BÓG W ŚREDNIOWIECZU
Porządek moralny tej epoki oparty był na jednolitej dominującej idei, jaką był teocentryzm. Bogu starano się podporządkować wszystkie dziedziny życia i działalności człowieka zgodnie z zasada: wszystko dla Boga i jego większej chwały oraz dla szczęścia wiecznego po śmierci. Nauka literatura i sztuka przepojone były pierwiastkami religijnymi i odgrywały zazwyczaj rolę służebna wobec religii i Kościoła. W naukach królowała scholastyka, czyli „filozofia szkolna”, uznająca Biblie oraz dzieła najdawniejszych pisarzy chrześcijańskich, tj. Ojców Kościoła, a także pisma Arystotelesa- za ostateczny autorytet. Filozofię uważano za „służebnicę teologii”. Sprawy ludzkie podporządkowane były Bogu jako jedynej wartości.
Poglądy takie pozostawały w związku z ruchem ascetycznym. Asceci zakładali, że poznać Boga mogą tylko poprzez introspekcję, tę z kolei uznawali za możliwą tylko w warunkach odosobnienia. Mężowie rezygnujący dobrowolnie z życia doczesnego: Benedykt z Nursji, Szymon Słupnik, św. Hieronim.
Z czasem historie ascetów zaczęto spisywać, przede wszystki9m w celach dydaktycznych. Literatura średniowiecza sięgała zatem po znaną z literatury starożytnej parenezę. Literatura opisująca żywoty świętych stanowi pierwszy rodzaj nowego chrześcijańskiego piśmiennictwa. Najbardziej znanym w Polsce przykładem żywotopisarstwa jest „Legenda o św. Aleksym”. Opowieść o synu bogatego patrycjusza, który w dniu ślubu porzuca małżonkę, rodziców i majątek szybko rozpowszechniła się w świecie chrześcijańskim. W wieku VIII lub IX bohater tej legendy zyskał miano Aleksego (gr. alexis, czyli obrona, opieka).
Utwór rozpoczyna inwokacja do Chrystusa z prośbą o pomoc w przedstawieniu życia świętego. Część zasadnicza to opowieść o życiu Aleksego. Aleksy ucieka od swojego doczesnego życia , rozdaje swoje stroje i pieniądze księżom, klerykom i żebrakom, by stać się najuboższym z nich. Dzięki takiemu postępowaniu cieszy się boską opieką, czego najlepszym dowodem jest epizod z Matką Boską schodząca z ikony. Ostatecznie Aleksy umiera w skrajnej nędzy pod schodami domu swoich rodziców, którzy w żebraku nie rozpoznali syna. Śmierci św. Aleksego towarzyszyły nadzwyczajne znaki: jego ciało wydawało cudowny zapach, który uzdrawiał chorych (odor sanctitatis), nikt tez nie potrafił wyjąć z rąk umarłego trzymanego przez niego listu itp.
„Legenda o św. Aleksym choć w polskiej wersji nie dokończona, stanowi wręcz modelowy przykład legendy o świętym. Inwokacja, opis ascetycznego życia i w końcu cudowna śmierć staną się podstawowym elementem opowiadań hagiograficznych. Najlepszym tego dowodem mogą być opowieści o świętych zebrane przez Jakuba de Voragine w „Złotej legendzie” z XIII w.
BÓG W RENESANSIE
Świat przedstawiony w utworze jest światem idealnym. Wszystko zna w nim swoje miejsce i swój czas. Granice wyznaczone naturze przez Stwórcę nie mogą i nie są przekraczane. Tak przedstawiana rzeczywistość przypomina dzieło sztuki stworzone ręką genialnego artysty, dzieło pełne i skończone. Bóg takiego wszechświata jest doskonałym rzemieślnikiem, który tworzy swe dzieło z niczego. Do takiego obrazu Boga, obrazu zwanego Deus artifex, artyści renesansowi będą sięgać bardzo chętnie.
Ale w twórczości Kochanowskiego występuje jeszcze jeden obraz Boga, również chętnie wykorzystywany przez ówczesnych artystów. Oto w pieśni XXIV ksiąg pierwszych znajdujemy stwierdzenie: „ U Boga każdy błazen” i pointę: „człek- Boże igrzysko”. W takim wypadku Bóg nie jest już odległym Stwórcą, do którego modli się zbiorowy podmiot „Hymnu”. Teraz Bóg to również ktoś rozbawiony poczynaniami człowieka. Bóg śmiejący się, czyli Deus ridens. Może to być śmiech dobrotliwy, jak w cytowanej pieśni, ale może to być również śmiech wywołujacy nastrój tajemnicy i niepokoju. Tak właśnie dzieje się we fraszce o żywocie ludzkim, gdzie ktoś bliżej nieokreślony, tajemniczy, nienazwany śmiejąc się zakończy przedstawienie, jakim jest ludzkie życie: „Naśmiawszy się nam i naszym przodkom/ Wemkną nas w mieszek, jako czynią łątkom”. Problem obecności Boga pojawi się w twórczości Kochanowskiego w jeszcze jednym kontekście. Ludzi renesansu będzie bowiem zastanawiać relacja pomiędzy religią a państwem jako organizmem społecznym.