WESPAZJAN KOCHOWSKI
(1633-1700)
Kochowski uczestniczył w wielu bitwach, przeżywał dramatyczne losy ojczyzny. Na tym tle oceniał ludzkie charaktery i budował swą historiozofię, mocno osadzoną w pryncypiach Kościoła i kultury szlacheckiej. Wyrazem tych doświadczeń stała się twórczość poetycka Kochowskiego, uprawiana już w latach obozowych, pełniej rozwijającą się po roku 1660, gdy rozstał się z obozowiskami żołnierskimi i osiadł na wsi. Wiązanie kulturowych tradycji szlacheckich z aktualną myślą Kościoła nie było prostą sprawą , prowadziło do konfliktów, lecz poeta podejmował „walkę” z cenzurą i starał się, aby zostały zachowane prawa poezji w latach postępującego kryzysu kulturowego.
Do najsłynniejszych dzieł Kochowskiego należały utwory:
- Różaniec Najświętszej Panny Maryjnej według zwyczaju kaznodziejskiego rytmem polskim wyrażony (poemat cykliczny w układzie modlitwy różańcowej-1667)
-Niepróżnujące próżnowanie, ojczystym rymem na Liryka i epigramata polskie rozdzielone i wydane ( poezja religijna, reaktywująca wzory biblijne, średniowiecznej liryki brewiarzowej i popularnej pieśni)
Ważną cechą liryków jest rozmaitość strof, czasem bardzo skomplikowanych i nasyconych rymami. Jest to dziedzictwo liryki pieśniowej, melicznej od początku XVII wiel=ku uprawianej w kształcie barokowym).
W liryce religijnej Kochowski nawiązuje do dwu tradycji: biblijnej oraz pieśni popularnych. Ponadto z utworów religijnych można wśród nich wymienić dwa poematy :
-Różaniec(1668)
-Chrystus cierpiący(1695)
Zbiór epigramatów maryjnych:
-Ogród Panieński(1681)
Liczne wiersze z:
- Niepróżnującego próżnowania
A także Psalmodię polską (1695)
„Chrystus cierpiący” Kochowski przedstawia w piętnastu punktach historię męki i śmierci, zaczynając od Ostatniej Wieczerzy. Przedstawia wydarzenia na podstawie relacji czterech Ewangelii.
„Ogród Panieński” to ogród zamknięty , od średniowiecza symbolizujący Matke Boską w ikonografii i literaturze. Matka Boska-matka wszystkich ludzi, pośredniczka i obrończyni od złego.
Późne lecz najlepsze dzieło Kochowskiego to Psalmodia polska (1695) zbiór złożony z utworów pisanych na kształt psalmów, łączy tradycję poezji metafizycznej, szukającej odpowiedzi na pytanie kim jest człowiek, z tradycją publicystyki szlacheckiej, rozwijającej się wokół problemów ustroju państwa. Kochowski odsłania przed czytelnikiem własne udręki i czyni osobiste wyznania, wokół podstawowych relacji Bóg-człowiek, człowiek-Bóg skupiają się medytacje o wszechmocy Boga i słabości człowieka, o tragicznej wielorakości ludzkiej natury.
ZBIGNIEW MORSZTYN
(ok. 1627-1689),
Pisywał utwory o charakterze dworsko-panegirycznym fraszki, liryki i erotyki, w których gra słów, kontrasty, kunsztowne koncepty i metafory przypominają styl Jana Andrzeja Morsztyna. Natomiast późniejsze pieśni miłosne i refleksyjne pisane są w duchu folkloru szlacheckiego (np. erotyki w kształcie hejnału - pieśni porannej, wiersze sielankowe lub tzw. votum - pochwała ziemiańskiego żywota)..Kreśląc obrazy mistycznego zjednoczenia duszy ludzkiej z Bogiem, stara się wznieść ponad spory wyznaniowe, podobnie jak przed laty humanista Jan Kochanowski. Poeta i arianin w kilku swoich utworach występuje w obronie wolności myśli i sumienia, zgodnie z programem braci polskich w XVII wieku.
Utwory:
- Pieśń w ucisku(1671), wyraz solidarności z krzywdzonymi współbraćmi w wierze
- Sławna wiktoryja nad Turkami (1674) opiewa zwycięstwo pod Chocimiem 1673.
-Myśl Ludzka to piękna pochwała rozumu, który ma nie tylko prawo, ale i obowiązek szukania prawdy
-Emblemata wyrażenie myśli, uczuć i poglądów w duchu ideologii braci polskich z ich głębokim humanitaryzmem, poczuciem sprawiedliwości i cnoty, z ich protestem przeciw uciskowi i przemocy.
-Votum -autor zastanawia się i udowadnia, że narażanie życia i udział w bitwach nie ma kompletnie żadnego sensu i zawsze działa tylko na niekorzyść człowieka.
Choć obracał się w kręgu dworskim, pisywał w duchu ziemiańskim. Opisywał wojny (zwłaszcza ich ciemne strony), opiewał odsiecz wiedeńską, sławił wiejskie życie, zastanawiał się nad życiem, podkreślał potrzebę tolerancji , wyśmiewał ludzkie wady, wspominał swe rozterki miłosne, w cyklu Emblematów rozważał cytaty z Biblii. Był uzdolnionym litrykiem, nieco słabszym epikiem.
WACŁAW POTOCKI.
jest znany przede wszystkim jako poeta moralista. Swoją twórczość podporządkował nauce Pisma Świętego. Nawet kiedy w swym dosadnym dowcipie posuwał się za daleko, to czynił to pod patronatem asekuracyjnej tezy: „czystemu wszystko czyste”. Jego twórczość, ta poważna i ta „rozrywkowa”, w mniejszym lub większym stopniu naznaczona jest szczególnym dydaktyzmem. Poecie wyraźnie leży na sercu los człowieka i jego szczęście.
Był typowym reprezentantem epiki i poezji ziemiańskiej, pisał romanse i fraszki, nie odchodząc od poezji religijnej (Dialog o zmartwychwstaniu Pańskim).
Napisał Transakcje wojny chocimskiej, którą w pewnym stopniu spełnił oczekiwania co do wielkiej polskiej epiki. Cenił wyżej prawdę historyczną niż fikcję literacką, dlatego też przy pisaniu epopei sięgnął po pamiętnik Jakuba Sobieskiego, opisujący bitwę pod Chocimiem.
Poeta wprawdzie sławił dzieje polskiego oręża i męstwo przodków, ale nie to było jego głównym zamiarem. Transakcja… była przede wszystkim adresowanym do współczesnych apelem o przemianę narodu, odwołaniem się do jego poczucia odpowiedzialności za losy Rzeczypospolitej.
Wielkim poetyckim upomnieniem narodu szlacheckiego były również jego zbiory : Ogród, ale nie plewiony, zawierający ponad 1800 wierszy pisanych trzynastozgłoskowcem, nazwał poeta roboczo Ogrodem fraszek, ale w ostatniej redakcji nie umieścił nazwy gatunku. Był świadom różnorodności utworów i dlatego wyróżnił wśród nich „moralia”, które miały służyć naprawie obyczajów; „sacra”, które miały pouczać, a ponadto były tam zarówno przestrogi jak i żarty. Jeśli w Transakcji wojny chocimskiej był wierny faktom historycznym i zrezygnował z fikcji, to w swoich drobnych utworach przedstawił niekiedy sprawy , które „jeśli nie były, być mogły”
Był Potocki pamiętnikarze własnego życia, ale również świetnym dziejopisem współczesności.. Uważa się, że w Soraliach, słusznie nazywanych „rachunkiem sumienia narodowego”, najbardziej bezwzględnie, ale i zasłużenie wymierzył sprawiedliwość ludziom swoich czasów.
Najważniejsze utwory zostały wymienione wyżej
IGNACY KRASICKI
Wybitny reprezentant polskiego klasycyzmu zadebiutował strofą - Hymnem do miłości Ojczyzny. Miał wówczas ok. 40 lat. Był to więc późny debiut, który przyniósł przecież niezwykły sukces tej strofy, stanowiącej fragment pieśni IX poematu heroikomicznego Myszeida. Strofa ta później przez długie lata pełniła rolę hymnu narodowego. Krasicki sformułował tu uniwersalną ideę patriotyzmu wyrażoną stylem wysokim i wzniosłym tonem. Wśród licznych przekładów tekstu wymieńmy także 3 różne przekłady francuskie.
Książę Biskup Warmiński (X.B.W.) nadawał doskonały kształt wszystkim gatunkom europejskiego klasycyzmu. Otwierał także drogę gatunkom nowym. Wśród nich wyróżnia się pierwsza polska powieść nowożytna Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki. Jest ona syntezą wszystkich odmian powieści oświeceniowych - a więc satyryczno-obyczajowej, przygodowej i robinsonady połączonej z utopią i powieścią dydaktyczną. Bohater powieści Mikołaj Doświadczyński to przeciętny polski szlachcic, który w toku wielorakich przeżyć w Warszawie, Paryżu, na wyspie Nipu, konstruuje swą osobowość i racjonalizuje swe doświadczenia. W rezultacie wypracuje dojrzałą mądrość, stanie się dobrym człowiekiem, przykładnym obywatelem. Ten wzór mądrego gospodarza (fizjokratyzm) wypełnia także karty następnej powieści Pan Podstoli.
Najtrwalszym pomnikiem literackim Oświecenia są Bajki. Osadzone w europejskiej tradycji gatunku są niedoścignione w swym artystycznym pięknie. Aktualną obserwację nad światem i naturą człowieka zawarł poeta także w Satyrach. Klasyk poezji zintelektualizowanej był artystą słowa wydobywającym poetyckość z obszarów najrzadziej poszukiwanych.
Uprawiał nie tylko literaturę piękną. Pisał prace z zakresu homiletyki, teologii, heraldyki. Ogłosił dwutomową encyklopedię, pisał Listy o ogrodach, artykuły do "Monitora" i własnej gazety "Co Tydzień". Podejmował prace przekładowe z Plutarcha, tłumaczył Pieśni Osjana.
Pozornie błahe i zabawne utwory Krasickiego, niosą w sobie gorzką prawdę o ludzkich wadach. Sam poeta staje się surowym sędzią polskiego społeczeństwa doby oświecenia.
Satyra to gatunek literacki, wywodzący się jeszcze z czasów starożytnych. Ukazuje ona wyraźnie zarysowane, często wręcz przejaskrawione, szkodliwe elementy rzeczywistości. Ukazuje świat w krzywym zwierciadle parodii. Przedmiotem jej ataku stają się określone typy społeczne, przedstawiciele poszczególnych warstw, a czasem nawet konkretne osoby. Poprzez komiczne wyolbrzymienie autor satyry potępia i wyszydza ludzkie wady i nieracjonalne zachowania.
Ważniejsze utwory:
Oraz Bajki
FRANCISZEK DIONIZY KNIAŹNIN
Poeta i dramaturg oświeceniowy, jezuita. Jest przedstawicielem klasycyzmu i sentymentalizmu. Kniaźnin zadebiutował w 1776 roku tomem Bajek. Kolejne dzieła to wydane w 1779 dwa tomy Erotyków. Twórczość tego okresu zbliżona była do tendencji rokokowych, jednak nie brak było też utworów refleksyjnych odrzucających ograniczenia zarówno rokoka, jak i klasycyzmu. Pod wpływem znajomości z Franciszkiem Karpińskim twórczość Kniaźnina w latach 1781-1783 zbliżyła się do sentymentalizmu. W czasie gdy przebywał w Puławach pisał głównie dworskie dramaty oraz ody refleksyjne i dotyczące wydarzeń publicznych. W latach 1787-1788 wydano w trzech tomach kompletny zbiór jego Poezji, a od 1794 do 1796 roku Franciszek Kniaźnin tworzył rękopis zawierający wszystkie jego utwory.
Jego talent ujawnił się w pełni w zbiorach: Erotyki (tom 1-2, 1779), Wiersze (1781), Poezje (tom 1-3, 1787-1788). Łącząc formy klasyczne, jak oda, z poezją tzw. sentymentalną oraz realiami codziennego życia stał się Kniaźnin jednym z najwybitniejszych twórców epoki stanisławowskiej.
FRANCISZEK KARPIŃSKI
Franciszek Karpiński był jednym z najważniejszych przedstawicieli, a zarazem twórców sentymentalizmu polskiego. Nie tylko dał praktyczny wyraz temu prądowi, ale również sformułował jego teoretyczne dyrektywy. Poeta był literackim dziedzicem Jana Jakuba Rousseau. W jego twórczości objawiło się to postawą nadmiernej czułości, która miedzy innymi wyrażała się w specjalnym związku uczuć człowieka z otaczającą go przyrodą. W twórczości Karpińskiego owa natura ma szczególny charakter, to przyroda, z jaką obcuje gospodarz-rolnik. Ten specyficzny rys można odnaleźć zarówno w sielankach, pieśniach religijnych, jak i wierszach patriotycznych poety. Inne cechy russowskie to poczucie samotności i wolności oraz prymat natury i prawdy.
Obok czułości ważnym czynnikiem twórczości Karpińskiego była „imaginacja”, o czym możemy przeczytać w jego rozprawie teoretycznoliterackiej „O wymowie w prozie albo wierszu”. Mimo iż jemu samemu nie obce były „piękne wzory”, cenił klasyczną literaturę francuską, rzymską i grecką, to stanowczo przestrzegał przed ślepym naśladownictwem. Poza tym Karpiński dowartościowywał twórców spoza kanonu klasyków rzymskich i greckich: Jamesa Macphersona („Pieśni Osjana”), Torquata Tassa („Jerozolima Wyzwolona”), Johna Miltona („Raj utracony”), Ludovica Ariosta, („Orland Szalony”) oraz Younga, Thomsona, Gessnera, Woltera.
Karpiński był zafascynowany kulturą ludu. Tłumacząc psalmy przykładał dużą wagę do jasnego i czytelnego języka. Krytykował przekłady Kochanowskiego za rozwlekłość, niezgodność z oryginałem i zbyt częste nawiązywanie do mitologii.
Najważniejsze w jego stylu, szczególnie w kwestiach doboru wyrazu, składni i obrazowania, były prosta i wdzięk. Ważny był rytm i brzmienie wierszy. Na „śpiewność” poezji Karpińskiego składają się refreny, paralelizmy, retoryka pytań i wykrzykników. Ta cech twórczości zaowocowała ciekawymi miarami wierszowymi: ośmiozgłoskowcem (5+3) oraz (3+5), siedmiozgłoskowcem (4+3), czternastozgłoskowcem (5+5+4). Warto dodać, że Karpiński rytmizował również prozę. Jednak mimo dominacji prostoty można spotkać u niego środki o jakości przeciwnej: inwersje, złożone przymiotniki (np. „wielo-farbe plecie”, „różno-wzorą kosę”).
W sielankach i wierszach miłosnych Karpińskiego dominuje elementem zmysłowości. Nie ma to jednak nic wspólnego z obscenicznością, jakiej dopuszczali się licznie poeci tego czasu. „Śpiewak Justyny” miłość traktował poważnie, uznawał ją za potężny głos natury, istotny element ludzkiej egzystencji. Takiemu pojmowaniu miłości dał wyraz między innymi w rozprawie „O szczęściu człowieka”, której nadał formę listu do dwudziestoletniej Rozyny, a opisał w niej wiele przykładów potwierdzających wszechpotęgę miłości w przyrodzie: