3.

Kroniki w Średniowieczu

(Kroniki wczesnego średniowiecza do XI w)

Kroniki wczesnego średniowiecza obok żywotów świętych i roczników stanowiły główną formę piśmiennictwa historycznego. Do XII wieku powstawały one w języku łacińskim.

W średniowieczu twierdzono, że przeszłości nie można badać, trzeba wierzyć tylko w to, co się widzi i co zostało zapisane, dlatego kroniki odgrywały tak ważną rolę w tym okresie.

W kronikach często odwoływano się do starców i ich doświadczenia, powoływano się na świadectwa ważnych postaci oraz kościoła.

Wiedzę pewną i niezawodną o historii, poznawano tylko dzięki uczestnictwu w zdarzeniach opisywanych w kronikach lub przez obserwację tego wydarzenia. Zatem zadaniem kronikarza było rejestrowanie znanych mu z autopsji faktów. Informacje o historii poznawane są jedynie w sposób pośredni poprzez przekaz ustny lub pisany. Jeśli informator był wiarygodny, czyli odznaczał się pobożnością i innymi cnotami, wówczas jego przekaz nie podlegał krytyce.

Jednym z podstawowych założeń średniowiecznej hagiografii było przekonanie, że zdarzenia dziejowe mieszczą się w planie Opatrzności i to Bóg w ten sposób realizuje swoje zamierzenia. W opisach często na pierwszy plan wysuwano niezwykłe fakty i nadprzyrodzone znaki, aby tym samym wzmocnić argumentację na rzecz bezpośredniej zależności od interwencji boskiej. Przeszłość opisywana w kronikach miała służyć za wzór moralny dla teraźniejszości.

Pomijano daty roczne, ponieważ mogły one sugerować o jednorazowości i niepowtarzalności opisywanych zdarzeń. Inaczej było z datami dziennymi, zaznaczano je, gdy np. wypadało święto, służyło to za dowód ingerencji boskiej w dzieje świata.

Najważniejszą funkcja hagiografii był charakter dydaktyczny i moralizatorski, przez co w cień odsuwno poznawcze walory dziejopisarstwa. Historiografia wczesnośredniowieczna tolerowała i uzasadniała anachroniczność relacji, łączono i mieszano realia rozmaitych epok, czasów i miejsc.

(Kroniki dojrzałego średniowiecza od XI w.)

Kronikarstwo dojrzałego średniowiecza podtrzymywało i rozwinęło wszystkie istotne właściwości historiografii ukształtowanej w pierwszym okresie, choć możemy dostrzegać pewne innowacje.

Uległ zmianie stosunek historyków do przekazów źródłowych. Piszący mógł zajmować wobec źródeł postawę bardziej krytyczną i samodzielną, dokonywał ich oceny, co na początku średniowiecza było nie do przyjęcia. Rola autorytetu znacznie osłabiła się w tym okresie. Literacki walory kronik odgrywały szczególną rolę w okresie dojrzałego średniowiecza, tworzone były dla elity, służyły do recytacji w gronie wybranych słuchaczy.

U schyłku epoki właściwości artystyczne stopniowo traciły na znaczeniu, podczas gdy główną wartością kronik stawały się ich funkcje: dokumentalna oraz moralno-budująca.

• Gall Anonim: „GESTA KRÓLÓW I KSIĄŻĄT POLSKICH”

- narodowość pisarza nie jest udokumentowana, choć najczęściej wiąże się go z Francją

- bohaterem opowiadania jest główny protektor Anonima Bolesław Krzywousty

- zachowany jest chronologiczny porządek, zaczyna od prezentacji przodków Bolesława, od legendarnych a później historycznych początków dynastii, kończąc zaś opowieść na czasach sobie współczesnych

- dzieło podzielone jest na trzy księgi

1 cz. Do roku 1084 lub 1085 czyli do momentu cudownego poczęcia Bolesława przez

jego matkę Judytę, żonę księcia Władysława Hermana

2 cz. Od 2 września 1085 lub 1086 po rok 1109 obejmuje wczesny okres życia Bolesława

3 cz. Przedstawia dzieła księcia będącego już w pełni władzy i sukcesów militarnych,

począwszy od walk z Pomorzanami pod Nakłem w roku 1109 aż po rok 1113, na

którym relacja urywa się nagle, bez spodziewanego literackiego zakończenia.

Księgi te poprzedził autor przedmowami o zróżnicowanej formie. Przed pierwszą umieścił List o treści pochwalno-dedykacyjnej, skierowany do dworu książęcego i Kościoła oraz wierszowany „Skrót” opowiadający o cudownym poczęciu Bolesława za wstawiennictwem św. Idziego oraz o opisie geograficznym Polski. Księgę drugą otwiera List skierowany do biskupa Pawła i kanclerza Michała. Księga trzecia została poprzedzona Listem do „czcigodnych kapelanów książęcych” i innych „zacnych duchownych” oraz wierszowanym panegirykiem ku czci Bolesława.

Utwory wstępne wypełnij Gall licznymi dywagacjami na temat własnej osoby, świadomi i zgodnie z regułami dobrze opanowanej sztuki pisarskiej skupił światło na sobie.

Styl przedmów według jest kunsztownym, pełnym metafor i porównań, bogato zdobionym retorycznymi figurami sposobem mówienia, dokumentującym znakomite opanowanie zasad artis dictandi „sztuki dyktowania”.

W kronice Gall Anonim wysławia Polaków i ich Ojczyznę.

Literacki wizerunek głównego bohatera został nakreślony zgodnie z konwencjami ówczesnego dziejopisarstwa europejskiego i w związku z tym przypomina portrety wielu innych władców tej epoki.

Wizerunek księcia Bolesława odpowiada w zasadniczych rysach pojęciu herosa.

Pochwała bohatera wyłania się stopniowo z opowiadania o jego pochodzeniu i czynach.

Narrator jest nieustannie obecny w opowiadaniu i demonstruje chęć podtrzymania kontaktu z odbiorcą. Narracja toczy się w trzeciej osobie, chociaż z pozoru zobiektywizowana relacja często przekształca się w subiektywną. Narrator panuje w pełni nad przedstawioną materią zdarzeń: dokonuje selekcji, ocenia, kształtuje i układ zgodnie z przyjęta przez siebie koncepcją dzieła. Narrację przeplatają też oceny moralne odnoszące się do osób. Artystyczna proza Kroniki Galla była przeplatana fragmentami wierszowanymi.

W kompozycji dzieła Galla uderza konsekwentnie stosowna zasada triadyczności, ponieważ trójka była liczba symboliczną.

- 3 części dzieła

- trzy przedmowy

- w każdej księdze trzy fikcyjne mowy

- po jednej pieśni w każdej części co w sumie daje trzy utwory pieśniowe

- trzech wyróżnionych władców: Chrobrego, Szczodrego, Krzywoustego

• Wincenty Kadłubek: „KRONIKA POLSKA”

- dzieło o przeszłości narodu i państwa, autorstwa Polaka

- wybitny utwór literatury przełomu XII i XIII wieku

- napisanie Kroniki zlecił Wincentemu książę Kazimierz

- praca pisarska, rozpoczęta przypuszczalnie około roku 1190

- Kronika polska podzielona została na cztery części

Trzy pierwsze księgi mają formę dialogu, prowadzonego przez arcybiskupa Jana i biskupa

Krakowskiego Mateusza, w czwartej dialog ustępuje miejsca narracji.

1 KSIEGA Przedstawia pochodzenia narodu i państwa polskiego w świecie legend i

podań. Podania te łączyły genezę narodu z przeszłością starożytną, a

początki państwa z ustanowieniem przez Grakcha praw i z założeniem

stolicy. Kwestie dynastyczne inaczej niż u Galla odeszły na plan boczny.

2 KSIĘGA Obejmuje okres od założeni dynastii Piastów aż po konflikt Bolesława

Krzywoustego z przyrodnim bratem i upadek Zbigniewa.

3 KSIĘGA Przedstawia dzieje zwycięstw Krzywoustego na Pomorzu i dalsze losy kraju,

już po okresie rozbici dzielnicowego do śmierci księcia krakowskiego

Bolesława Kędzierzawego.

4 KSIĘGA Zaczyna się wstąpieniem na tron krakowski księcia Mieszka III Starego w

roku 1173. Jest to opowieść o toczącej się przez lata walce o senioralny tron

krakowski.

Całość dzieła została poprzedzona prologiem. Dialogowość trzech pierwszych ksiąg Kroniki była czymś wyjątkowym na tle średniowiecznej historiografii, ponieważ średniowieczne kronikarstwo unikało zazwyczaj dialogów.

Zupełnie inny charakter literacki ma Księga czwarta zawierając narrację obejmującą zdarzenia lat 1173- 1202, a więc okresu znanego mistrzowi Wincentemu z autopsji. Zmiana literackiej formy przekazu pozwoliła ożywić i zdynamizować narrację. Opowiadanie stało się bardziej dramatyczne. Relacja mistrza Wincentego nosi na sobie ślady silnego zaangażowania w aktualne spory polityczne i jest daleka od bezstronności. Dzieło Wincentego zdradza rozległe oczytanie autora i nad przeciętną erudycję. Styl kroniki można najprościej określić jako trudny i ozdobny.

• KRONIKA DZIERZWY

- w dawniejszej historiografii zwana Kroniką Mierzwy lub Kronika franciszkańską

- zachowana w czterech rękopisach z XV wieku i jednym z XVI wieku

- powstała na początku XIV stulecia, najprawdopodobniej w Krakowie

- jej autorem mógł być franciszkanin związany z książęcym dworem Władysława Łokietka

- nawiązywał do Biblii

• KRONIKA POLSKO-ŚLĄSKA

- autorem przypuszczalnie był mnich cysterski polskiego pochodzenia

- dwie zachowane kopie z XV wieku i jedna z XVI w.

- skracała dzieło Mistrza Wincentego

- opis lokalnych zdarzeń XIII wieku, związanych z dynastią śląskich Piastów.

• KRONIKA WIELKOPOLSKA

- zachowana w 9 rękopisach

- kolekcja źródeł historycznych, zwaną po polsku w skrócie Wielką Kroniką

- powstała w XIV wieku

- Kronika przedstawia dzieje Polski od czasów bajecznych (z uwzględnieniem cyklu podań

małopolskich oraz wielkopolskich) po rok 1271/1272

- tekst kroniki został poprzedzony przedmową zachowaną w dwóch różnych redakcjach

- adresowana do wyższych warstw feudalnego społeczeństwa, zwłaszcza środowisk

rycerskich i dworskich

• KRONIKA JANKA Z CZARNKOWA

- tekst dzieła zachował się w dziesięciu piętnastowiecznych kopiach

- jest częścią Wielkiej Kroniki

- rozpoczyna się opisem śmierci i pogrzebu Kazimierza Wielkiego w 1370 roku

- w pracy nad kroniką Janko nie posługiwał się źródłami pisanymi

- przedstawiał wydarzenia, w których był naocznym świadkiem bądź uczestnikiem, albo też

fakty znane z bezpośredniej relacji wiarygodnych osób

- widoczna jest stronniczość pisarza oraz idealizowanie własnej osoby i sugerowanie

pozytywnych o sobie opinii

- napisana nieozdobną i czasem niepoprawną stylistycznie łaciną

- pełne autentyzmu i dynamiki, plastyczne opowiadanie przeplata się ze skrótową, jakby

pobieżną relacją zdarzeń

- bogactwo szczegółów podnosi poznawcze walory Kroniki, będącej dziełem nie tyle uczonej

sztuki pisarskiej, ile żywiołowego talentu narracyjnego.

• Jan Długosz „ROCZNIKI CZYLI KRONIKI SŁAWNEGO KRÓLESTWA POLSKIEGO”

- historia Polski usytuowana na szerokim tle europejskim i poprzedzona zarysem dziejów l

ludzkości, opisem świata, Europy, krajów słowiańskich, a wreszcie Polski z

uwzględnieniem jej granic, ogólnej charakterystyki.

- początkowo podzielona na 4 tomy, obecnie na 12

- Długosz korzystał ze źródeł pisanych, przekazów ustnych i oczywiście z autopsji

- Roczniki pełniły funkcję budująco- moralną przez ukazanie czynów i wizerunków władców,

dostojników państwowych i kościelnych, rycerzy oraz wielu innych postaci, kształtowanych

zgodnie z pozytywnymi bądź negatywnymi wzorami osobowymi, mocno osadzonymi w

tradycji średniowiecznej.

- widoczne przenikanie się tendencji średniowiecznych z humanistycznymi w dziedzinie

erudycji Długosza odbiło się na stylistyczno-językowych cechach jego pisarstwa.

KRONIKI W RENESANSIE

Marcin Bielski „KRONIKA WSZYSTKIEGO ŚWIATA”

- mówi się, humanista czegoś takiego by nie napisał i że w dziejach historiografii jest to krok wstecz

- Kronika zaczyna się historią Starego Zakonu, przeplataną historią Grecji i Rzymu oraz o początkach nowego zakonu, aby przejść do opisu narodzin Najświętszej Maryi Panny, życiu Jana Chrzciciela i Jezusa Chrystusa

- opisuje np. historię papiestwa, cesarzy rzymskich narodu niemieckiego do czasów papieża Juliusza III tj. do 1550 r.

- można zauważyć w Kronice sympatie i antypatie: niechęć do Kościoła rzymskiego i życzliwość dla reformacji

- Kronika wszystkiego świata uzupełniona przez syna autora dziejami Polski ukazała się w 1597 roku

---