na unieruchomienie ręki (skrępowanie ruchów)

1. Związki między wyrazem twarzy z innymi wyznacznikami emocji w różnych kulturach

Badanie Levenson (1992):

- Amerykanom i mieszkańcom Indonezji (muzułmanom) polecano przybierać wyrazy twarzy wyrażające różne emocje rejestrując autonomiczne reakcje fizjologiczne

Wynik: przybierane intencjonalnie wyrazy mimiczne wywoływały podobne wzorce reakcji autonomicznych u przedstawicieli obu kultur

1. Porównywanie opisów wyrazów twarzy związanych z różnymi emocjami w różnych kulturach

Keltner i Buswell (1997):

- zbieżność opisów wyrazów twarzy w przypadku niektórych emocji (np. oznaki zażenowania)

6. Współczesne badania – kulturowe zróżnicowanie okazywania emocji twarzą i sposobów ich percepcji (4 grupy):

1. Różnice w ocenie intensywności emocji wyrażanych twarzą

Matsumo i Ekman (1989):

- Japończycy przypisywali większe natężenie emocji wszystkim prezentowanym na fotografiach wyrazom twarzy zarówno Japończyków jak i Europejczyków (z wyjątkiem wstrętu) niż Amerykanie

- dla Japończyków najwyższą intensywność emocji wyrażała ekspresja wstrętu a dla Amerykanów ekspresja szczęścia i złości (ocena intensywności poszczególnych emocji)

Interpretacja:

- kulturowo uwarunkowane różnice w zasadach odczytywania wyrazów mimicznych związane z właściwymi dla danej kultury sposobami regulacji emocji

- dopuszczająca swobodne ujawnianie emocji kultura amerykańska i hamująca ekspresję emocji kultura japońska

Interpretacja Ekman i Friesen (1969):

- kulturowe różnice w ekspresji emocji dotyczą reguł okazywania emocji

Kulturowe reguły (okazywania) emocji (display rules):

- wyuczone we wczesnym dzieciństwie zasady pomagające kontrolować i modyfikować ekspresję emocji stosownie do sytuacji społecznej

- nie mogą być utożsamiane z samą ekspresją chociaż jej dotyczą

- są poznawczymi reprezentantami konwencji społecznych (status poznawczy)

- ekspresja zaś, jest behawioralnym składnikiem procesu emocjonalnego

Eksperyment Ekmana (1972):

- 2 filmy (wywołujące pozytywne lub negatywne emocje)

- podobne reakcje mimiczne studentów amerykańskich i japońskich (bez obserwującego eksperymentatora)

Ekman i in. (1987):

- te same warunki eksperymentalne i osoby badane (z obserwującym eksperymentatorem)

- studenci japońscy maskowali negatywne emocje za pomocą uśmiechu a amerykańscy nie

Matsumoto (2005):

- czynnikiem różnicującym reguły okazywania emocji w różnych kulturach jest kultura indywidualistyczna lub kolektywistyczna

- kultury indywidualistyczne (zachodnioeuropejska i północnoamerykańska) pozwala na silniejszą ekspresję emocji (zwłaszcza negatywnych) wewnątrz własnej grupy społecznej

- kultury kolektywistyczne (azjatyckie) pozwalają na silniejszą ekspresję emocji pozytywnych w ramach swojej grupy społecznej a negatywnych wobec osób spoza grupy

1. Sylwetka, gest i głos w ekspresji emocji

1. Sylwetka:

Poczucie winy i wstydu: kurczenie się całego ciała, opuszczenie głowy

Strach: cofnięcie głowy i schowanie jej w ramionach

Smutek: opuszczone ramiona i zgarbienie się

Złość: zaciśnięcie pięści i wysunięcie głowy do przodu

Zaskoczenie: cała sylwetka odchyla się do tyłu

2. Emblematy – świadomie wykonywane przez ludzi gesty mające określone znaczenie emocjonalne w różnych kręgach kulturowych (intencjonalne niewerbalne komunikowanie emocji)

- litera V z palców to znak wolności, ale odwrócona to w GB znak pogardy (z konotacją seksualną)

- w basenie M. Śródziemnego znaczenie takie ma gest podniesionych palców wskazującego i małego (cornuto)

- odpowiednikiem takiego gestu w USA jest uniesiony z zamkniętej pięści środkowy palec

3. Głos:

Ton:

- w stanie pobudzenia emocjonalnego wzrasta natężenie głosu

- u 70% ludzi podnosi się wysokość tonu głosu w stanie zdenerwowania (szczególnie w złości i strachu)

- w smutku i zmartwieniu spada ton głosu.

Tempo mówienia:

- spowolnienie w smutku a przyspieszenie w złości

WYKŁAD 7 26.04.12

EMOCJE I POZNANIE

Relacje między emocjami i poznaniem:

1. Czy i w jakim stopniu procesy poznawcze poprzedzają emocje?

2. Czy i w jakim stopniu procesy poznawcze są składnikami emocji?

3. Czy i w jaki sposób procesy emocjonalne wpływają na procesy poznawcze?

2 stanowiska – rozbieżność poglądów dotyczy nie tylko pierwszeństwa, ale także niezależności/odrębności obu procesów

1. Lazarus – pierwszeństwo poznania

2. Zajonc (1984) – emocje i procesy poznawcze to rozłączne i częściowo niezależne systemy (główna teza); możliwe jest pierwszeństwo jednych lub drugich lub ich równoległość lub brak procesów poznawczych przed emocjonalnymi

1. Pierwszeństwo poznania nad emocjami

Lazarus (1991):

- stałe zaangażowanie (zwierzęta i ludzie) w ocenę zmieniającej się relacji z otoczeniem w celu przetrwania

- różny stopień złożoności ocen (proste automatyczne – złożone, zamierzone, abstrakcyjne)

- ocena polega na wykrywaniu warunków (korzystne/niekorzystne) znaczących, związanych z adaptacją wymagających działania

- od ocen zależy stan emocjonalny oraz działania adekwatne do znaczenia tego co się dzieje

- emocje muszą być poprzedzone oceną poznawczą, ponieważ są odpowiedzią na to co jest znaczące dla jednostki a znaczenie wynika z oceny

- ocen a poznawcza relacji podmiot-otoczenie jest warunkiem koniecznym i wystarczającym dla pojawienia się emocji

Eksperyment (Lazarus, Alfert, 1969).

- reakcje emocjonalne osób oglądających film zawierający drastyczne sceny wywołujące emocje

- zależność emocji od komentarza poprzedzającego projekcję filmu

- komentarz determinował ocenę scen przedstawionych w filmie i w następstwie zróżnicowanie reakcji emocjonalnej

Materiał bodźcowy: film prezentujący drastyczną rytualną scenę inicjacji (pierwotne plemię)

3 grupy i 3 komentarze:

1 grupa – łagodzący (procedura niebolesna o dużym znaczeniu, oczekiwana jako ważny krok w kierunku dorosłości)

2 grupa – podobny komentarz w czasie projekcji

3 grupa – projekcja bez komentarza

Wynik:

Pomiar oporności elektrycznej skóry (wskaźnik pobudzenia emocjonalnego) mierzony

- przed projekcją: brak istotnych różnic

- po projekcji: istotne różnice pomiędzy grupami

Wzrost poziomu pobudzenia u wszystkich; największy w grupie 3, niższy w grupie 2, najniższy w grupie 1

Interpretacja:

- wielkość reakcji emocjonalnej zależy od oceny poznawczej wyznaczonej przez komentarz

Inni przedstawiciele:

Clore (1999), Frijda (1999), Elsworth (1999), Scherer (1999)

1. Pierwszeństwo emocji

Zajonc:

- nie dotyczy jedynie pierwszeństwa emocji – chociaż go nie wyklucza – ale zakłada niezależność systemu emocjonalnego i poznawczego w naturze

- z tego powodu nie można twierdzić, że poznanie musi poprzedzać emocję albo, że nie ma emocji bez poznania

- termin afekt, który określa to, co dotyczy właściwości leżącej u podłoża rozróżnienia unikanie zbliżanie (podstawowy wymiar pozytywne – negatywne

- oznacza to nacisk na podstawowy wymiar emocji pozytywne – negatywne a nie emocje jako całość

- emocja może wyprzedzać poznanie zarówno w sensie filogenetycznym (reakcja strachu u królika na widok węża) jak i ontogenetycznym (reakcje negatywna płacz u noworodka)

- u zwierząt pewne bodźce uruchamiają reakcje emocjonalne automatycznie bez uprzedniej analizy poznawczej

- emocje są nieuniknione – nie można zawiesić ich odczuwania podczas gdy procesy poznawcze można czasowo zawiesić

- niektóre stany emocjonalne (np. nastroje) mogą być całkowicie pozbawione treści poznawczych

Eksperyment (Seamon 1980):

- afektywne preferencje dotyczące prostych neutralnych bodźców ujawniają się niezależnie i wcześniej od ich świadomej, poznawczej oceny

I etap – prezentacja (2 msek.; 2 sek. przerwa) 20 nieregularnych ośmiokątów

II etap – prezentacja (1 s.) figur parami; w każdej parze była jedna figura prezentowana wcześniej a druga podobna, ale nie pokazywana wcześniej

Zadanie:

1. wskazanie figury już widzianej (ocena poznawcza)

2. wskazanie bardziej podobającej się (preferencja afektywna)

Preferencja afektywna – większa liczba wybranych pokazanych wcześniej (w I etapie) figur

Ocena poznawcza – mniejsza liczba wybranych pokazywanych wcześniej (w I etapie) figur

Wynik:

- preferencja afektywna – większa liczba wybranych pokazywanych wcześniej (w I etapie) figur

- ocena poznawcze – mniejsza liczba wybranych pokazywanych wcześniej (w I etapie) figur

- liczba pokazywanych wcześniej figur, wybranych przez badanych przez badanych w drugim etapie, była większa w przypadku preferencji afektywnej niż oceny poznawczej

- preferencje afektywne są szybsze i skuteczniejsze niż oceny poznawcze

Stanowisko przyjmujące niezależność procesów poznawczych i emocjonalnych podzielają Panksepp (1999) i LeDoux (1999)

1. Hipotetyczna propozycja rozstrzygnięcia sporu

Spór Lazarusa i Zajonca a wyniki badań LeDoux (1990) nad neuronalnymi mechanizmami reakcji strachu

LeDoux – 2 poziomy przekazywania informacji o zagrożeniu prowadzące do powstania reakcji strachu:

- droga niska (siatkówka – wzgórze – ciało migdałowate) – szybki, automatyczny i nieprecyzyjny; u człowieka prawdopodobnie bez udziału świadomości człowieka

- droga wysoka (siatkówa-wzgórze-kora wzrokowa-ciało migdałowate) – dłuższy i dokładniejszy; u człowieka angażuje rozumowania

Stanowisko Lazarusa – droga wysoka

Stanowisko Zajonca – droga niska

1. Emocje i nastrój a procesy poznawcze

Wpływa procesów emocjonalnych na funkcjonowanie poznawcze może mieć charakter:

- informacyjny, modyfikując treść procesów poznawczych

- procesualny, modyfikując sposób przetwarzania informacji

Najwięcej badań emocja a pamięć długotrwała

Emocje mogą oddziaływać na pamięć:

1. jako cecha zapamiętywanego materiału (bodźca emocjonalnego)

2. jako cecha stanu psychicznego podmiotu podczas kodowania (uczenie się zgodne/niezgodne z nastrojem)

3. jako cecha stanu psychicznego podmiotu podczas przypominania (przypominanie zgodne/niezgodne z nastrojem)

1. Wpływ nastroju na pamięć (przypominanie):

- interakcja pomiędzy stanem emocjonalnym w sytuacji przypominania a emocjonalną treścią przywoływanych wspomnień

- przypominanie zgodne z nastrojem (łatwiejsze przywoływanie wspomnień o zabarwieniu emocjonalnym zgodnym z nastrojem podmiotu)

Eksperyment (Bower, 1981):

I etap

1 dzień – przypomnienie sobie epizodów z dzieciństwa i podział ich na grupy (przyjemne, nieprzyjemne i neutralne)

II etap

Następny dzień – osoby badane wprowadzone (przy pomocy hipnozy) w pozytywny lub negatywny nastrój przypomniały sobie epizody z dzieciństwa

Wynik:

Przeżywanie pozytywnego nastroju ułatwiało przypominanie sobie przyjemnych epizodów oraz utrudniało przypominanie sobie negatywnych i odwrotnie z negatywnym nastrojem

Interpretacja:

- zasada zgodności poznania z nastrojem – nastrój aktywizuje związane z nim treści pamięciowe

- łatwiejsze jest przypominanie sobie treści zgodnych z nastrojem w porównaniu do niezgodnych z nastrojem

P.H. Blaney (1986) – przegląda badań:

Wcześniejsze zdarzenia zabarwione emocjonalne są najlepiej przypominane wtedy, gdy przeżywany jest stan emocjonalny towarzyszący doświadczaniu tych zdarzeń w przeszłości (zasada zgodności stanów afektywnych z treściami poznawczymi)

Teoria sieci skojarzeniowych (Isen, 1978; Bower 1981):

- pamięć podlega wpływom skojarzeniowym

- pamięć (np. danego wydarzenia emocjonalnego) jako sieć wzajemnie powiązanych pojęć (emocjonalnych) opisujących to wydarzenie

- pojęcia to węzły sieci; skojarzenia między pojęciami to połączenia między węzłami

- przypominanie pewnych treści aktywizuje odpowiadające im węzły powyżej pewnego progu

- aktywizacja rozprzestrzenia się po sieci słabnąc w miarę zwiększania się odległości skojarzeniowej

Meta analiza badań potwierdza występowanie przypominania zgodnego z nastrojem

Jest to fakt występujący w określonych warunkach (np. w badaniach wykorzystujących wspomnienia autobiograficzne; częściej dla nastroju radosnego niż smutnego)

Czasem dochodzi do przypominania niezgodnego z nastrojem (Parrott i Sabini, 1990)

Np. w sytuacji gdy nastrój nie był sztucznie indukowany, ale wiązał się z rzeczywistymi sytuacjami (np. pogoda, ocena z egzaminu)

Teoria skojarzeniowa nie wyjaśnia mechanizmu tego zjawiska

Motywacyjne teorie emocji i pamięci:

- zakładają, że motywacja podmiotu ma znaczenie dla typu przywoływanych wspomnień

- jednostka może aktywnie przywoływać wspomnienia aby manipulować swoimi nastrojami (Singer i Salovey, 1996)

- perspektywa narracyjna – człowiek pojmuje i organizuje swoje życie wokół historii (np. Gillespie, 1992)

Singer (Singer i Salovey, 1993):

- wspomnienia o charakterze emocjonalnym ważne dla podmiotu („wspomnienia definiujące Ja”)

- ich powtarzanie się kształtuje pojmowanie Ja i wokół tego formowana jest indywidualna historia

- „wspomnienia definiujące Ja tworzą głównego bohatera dramatu ludzkiego życia” (Gillespie)

- motywacja do podtrzymania lub ochrony struktury Ja pociąga za sobą podtrzymanie albo zmianę aktualnego stanu emocjonalnego

- dzieje się to poprzez przypominanie sobie wydarzeń o odpowiednim zabarwieniu emocjonalnym

- jednym z motywów do przypominania niezgodnego z nastrojem może być chęć zmiany aktualnego stanu emocjonalnego (podyktowana np. ochroną Ja)

2. Wpływ nastroju na spostrzeganie (Niedenthal i Sutterlund, 1994):

- przeżywanie określonego stanu emocjonalnego aktywizuje w pamięci słowa semantycznie związane z tym stanem i w konsekwencji ułatwia ich spostrzeganie

- indukcja pozytywnego lub negatywnego nastroju u osób badanych przy pomocy muzyki

- ekspozycja wyrazów lub ciągów liter nie będących wyrazami

5 kategorii słów:

- związane z radością (np. komedia)

- pozytywne niezwiązane z radością (np. spokój)

- związane ze sutkiem (np. płacz)

- negatywne niezwiązane ze smutkiem (np. przestępstwo)

- emocjonalnie neutralne (np. przyzwyczajenie)

- ciągi liter (nie słowa)

Zadanie:

Nacisnąć 1 z 2 przycisków w reakcji na słowo a drugiego w reakcji na ciąg liter (nie słowo)

Wyniki:

- osoby w radosnym nastroju szybciej rozpoznawały słowa związane z radością niż słowa związane ze smutkiem

- osoby smutne szybciej rozpoznawały słowa związane ze smutkiem

- ani smutny ani radosny nastrój nie wpływał na szybkość rozpoznawania pozostałych słów ani nie słów

Wniosek:

Zgodność treści poznawczych z nastrojem (stanem afektywnym)

3. Wpływ nastroju na formułowanie sądów (Forgas i Moylan, 1987):

Badania prowadzono przed i po projekcji smutnego i wesołego filmu

Pytania dotyczyły:

- opinie o politykach

- zagrożenia przestępczością

- zadowolenia z życia

Wyniki:

- obie grupy badane nie różniły się opiniami przed wejściem do kina

- opinie osób po obejrzeniu filmu smutnego różniły się od opinii osób, które obejrzały film wesoły

- osoby, które obejrzały smutny film gorzej oceniały polityków, wyżej oceniały zagrożenie przestępczością oraz miały niższy poziom zadowolenia z życia niż osoby, które obejrzały film wesoły

4. Nastrój a tryb przetwarzania informacji (Worth i Mackie, 1987):

Cel – modyfikacja postawy wobec kwaśnych deszczy pod wpływem perswazji (argumenty merytoryczne vs niemerytoryczne; autorytet) w zależności od nastroju

Połowa osób badanych wprawiono w nastrój pozytywny a drugą w neutralny

Połowie osób badanych z każdej z grup przedstawiono 2 wersje przemówień na temat kwaśnych deszczy

1. Jedna wersja przemówienia napisana przez eksperta zawierała rzeczowe i dobrze uzasadnione argumenty

2. Druga wersja była napisana przez laika i zawierała argumenty słabe i nieprzekonująco uzasadnione

Przemówienie było niezgodne z nastrojem, postawami osób badanych

Wyniki:

- osoby w neutralnym i negatywnym nastroju bardziej zdecydowanie zmieniały postawy pod wpływem poważnych niż słabych argumentów

- osoby w pozytywnym nastroju zmieniały postawy pod wpływem informacji o autorze, a siła argumentów nie miała żadnego znaczenia

Wnioski:

- nastrój neutralny i negatywny sprzyja systematycznemu trybowi przetwarzania informacji (ważność i rzetelność stosowanej argumentacji)

- nastrój pozytywny sprzyja skróconemu, uproszczonemu trybowi przetwarzania informacji (istotne są forma prezentacji i autorytet nadawcy komunikatu)

WYKŁAD 8 9.05.12

TEMPERAMENT A EMOCJE

Różnice indywidualne w reagowaniu emocjonalnym

1. Temperament jako konstrukt odnoszący się do zachowań emocjonalnych

Wg Allporta temperament to konstrukt odnoszący się do zachowań emocjonalnych, do tego co charakteryzuje emocjonalną naturę jednostki. Temperament wyznacza względnie trwałe predyspozycje do reagowania emocjonalnego.

Wg Allporta temperament odnosi się do:

• Podatności na pobudzenie emocjonalne

• Siły reakcji emocjonalnej

• Szybkości reakcji emocjonalnej

• Dominującego nastroju (jego intensywności i zmienności) – są np. osoby z natury pogodne lub depresyjne

• Różnic indywidualnych w formalnych charakterystykach emocji (np. podatność na wzbudzenie emocjonalne, siła i szybkość reakcji)

Wpływ poglądu Allporta na rozwój innych teorii temperamentu odnoszących temperament do sfery emocjonalnej (Mahrabian, Goldsmith i Campos)

Cechy reagowania emocjonalnego były główną podstawą tworzenia koncepcji temperamentu (Łosiak, 2007)

- związek temperamentu z reagowaniem emocjonalnym; zależnie od koncepcji wszystkie lub przynajmniej jeden z wymiarów temperamentu dotyczy sposobu reagowania emocjonalnego (styl afektywny)

- wszystkie koncepcje podkreślają biologiczne podstawy temperamentu i biologiczne podstawy emocji

- stałość reagowania emocjonalnego i cech temperamentu w ciągu życia jednostki

Temperament określa reagowanie emocjonalne przez:

- determinowanie progów reagowania emocjonalnego (np. różnice indywidualne w reakcji na bodziec wywołujący emocje np. strach, radość)

- determinowanie intensywności reakcji emocjonalnych (np. różny stopień dezorganizacji działania przez różne nasilenie strachu)

- determinowanie czasu trwania reakcji emocjonalnej (np. różnice indywidualne czasu trwania złości na bodziec wywołujący tę emocję)

1. Styl afektywny – temperamentalne zróżnicowanie w reagowaniu afektywnym

Koncepcje temperamentu o podobnych wymiarach (3) opisujących zróżnicowanie emocjonalne:

1. Clark, Watson (1999) pozytywna i negatywna emocjonalność oraz impulsywność

2. Gray (1999) zespół behawioralnego zbliżania, zahamowania oraz walki i ucieczki

3. Eysenck (1978) neurotyczność, ekstrawersja i psychotyzm

1. Clark i Watson:

- różnice indywidualne w reagowaniu emocjonalnym można wyjaśnić przy pomocy 2 podstawowych wymiarów temperamentu tj. pozytywnej i negatywnej emocjonalności

- osoby o wysokim poziomie negatywnej emocjonalności łatwo i intensywnie doznają negatywnych emocji (strach, gniew, smutek, poczucie winy) oraz postrzegają świat jako zły, zagrażający i niepewny

- osoby o niskich wynikach w wymiarze negatywnej emocjonalności są spokojne i emocjonalnie stabilne

- osoby o wysokim poziomie pozytywnej emocjonalności łatwo i intensywnie doznają pozytywnych emocji (np. radość, duma)

- cechy działania osób o wysokim poziomie pozytywnej emocjonalności: aktywność, energia i potrzeba angażowania innych we własną aktywność

- osoby o niskim poziomie pozytywnej emocjonalności doświadczają mniej pozytywnych emocji; są nieufne, powściągliwe, wycofujące się

- wymiary są niezależne tzn. jedna osoba może mieć dowolny układ cech opisywanych przez oba czynniki; może mieć skłonność do negatywnych i pozytywnych emocji jednocześnie lub ich równoczesny brak lub przewagę jednego z nich

Uwarunkowania biologiczne:

• U osób z nasiloną negatywną emocjonalnością

- nasilona i utrzymująca się aktywność ciała migdałowatego i jego większy rozmiar

- zmniejszona aktywność i objętość hipokampa

- zwiększona aktywność obszarów grzbietowo – bocznej kory przedczołowej

- zwiększona aktywność przedniego zakrętu obręczy

• U osób z pozytywną emocjonalnością stwierdzono

- aktywność jądra półleżącego przodomózgowia

- aktywność przedniego zakrętu obręczy

- aktywność lewego obszaru grzbietowo – bocznego kory przedczołowej

- podwyższony poziom neurotransmitera (dopaminy)

2. Model Graya (1999):

Trzy systemy emocjonalne, które określają styl afektywny:

• System zbliżania behawioralnego aktywizowany przez nagrody i będący podstawą pozytywnych emocji

• System hamowania behawioralnego aktywizowany przez sygnały kary oraz nowe i wrodzone bodźce lękotwórcze, związany z negatywnymi emocjami

• System walki-ucieczki aktywizowany przez sygnały kary i związany z negatywnymi emocjami paniki oraz gniewu

- różnice indywidualne w reaktywności systemu hamowania behawioralnego są powiązane z neurotycznością (silniejsze związki) i introwersją (koncepcji Eysencka)

- system zbliżania behawioralnego jest powiązany z neurotycznością i ekstrawersją (silniej)

- osoby neurotyczne i introwertyczne doświadczają więcej emocji negatywnych a osoby stabilne emocjonalnie i ekstrawertywne pozytywnych

- system walki i ucieczki jest mniej zbadany, ale odpowiada mniej więcej psychotyzmowi w koncepcji Eysencka

Inne teorie opisują temperament przy pomocy kilku wymiarów z których przynajmniej jeden odnosi się do emocji (Model Bussa i Plomina, 1984)

Model Bussa i Plomina - 3 wymiary:

• Emocjonalność – określa styl afektywny jednostki; wysoki poziom oznacza łatwość reagowania silnym pobudzeniem i negatywnymi emocjami; w dzieciństwie przejawia się to częstością pojawiania się niezadowolenia i płaczu a później większą skłonnością do strachu i gniewu

• Aktywność

• Towarzyskość

Regulacyjna teoria temperamentu Strelaua (1985, 1996):

Temperament wyznacza formalne cechy zachowania:

- poziom energetyczny

- i charakterystyki czasowe zachowania

Wymiary poziomu energetycznego związane ze sposobem reagowania emocjonalnego:

- aktywność

- reaktywność

Osoby wysoko reaktywne charakteryzują się małą wytrzymałością, dużą wrażliwością oraz tendencją do silnych reakcji emocjonalnych, szczególnie negatywnych

Wyniki badań: wysoka reaktywność przejawia się stylem afektywnym podobnym do negatywnej emocjonalności

1. Wyróżniki pojęcia temperament

Wspólne charakterystyki pojęcia temperament:

- charakteryzuje się względną stałością w ciągu życia w porównaniu z innymi zjawiskami psychologicznymi

- ma podłoże biologiczne (różne w różnych teoriach)

- cechy temperamentu to cechy psychologiczne

- cechy temperamentu – cechy, które w postaci pierwotnych emocji i motoryki, obecne są od wczesnego wieku niemowlęcego oraz występują w świecie zwierząt

Definicja (Strelau, 2006):

Temperament odnosi się do względnie stałych cech osobowości, występujących u człowieka od wczesnego dzieciństwa i mających swe odpowiedniki w świecie zwierząt. Jest pierwotnie zdeterminowany przez wrodzone mechanizmy neurobiochemiczne. Podlega powolnym zmianom spowodowanym procesem dojrzewania oraz oddziaływaniom między genotypem a środowiskiem.

WYKŁD 9 17.05.12

OSOBOWOŚĆ

1. Osobowość a emocje

Główną funkcją emocji i systemu emocjonalnego jest organizacja cech i wymiarów osobowości (Izard, 1991)

Trzy mechanizmy organizacji cech i wymiarów osobowości (Izard, 1991):

1. różnice indywidualne w progu aktywowania emocji

2. stały wpływ

3. wzrost stabilności wzorców emocjonalnych w miarę rozwoju

1. Mechanizmy kształtowania cech osobowości

1. Próg aktywowania emocji:

- różnice w zakresie progu aktywacji a tym samym doświadczania emocji i ich wyrażania pojawiają się we wczesnych fazach życia

- różnice w zakresie progu aktywacji prowadzą do różnic w zakresie częstości doświadczania emocji

- różnice indywidualne dotyczące progu aktywowania emocji prowadzą do różnic we wzorcach zachowania, które zostają zorganizowane jako cechy osobowości

- przykład: osoba o niskim progu aktywacji pozytywnych emocji jest z natury szczęśliwa, co prowadzi do rozwoju cechy pozytywnej emocjonalności i stabilności emocjonalnej

- np. różnice w progu doświadczania emocji nieśmiałości prowadzą do różnic w stopniu zahamowania behawioralnego

2. Mechanizm stałego wpływu:

- emocje wpływają na osobowość w sposób ciągły, gdyż na pewnym poziomie intensywności niektóre emocje są stale obecne w świadomości

- emocje organizują i motywują procesy poznawcze oraz działanie; tym samym wpływają na specyficzny sposób myślenia i działania człowieka (osobowość)

3. Stabilność wzorców emocjonalnych:

- stabilność dotyczy częstości doświadczania określonej emocji oraz konfiguracji emocji

- często powtarzające się stabilne wzorce emocjonalne tworzą wzorce zachowania, a te prowadzą do rozwoju cech osobowości jednostki

- przykład: pozytywny nastrój obniża próg wchodzenia w interakcje społeczne, częste interakcje społeczne zwiększają prawdopodobieństwo rozwoju wymiaru ekstrawersji

- częste doświadczanie danej emocji organizuje typ procesów poznawczych i działania w powtarzające się wzorce sekwencji emocja-poznanie-działanie

- powtarzające się wzorce sekwencji emocja-poznanie-działanie prowadzą do rozwoju charakterystycznego sposobu reagowania, czyli cechy osobowości

1. Cecha, wymiar, czynnik

- cecha – podstawowa kategoria opisu różnic indywidualnych

- opis osobowości odbywa się przy pomocy słów należących do kategorii dyspozycji czy cechy

- naukowe opracowanie pojęcia cechy jako kategorii opisu osobowości – Allport l. 30. XX w

- cecha – względnie stała charakterystyczna dla jednostki zgeneralizowana tendencja do określonych zachowań przejawiająca się w różnych sytuacjach

- cechy nie można bezpośrednio obserwować (latentny charakter cechy); posiada status zmiennej pośredniczącej między bodźcem a reakcją

- przykładowo lęk jako cecha nie jest obserwowalny dopóki osoba nie znajdzie się w sytuacji w której może się ona ujawnić (np. czytanie książki i sytuacja egzaminacyjna)

- jednym z podstawowych dowodów na istnienie cechy jako tendencji tkwiącej w człowieku jest podłoże biologiczne wielu cech

- ludzie różnią się pod względem cech; ludzi można uszeregować od minimalnego do maksymalnego nasilenia cechy (wymiar)

- pojęcie wymiar podkreśla, że każda osoba zajmuje określone miejsce na osi reprezentującej nasilenie danej cechy i że wielkość (intensywność) tej cechy można mierzyć

- określone zachowania lub cechy współwystępują ze sobą; przykładowo osoba o żwawym zachowaniu szuka kontaktów z innymi ludźmi, jest aktywna i pewna siebie

- w celu wyodrębnienia wspólnych cech w zachowaniach stosuje się procedurę statystyczną (analizę czynnikową)

- analiza czynnikowa pozwala stwierdzić jaka część zmienności (różnic indywidualnych) każdego z zachowań zależy od wspólnego czynnika znajdującego się u podłoża tych korelacji

- czynnik – konstrukt teoretyczny, który jest wynikiem analizy czynnikowej; jest rozumiany jako konfiguracja korelujących ze sobą cech; ma status cechy o statusie ogólnym

Gordon W. Allport – twórca podstaw nurtu psychologii osobowości opartego na teorii cech

Raymond Cattel – pionier badań nad osobowością opartych na analizie czynnikowej

1. Teorie osobowości rozumianej jako organizacja cech

Teoria H. Eysencka – biologicznie zorientowana osobowościowa teoria cech:

- w wyniku analiz czynnikowych danych z wieloletnich badań psychometrycznych i laboratoryjnych Eysenck wyróżnił 3 wzajemnie niezależne czynniki (nazywane też czynnikami nadrzędnymi, superczynnikami, typami osobowości)

• psychotyczność

• ekstrawersja

• neurotyzm

- wg Eysencka zalążki ekstrawersji i neurotyczności można znaleźć w typologii temperamentu Hipokratesa-Galena

- Eysenck nadał cechom status wymiarów i uważał, że istnieje ciągłość pomiędzy normą i patologią; czyli między neurotycznością a nerwicą jest tylko różnica ilościowa

- psychotyczność to wymiar, którego jeden biegun stanowią takie cechy jak altruizm, empatia i uspołecznienie a drugi biegun przestępczość, psychopatia, schizofrenia

- neurotyczność (emocjonalność) – złożona z takich cech jak lęk, przygnębienie, poczucie winy, niska samoocena i napięcie

- przeciwieństwem neurotyczności jest równowaga emocjonalna

- na ekstrawersję, w przeciwieństwie do introwersji, składają się takie czynniki jak towarzyskość, żywość, aktywność, asertywność i poszukiwanie doznań

Fizjologiczne podłoże ekstrawersji (2 teorie):

1. teoria hamowania (aktualna do l. 60. XX w)

2. teoria aktywacji

Teoria aktywacji:

- koncentracja na aktywacji kory mózgowej regulowanej przez struktury podkorowe

- pozycja na wymiarze ekstrawersji zależy od różnic indywidualnych w poziomie aktywności pętli kora-układ siatkowaty wyznaczającej poziom aktywacji

- ekstrawertycy mają chronicznie niższy niż introwertycy poziom pobudzenia korowego, dlatego poszukują stymulacji na zewnątrz poprzez aktywne działanie, aby podnieść poziom aktywacji korowej do poziomu optymalnego

- znaczenie różnic w poziomie reaktywności współczulnego układu nerwowego (wyższa u osób neurotycznych)

Od lat 70. XX w fizjologiczny ośrodek neurotyczności w układzie limbicznym; różnice reaktywności takich struktur jak: hipokamp, ciało migdałowate, zakręt obręczy, przegroda, podwzgórze

Funkcjonalne znaczenie teorii Eysencka:

- związki pomiędzy PEN i funkcjonowaniem zostały najlepiej j opracowane dla ekstrawersji

- związki pomiędzy siłą bodźca a poziomem wykonania jest modyfikowany przez ekstrawersję

- ekstrawertycy o chronicznie niskim poziomie aktywacji potrzebują więcej stymulacji niż introwertycy, dlatego nawet silna stymulacja nie powoduje u ekstrawertyków obniżenia wykonania działań

- ekstrawertycy poszukują stymulacji a introwertycy jej unikają

- związek pomiędzy poziomem stymulacji sensorycznej a doświadczanym zabarwieniem emocjonalnym zależy od położenia na wymiarze ekstrawersji

- bodźce słabe wywołują negatywne zabarwienie emocjonalne u ekstrawertyków a pozytywne u introwertyków, odwrotnie jest w przypadku bodźców silnych, dlatego ekstrawertycy chcąc doświadczyć pozytywnych emocji szukają silnej stymulacji (głód stymulacji) a introwertycy słabej (unikanie stymulacji)

Krytyka:

- wątpliwości wobec wymiaru psychotyczności; rozkład psychotyczności odbiega od rozkładu normalnego (jest prawoskośny, w kierunku altruizmu i uspołecznienia)

- wątpliwości wobec wymiaru psychotyczności; badania w ramach 5-czynnikowego modelu pokazują, że psychotyczność może nie być odrębnym czynnikiem, ale wypadkową ujemnych biegunów sumienności i ugodowości

Zalety:

- nie ogranicza się do opisu osobowości, ale poszukuje mechanizmów leżących u podstaw cech

- popularność i inspiracja dla innych teorii osobowości

WYKŁAD 10 24.05.12

TEORIE MOTYWACJI

1. Co to jest motywacja?

Podstawowe założenia każdej teorii motywacji:

- każde zachowanie ma swoją przyczynę

- badania nad motywacją to badania nad przyczynami zachowań ludzkich

Współczesne teorie motywacji – podstawowy cel każdego zachowania to przystosowanie się do środowiska (psychologia ewolucyjna wywodząca się z teorii Darwina)

Perspektywa ewolucyjna pozwala zrozumieć dlaczego pewne systemy mózgu, pewne zachowania zyskały w toku ewolucji przewagę

Źródła (motywy) zachowania:

• Pragnienie zapanowania nad środowiskiem (wola panowania)

• Pragnienie zachowania życia (wola przeżycia)

- w sytuacji konfliktu motywów wygrywa wola przeżycia; konstrukcja systemu nerwowego zapewnia pierwszeństwo potrzebie przetrwania (badania LeDoux, 1992)

- w sytuacji zagrożenia mózgowe ośrodki odpowiedzialne za przetrwanie przejmują władzę i kierują zachowaniem („droga dolna” badania LeDoux, 1992), dlatego pierwsza reakcja ma charakter emocjonalny

- „droga górna”, racjonalna wolniej przetwarza informacje; może w oparciu o dokładniejszą informację wyłączyć system emocjonalny

Kierunek zachowania:

- zachowania ukierunkowane są na osiągnięcie celu; wybór odpowiedniego wariantu osiągania celu a następnie jego realizacja

Z czego wynika cel zachowania:

- potrzeba biologiczna? nie tylko; nadają kierunek zachowaniu ale samodzielnie nie tłumaczą dlaczego ludzie zachowują się tak a nie inaczej

- cel zachowania wynika z potrzeby, ale wiedza i dane poznawcze decydują o sposobie jej zaspokojenia

Rozwój psychologii motywacji po II wojnie światowej; l. 50. pierwsze podręczniki; do 1980 powstały 103 definicje motywacji

Pytania, na które powinny odpowiadać teorie motywacji (Łukaszewski 2006):

• O przyczyny zachowania: co sprawia, że podmiot wybrał to a nie inne zachowanie (formę) i kierunek (do lub od obiektu)

• O przyczyny kontynuacji zachowania: dlaczego zachowanie jest kontynuowane mimo kosztów (np. wysiłek, zagrożenie dla zdrowia i życia)

• O przyczyny zaniechania działania: jakie mechanizmy warunkują przerwanie działania?

• O przyczyny zakończenia działania: jakie mechanizmy odpowiedzialne są za rozpoznanie wyniku czynności

1. Motywacje w najważniejszych systemach teoretycznych (W. Łukaszewski, 2006):

Motywacje:

- zespół mechanizmów powodujących uruchomienie, ukierunkowanie, podtrzymanie i zakończenie zachowania

- mechanizmy te są odmiennie rozumiane w różnych teoriach

Tradycje badawcze motywacji wg R. E. Frankena:

1. Teorie instynktu

2. Teorie potrzeb/osobowości

3. Teorie popędu/uczenia się

4. Teorie rozwoju i doskonalenia się

5. Teorie humanistyczne

6. Teorie poznawcze

Modele teorii motywacji wg Kristen Madsen (1980):

1. Model homeostatyczny

2. Hedonistyczny model podnietowy

3. Model poznawczy (teoria pola)

4. Model motywacji aktywnościowej

Teorie motywacji wg Riggio (2003):

1. Teoria potrzeb

1. Teoria podstawowych potrzeb

2. Teoria osiągnięć McClellanda

1. Teorie oparte na zachowaniu

1. Teoria wzmocnienia

2. Teoria goal setting

1. Teorie podkreślające rolę właściwości pracy

1. Teoria dwóch czynników Herzberga

2. Model właściwości pracy Hackmana i Oldhama

1. Racjonalne teorie motywacji

1. Teoria sprawiedliwości (równości)

1. Tradycje badawcze motywacji wg R. E. Frankena

1. Teorie instynktu

- nawiązują do poglądów Darwina

- zachowaniami ludzi i zwierząt rządzą te same prawa

- dobór naturalny jest podstawowym mechanizmem ewolucji

- podstawą zachowań adaptacyjnych jest wrodzony instynkt

- instynkty odpowiadają za uruchomienie i kierunek działania oraz wytrwałość w działaniu

- instynkty – konstrukty teoretyczne o niewyjaśnionej genezie i funkcjach; uważa się je za wrodzone i stanowiące część dziedziczonego biologicznego wyposażenia gatunku

William McDougall:

- instynkt – dyspozycja do odczuwania impulsów do działania; 18 podstawowych instynktów

Freud:

- biologiczna sfera człowieka dostarcza impulsu i energii do zachowania oraz ukierunkowuje je

- wyróżnił instynkty (popędy) posiadające własne źródła energii i własny cel; wszystkie one czerpią z jednego ogólnego źródła energii zwanego libido

1. Teorie potrzeb/osobowości

- główni przedstawiciele: Maslow, D. McClelland

H. Murray:

- wszystkie zachowania ludzkie można wyjaśnić za pomocą ograniczonej liczby potrzeb, w zakresie których występują różnice indywidualne

McClelland:

- każdego człowieka można scharakteryzować w oparciu o konfigurację nasilenia 3 podstawowych potrzeb (przynależności, osiągnięć i władzy)

1. Teorie popędu/uczenia się

- uczenie się a nie instynkty są podstawą zachowań, gdyż ludzie wychowani w różnych kulturach różnie się zachowują

- zachowanie kształtuje się w procesie uczenia się pod wpływem środowiska

- kształtowanie zachowania odbywa się za pomocą warunkowania klasycznego lub sprawczego (instrumentalnego)

Barrhus F. Skinner:

- zachowanie zależy od nagród i kar pochodzących z zewnątrz

- nagrody zwiększają prawdopodobieństwo powtórnego wystąpienia danego zachowania a kary je zmniejszają

1. Teorie rozwoju i doskonalenia się – teoria motywacji rozwojowej (np. Piaget)

- przyjmuje, że ludzie nie rodzą się w pełni ukształtowani

- po to aby się przystosować do środowiska muszą jak najwięcej się o nim dowiedzieć i rozwinąć swoje zdolności

- podstawowym bodźcem do rozwoju jest rozziew między miejscem, w którym człowiek się znajduje a tym, w którym powinien się znaleźć

-jest to źródłem napięcia, które można zredukować poprzez własny rozwój umiejętności, intelektu (struktur poznawczych)

1. Teorie humanistyczne (Maslow, Rogers)

- podstawowe założenie: ludzie są z natury dobrzy i mają wrodzoną skłonność do rozwoju i dojrzewania

- Rogers uważa, że jednostka ma wrodzoną skłonność do podporządkowania się celowi nadrzędnemu jakim jest rozwój tożsamości

1. Teorie poznawcze – teoria oczekiwania-wartości (expectancy – value theory) Edwards:

- ludzie mają oczekiwania związane z określonymi działaniami i rozmaitym efektom tych działań przypisują różne wartości

- wybierają te działania, które przynoszą największe zadowolenie

- jeśli wszystkie opcje są mało pociągające to wybierają tę, która jest najmniej bolesna

1. Modele teorii motywacji wg K. Madsen

Od l. 60. Powstało 50 teorii motywacji, które można ująć w postaci 4 modeli teoretycznych

1. Model homeostatyczny (teorie ewolucyjne, psychoanalityczna, Hull, Freud)

- źródłem motywacji jest zaburzenie homeostazy organizmu; procesy poznawcze i energetyczne wspólnie uruchamiają reakcje

- reakcja albo przywraca homeostazę i wtedy cykl się kończy albo nie przywraca i wtedy cykl jest powtarzany

- wg teorii popędu Freuda popędy powstają w wyniku wewnętrznej stymulacji narządów ciała, która wytwarza napięcie w aparacie psychicznym

- napięcie w aparacie psychicznym przy pomocy procesów wewnętrznych i działań zewnętrznych prowadzi do przywrócenia równowagi

1. Model podnietowy (teoria behawiorystyczna)

- źródłem motywacji zachowania jest bodziec; on uruchamia procesy energetyczne

- wykonana reakcja znosi działanie bodźca i wtedy działanie się kończy albo nie wpływa na działanie bodźca i wtedy działanie jest kontynuowane

- hedonistyczna teoria motywacji P. T. Younga:

→ wzbudzenie afektywne jest ważnym czynnikiem motywującym obok potrzeb i popędów

→ wzbudzenie afektywne może przybierać formę od hedonistycznie pozytywnej (przyjemność, zadowolenie) do hedonistycznie negatywnej (przykrość, niezadowolenie)

→ pewne czynniki samorzutnie wywołują pozytywne emocje i działają przyciągająco lub negatywne emocje i działają odpychająco

1. Model poznawczy – L. Festinger (teoria dysonansu poznawczego, 1957)

- elementy poznawcze (wrażenia zmysłowe, myśli, pojęcia, wiadomości itp.) mogą być w konsonansie (w harmonii, zgodzie) lub dysonansie (konflikcie, sprzeczności)

- dysonans rodzi stan motywacyjny dążący do zredukowania dysonansu; człowiek podejmuje działania redukujące dysonans

- inne teorie tego modelu (Guilforda, Hunta, Piageta) przyjmują, że procesy poznawcze mają własną immanentną motywację

- zainteresowanie samym rozwiązaniem problemów i związana z tym przyjemność skłania ludzi do myślenia i rozwiązywania problemów

1. Model motywacji aktywnościowej – teoria prymatu zachowania (Wodworth)

- ludzie mają podstawowy motyw pobudzający do aktywności, do wykorzystania swego potencjału behawioralnego, zdolności, talentów

- tak jak mięsień lub narząd wewnętrzny musi funkcjonować tak i każda struktura ośrodkowa (np. zdolność) ma motyw wewnętrzny bycia używaną

WYKŁAD 11 31.05.12

1. Teorie motywacji wg Riggio

Wg Steersa i Portera (1999) motywacja to siła, która spełnia 3 funkcje:

• Powoduje działanie i dostarcza do niego energii

• Ukierunkowuje działanie na określony cel

• Podtrzymuje wysiłek wydatkowany na osiągnięcie celu

1. Teorie potrzeb

A. Teorie podstawowych potrzeb

- przyjmują, że różne typy i kategorie potrzeb spełniają rolę motywacji

Teoria A. Maslowa (1965, 1970):

- organizuje potrzeby hierarchicznie od niższego rzędu (podstawowych potrzeb) do potrzeb wyższych

• potrzeby fizjologiczne – potrzeby, których zaspokojenie jest potrzebne do przetrwania organizmu (pożywienia, wody, powietrza, snu, seksu)

• potrzeby bezpieczeństwa – potrzeba bezpieczeństwa fizycznego (schronienia) i psychicznego (poczucie bezpieczeństwa)

• potrzeby społeczne – potrzeba bycia akceptowanym, miłości, czułości, przyjaźni

• potrzeby szacunku – potrzeba uznania za osiągnięcia, bycia podziwianym i szanowanym przez innych

• potrzeby samorealizacji – potrzeba rozwoju posiadanego potencjału w celu uzyskania poczucia spełnienia

- podstawowe potrzeby muszą być spełnione, aby motywacją do działania stały się potrzeby wyższego rzędu

Teoria ERG Claytona Alderfera (1972):

- 3 uporządkowane hierarchicznie kategorie potrzeb

• potrzeba istnienia (E-existance) tj. potrzeby fizjologiczne i bezpieczeństwa

• powiązań, związków z innymi (R-relatedness)

• wzrostu, rozwoju własnego potencjału (G-Growth)

- potrzeby wyższego rzędu stają się motywacjami, gdy potrzeby niższego rzędu zostaną zaspokojone

Ocena teorii podstawowych potrzeb:

Zalety:

- dobry opis i klasyfikacja potrzeb

Wady:

- żadna nie doprowadziła do wykorzystania praktycznego

- nie zostało potwierdzone w badaniach, że zachowanie jest powodowane przez wyróżnione przez te teorie hierarchie potrzeb

B. Teoria osiągnięć McClellanda (1961, 1975)

- dotyczy motywacji do pracy

- podkreśla znaczenie 3 potrzeb

• osiągnięć – potrzeba odnoszenia sukcesów, rozwiązywania problemów, bycia wybitnym w pracy, zorientowanie na zadanie

• wpływu, władzy – potrzeba kierowania innymi i bycia wpływowym, zorientowanie na status, na osiągnięcie wpływu i prestiżu niż na rozwiązywanie problemów

• przynależności – potrzeba bycia lubianym i akceptowanym przez innych, poszukiwanie przyjaźni, prefoerownanie pracy z ludźmi, potrzeba współpracy z innymi

- wszyscy ludzie posiadają mniej lub więcej tych potrzeb w różnych układach (jedne mniej lub bardziej dominujące niż inne)

Ocena teorii osiągnięć – zalety:

- potwierdzona w badaniach

- zastosowana w praktyce

Wyniki badań:

- osoby z wysoką potrzebą afiliacji pracują dobrze w zespołach wtedy, gdy mają zapewnione poczucie bezpieczeństwa

- osoby o dużej potrzebie prestiżu osiągają sukcesy w pracy polegającej na kierowaniu działaniem innych

Praktyczne zastosowanie:

- opracowanie i zastosowanie programu doboru do pracy w oparciu o profil motywów jakimi kieruje się kandydat do pracy i charakteru pracy (McClelland, 1980)

- opracowanie i zastosowanie programu szkolenia w kierunku podniesienia poziomu potrzeby osiągnięć (Miron i McClelland, 1979)

2. Teorie oparte na zachowaniu

- przyjmują, że wyniki działania, zachowania w sposób istotny wpływają na motywację do ich kontynuowania

A. Teoria wzmocnień (behawiorystyczna koncepcja człowieka)

- zachowanie jest motywowane przez swoje konsekwencje (wzmocnienia)

- ludzie mają tendencje do powtarzania zachowań wzmacnianych pozytywnie a unikania zachowań wzmacnianych negatywnie

Rodzaje wzmocnień:

• pozytywne – pożądane przez osobę (nagrody) np. bodźce konsumpcyjne, uznanie grupy, uczucia przyjaźni, miłości

• negatywne (punitywne, awersyjne) – te, których osoba stara się unikać (kary) np. deprywacja pokarmowa, kary pieniężne

Przez wzmocnienia można sterować zachowaniem człowieka; skuteczność sterowania negatywnego jest mniejsza niż pozytywnego

Wzmocnienie negatywne (kara):

- nie eliminuje zachowań niepożądanych, tłumi je i zahamowuje na czas trwania zagrożenia ponownego wzmocnienia negatywnego

- powoduje niekorzystne skutki uboczne

Uboczne skutki wzmocnień negatywnych:

- generalizacja hamowania; kara tłumi nie tylko reakcje niepożądane, ale także pożądane o dużej doniosłości społecznej

- zaburzenia emocjonalne; silne i nieadekwatne kary wywołują reakcje lękowe i reakcje unikania, gniew i agresję

- unikanie źródła karania

Procedury sterowania pozytywnego:

• stałych proporcji

- nagradzanie po wykonaniu określonej porcji pracy (np. wykonanie pewnej liczby produktów); nagroda zależy od rzeczywistych osiągnięć

- skuteczność zależy od prawidłowego określenia po ilu reakcjach należy zastosować wzmocnienie; skuteczniejsza od procedur odstępów czasowych

• zmiennych proporcji

- zmienia się liczba reakcji po których następuje wzmocnienie (np. akwizytor)

- najbardziej efektywna procedura; praca rytmiczna i intensywna w oczekiwaniu na nagrodę

Wyniki badań:

- procedury stałych i zmiennych proporcji bardziej efektywnie motywują do pracy niż procedury oparte na odstępach czasowych

Praktyczne zastosowanie:

- nieformalnie stosowane w codziennej praktyce w postaci systemów nagród, premii itp.

- formalnie stosowane w postaci programu zwiększania motywacji pracowników do określonych zachowań (np. zwiększenia wydajności, jakości pracy, pod nazwą „Organizational behavior modification”)

Ograniczenia:

- nie uwzględnia roli wzmocnień wewnętrznych np. poczucie dumy i zadowolenia z dobrze wykonanej pracy

B. Teoria stanowienia (wyznaczania) celów (goal setting)

- podkreśla rolę ustalania szczegółowych i aktywujących do działania zadań (celów cząstkowych) tego działania

- zadania (cele) muszą być jasne, szczegółowe, możliwe do realizacji i wszędzie, gdzie to możliwe, określone ilościowo (mierzalne)

- ogólne zadania np. „pracować tak szybko jak się da” nie są tak efektywne jak precyzyjnie zdefiniowane i konkretne zadnia

- programy ustalania, stanowienia zadań (celów) podkreślają efektywność podzielenia jednego ogólnego zadania na serie mniejszych, łatwiejszych do realizacji

- udział pracowników w tym procesie dodatkowo wzmacnia ich motywację

- stanowienie celów motywuje, gdy pracownicy są zaangażowani; poziom zaangażowania można podnieść stosując nagrody, informację zwrotną o wynikach pracy

Ocena teorii goal setting:

- wyniki badań potwierdzają efektywność tej techniki

- wiele zastosowań praktycznych opartych na niej

3. Teorie podkreślające rolę właściwości pracy

- przyjmują, że jeżeli praca zawiera wszystkie elementy, które są potrzebne aby zaspokoić psychiczne i fizyczne potrzeby pracownika to ma wartość motywującą

A. Teoria 2 czynników Herzberga

- opracowana pod wpływem szkoły stosunków międzyludzkich podkreśla rolę zadowolenia z pracy w warunkowaniu motywacji do pracy

- analiza wypowiedzi profesjonalistów na temat powodów zadowolenia i niezadowolenia z pracy – 2 kategorie czynników:

• motywatory

- czynniki, które jeśli są obecne powodują zadowolenie z pracy

- związane z treścią pracy tj. typ pracy, poziom odpowiedzialności, możliwości rozwoju, osiągnięć i uznania

• czynniki higieny

- czynniki, które jeśli są obecne powodują niezadowolenie

- związane z kontekstem, w którym odbywa się praca tj. wynagrodzenie, warunki pracy, styl kierowania, polityka organizacji

- jeżeli pracownik ma być zadowolony i zmotywowany należy zapewnić 2 rzeczy

→ wyeliminować czynniki powodujące niezadowolenie z pracy

→ zastosować motywatory tj. tak ukształtować treść pracy aby była ważna, odpowiedzialna i rozwijająca

Wyniki badań:

- replikacja badań przez innych autorów nie potwierdza istnienia 2 czynników

- trudność w odróżnieniu motywatorów od czynników higieny np. wynagrodzenie jako zewnętrzne w stosunku do pracy jako takiej ma funkcje motywującą

Zalety:

- inspiracja dla strategii zwiększania motywacji tzw. wzbogacania pracy

B. Model właściwości pracy Hackmana i Oldhama

- podkreśla motywacyjną rolę pewnych aspektów pracy

- doświadczanie z powodu pracy 3 stanów psychologicznych warunkuje motywację do tej pracy

• postrzeganie pracy jako ważnej

• poczucie, że praca jest odpowiedzialna

• wiedza o wynikach własnych działań w pracy

Aby pracownik doświadczał tych 3 stanów praca musi posiadać 5 właściwości:

• różnorodność umiejętności potrzebnych do jej wykonania – konieczność angażowania wielu różnych umiejętności sprzyja postrzeganiu pracy jako ważnej

• tożsamość zadania – stopień w jakim praca polega na wykonaniu pewnej całości, ponieważ pracownik potrzebuje zobaczyć efekt swojej pracy

• znaczenie zadania – stopień w jakim praca ma istotny wpływ na innych ludzi w organizacji (współpracownicy) i poza organizacją (klienci)

• autonomia – stopień odczuwanej wolności i niezależności w decydowaniu o swojej pracy

• informacja zwrotna – stopień w jakim praca daje możliwość uzyskania bezpośredniej i jasnej informacji o jej wynikach

- różnorodność umiejętności, tożsamość zadania i znaczenie zadania wpływają na poczucie ważności i znaczenia pracy

- autonomia wpływa na poczucie odpowiedzialności za pracę i jej wyniki

- informacja zwrotna wpływa na znajomość rzeczywistych wyników pracy

Moderatory motywacji: różnice indywidualne (siła potrzeby wzrostu)

Obydwie teorie doprowadziły do opracowania strategii motywowania poprzez przeprojektowywanie pracy (job redesign) polegającej na wzbogacaniu pracy (job enrichment)

Wzbogacanie pracy – program motywacyjny polegający na przeprojektowywaniu pracy w kierunku przyznania pracownikowi większej roli w planowaniu, wykonaniu i ocenie jego własnej pracy

W efekcie pracownicy wykonują niektóre zadania uprzednio należące do zwierzchników np. przydzielanie zadań do wykonania, ustalanie norm wykonania, decyzje personalne (zatrudnianie, zwalnianie, awansowanie itp.)

Elementy programów wzbogacania pracy:

- podniesienie poziomu odpowiedzialności oraz niezależności wykonania całościowych zadań

- umożliwienie wykonania całościowych zadań

- zapewnienie informacji zwrotnej o jakości pracy

- zachęcanie pracowników do doskonalenia kwalifikacji poprzez podejmowanie nowych zadań w pracy

Wyniki studiów przypadku rozbieżne, a te nie potwierdzające modelu nie podważają go gdyż:

- wykazano niedociągnięcia samych programów wzbogacania

- właściwości pracowników (potrzeba wzrostu) moderują efektywność programów

4. Racjonalne teorie motywacji

- ujmują człowieka jako jednostkę racjonalną, która rozważa osobiste koszty i straty działania zanim je podejmie

A. Teoria sprawiedliwości (równości)

- pracownicy są motywowani przez pragnienie bycia traktowanym sprawiedliwie i uczciwie

- jeżeli postrzegają, że są tak traktowani to ich motywacja i wykonanie pracy utrzymują się na wysokim i stałym poziomie

- jeżeli postrzegają, że nie są traktowani sprawiedliwie i uczciwie to ich motywacja zostaje skierowana na zniesienie niesprawiedliwości

Teoria J. Staceya Adamsa (1965):

- pracownik wnosi wkład w pracę (doświadczenie, kwalifikacje, energię, wysiłek) i oczekuje, że otrzyma wynik prac (wypłatę, premię, uznanie) proporcjonalny do wkładu

- aby ocenić czy sytuacja jest sprawiedliwa pracownik dokonuje porównań wkład-wynik w swojej pracy i w pracy innych

- brak motywacji wynika z 2 rodzajów postrzeganej niesprawiedliwości

• niesprawiedliwość zbyt niskiego wyniku (underpayment inequity)

• niesprawiedliwość zbyt wysokiego wyniku

Niesprawiedliwość zbyt niskiego wyniku:

- pracownik odczuwa, że jego wkład jest większy niż wynik

Przykład: John dostaje za godzinę pracy na tym samym stanowisku, na którym Bill pracuje kilka lat, o 1,50 $ więcej niż Bill; Bill postrzega niesprawiedliwość, co motywuje go do działania w celu uzyskania równowagi przez

→ podwyższanie wyników – dążenie do uzyskania podwyżki

→ obniżenie wkładu – obniżenie ilości lub jakości wkładu w pracę

→ modyfikację procesu porównania – poszukiwanie informacji o sytuacji i uzyskanie wiadomości (John jest synem szefa)

→ porzucenie pracy – gdy sytuacja jest tak niesprawiedliwa, że pracownik przestaje być motywowany do pracy

Niesprawiedliwość zbyt wysokiego wyniku:

Przykład: Bill otrzymuje wyższe o 1,50 $ wynagrodzenie za godzinę pracy, czyli jest w sytuacji, która może spowodować następujące działania

→ podwyższenie wkładu – Bill pracuje więcej, aby wyrównać układ wkład-wynik

→ obniżenie rezultatów – prośba o obniżenie wynagrodzenia (niezwykle rzadkie)

→ modyfikacja procesu porównywania – interpretacja sytuacji jako zapowiedzi awansowania Billa

→ zniekształcenie sytuacji – zniekształcenie percepcji stosunku wkład-wynik np. praca Billa ma wyższą jakość i dlatego zasługuje na wyższe wynagrodzenie w porównaniu do innych

Wyniki badań:

- większość badań laboratoryjnych potwierdza część teorii dotyczącą niesprawiedliwości zbyt niskiego wyniku

- podkreślają rolę różnic indywidualnych we wrażliwości na niesprawiedliwość (życzliwi – „dawcy”, altruistyczni i względnie zadowoleni w sytuacji, gdy nie są sprawiedliwie traktowani)

- podkreślają rolę różnic indywidualnych we wrażliwości na niesprawiedliwość (roszczeniowi – „biorcy”, zainteresowani uzyskiwaniem wysokich efektów pracy niezależnie od wysokości ich wkładu)

Wrażliwi na niesprawiedliwość – stosujący zasadę równości/sprawiedliwości, będą odczuwali stres zarówno w sytuacji, gdy uzyskują zbyt wysokie lub zbyt niskie wynagrodzenie w stosunku do wkładu

Ograniczenia teorii Adamsa:

- brak praktycznego zastosowania

1. Związek pomiędzy motywacją i wykonaniem pracy

Założenie, że motywacja jest bezpośrednio związana z wykonaniem pracy (zmotywowany pracownik to wydajny pracownik) jest nie zawsze uprawnione, gdyż wydajność warunkują także inne czynniki (3 grupy)

Czynniki warunkujące wydajność:

• Zmienne systemowe i technologiczne – systemy organizacji pracy, obowiązujące procedury, wyposażenie techniczne i narzędzia (produkcja rolna krajów tzw. Trzeciego Świata)

• Różnice indywidualne – zdolności, kwalifikacje, wiedza pracowników

• Zmienne organizacyjne – koordynacja pracy poszczególnych zespołów i działów, polityka organizacji

Rola motywacji w warunkowaniu wydajności jest ważna, ale ograniczona przez inne zmienne