Bożena Kuras
Szkolna edukacja zdrowotna
Istotnymi przyczynami wielu problemów zdrowotnych współczesnego świata są, według raportu Klubu Rzymskiego, eksplozja demograficzna i konsumpcyjna, zjawiska kryzysowe w gospodarce państw, presja migracyjna, głód, niszczenie przyrody, wzrost analfabetyzmu, rozwój AIDS i narkomanii, rozwarstwienie ekonomiczne, wydłużenie życia ludzkiego oraz wycofanie się wielu państw z funkcji opiekuńczych. Główne problemy zdrowotne społeczeństwa polskiego stanowią takie zachowania wyniszczające, jak palenie tytoniu, picie alkoholu, dysfunkcje fizyczne i psychiczne itp. Sytuacja ta skłoniła wielu specjalistów, w tym pedagogów, do poszukiwań nowych sposobów rozwiązywania niekorzystnych dla człowieka uwarunkowań.
Na ogół panuje zgoda co do konieczności uświadamiania społeczeństwa o warunkach zachowania zdrowia, w tym prowadzenia prozdrowotnego wychowania szkolnego. Mówi się o trzech modelach edukacji zdrowotnej.
Pierwszy z nich przyjmuje jako główny cel zapobieganie określonym chorobom. W tym celu najpierw trzeba przeprowadzić badania stanu zdrowia ludności, stwierdzić poziom zagrożenia określonymi chorobami, a następnie opracować i upowszechnić konkretne zasady prowadzące do uchronienia się od zachorowań. Edukacja prowadzona według tego modelu wśród młodych ludzi niestety nie daje oczekiwanych rezultatów, gdyż dla tej części społeczeństwa perspektywa wystąpienia zaburzeń zdrowotnych w przyszłości nie stanowi wystarczającego argumentu do zmiany postaw.
Drugi model kładzie nacisk na eliminację poszczególnych czynników ryzyka, tj. prewencję kilku rodzajów chorób na raz, które mogą się pojawić w populacji. Niestety pomija się tu korzyści płynące ze zwiększania potencjału zdrowia.
Dopiero trzeci model rozwiązywania niekorzystnych dla człowieka uwarunkowań uwzględnia czynniki związane z aktywnym współuczestniczeniem jednostki w procesie zachowania dobrego zdrowiu. Polega on na określeniu własnej kondycji zdrowotnej przez identyfikowanie warunków oddziałujących na zdrowie i następnie wpływających na jego poprawę lub utrzymanie na właściwym poziomie. Ten zespół zachowań jest szczególnie użyteczny dla dzieci i młodzieży, ponieważ służy przede wszystkim zmianom postaw zdrowotnych.
Wokół tych zasad powinno się tworzyć programy edukacji zdrowotnej w środowiskach szkolnych. Oznacza to włączenie odpowiednich treści do kompleksowych programów wychowawczo-edukacyjnych szkoły i promowanie zdrowego stylu życia od najmłodszych lat, zaszczepianie w społeczności szkolnej etosu zdrowia, który zakłada wspieranie ochrony środowiska naturalnego, fizycznego i społecznego, włączanie do współdziałania rodziców i społeczność lokalną.
Edukacja zdrowotna jest syntezą wychowania i kształcenia. Jest to zatem proces, w którym uczeń będzie nie tylko posiadał wiedzę, zainteresowania, zamiłowania, sprawności i nawyki, ale także wykształcą się u niego dyspozycje kierunkowe osobowości, do których zaliczamy wartości, postawy, potrzeby oraz przekonania. Nadrzędnym zaś celem jest, by ucznia wdrożyć do przestrzegania zasad kultury zdrowotnej, a więc do życia polegającego na świadomej i stałej pracy nad sobą, na poczuciu odpowiedzialności za zdrowie własne i publiczne oraz owocnej wrażliwości na potrzeby zdrowotne.
*
Szkolna edukacja zdrowotna to długotrwały proces, który obejmuje wiele etapów. Pierwszy odnosi się do wczesnego dzieciństwa, kiedy dziecko występuje w roli podmiotu reagującego głównie na działania opiekuńczo-pielęgnacyjne dorosłych. Kolejny etap dotyczy okresu przedszkolnego i szkolnego, podczas którego wzrasta udział w staraniu się o własne zdrowie. Świadoma troska o stan zdrowia pojawia się dopiero pod koniec wieku dojrzewania. Ostatni etap charakteryzuje to, że jednostka sama staje się wychowawcą innych ludzi, oddziałuje na środowisko domowe i szersze kręgi społeczne.
Zgodnie z zasadami przyjętymi w podstawach programowych kształcenia ogólnego w nauczaniu w szkole podstawowej i ponadpodstawowej znalazły się treści, które mają być realizowane w formie zintegrowanej z innymi przedmiotami. Odpowiedzialność w tej kwestii ponosi głównie nauczyciel. Musi on więc być odpowiednio przygotowany do pełnienia roli wychowawcy zdrowia w taki sposób, aby jego uczniowie zrozumieli istotę troski o zdrowie, należycie je cenili i racjonalnie postępowali. Konieczne są więc do spełnienia pewne warunki, które pozwolą na osiągnięcie zamierzonego celu.
Po pierwsze konieczne jest, aby nauczyciel był wyposażony w wiedzę merytoryczną z zakresu ochrony zdrowia, sposobów jego doskonalenia oraz ratowania. Aby być animatorem zdrowia ucznia, powinien dysponować przynajmniej podstawowym zasobem wiadomości na temat higieny osobistej, racjonalnego odżywiania, sposobów walki ze stresem, uzależnień, zdrowotnych aspektów aktywności ruchowej, zapobiegania chorobom cywilizacyjnym i udzielania pierwszej pomocy lekarskiej.
Po drugie nauczyciel musi mieć wiedzę metodyczną, która umożliwi mu prawidłową organizację i poprowadzenie edukacji zdrowotnej w szkole, a co za tym idzie - umiejętność postawienia prawidłowej diagnozy i dokonania analizy, wykorzystywania aktywnych narzędzi badawczych, które pozwolą mu dostosować treści programowe do potrzeb poszczególnych uczniów z danego środowiska, z uwzględnieniem ich wieku, specyfiki rozwoju i zainteresowań.
Uformowanie się określonych zachowań u człowieka jest przede wszystkim rezultatem procesu wartościowania. Dlatego kolejnym warunkiem, jaki winien spełniać nauczyciel, by edukacja zdrowotna stanowiła ważną pozycję w szkole, jest wysokie usytuowanie zdrowia w jego systemie wartości. System aksjologiczny pedagoga, będący składnikiem jego osobowości, powinien stanowić wzór do naśladowania przez ucznia. System ten powinien się opierać na wartościach uniwersalnych, takich jak prawo do życia i wolności, podmiotowość i tożsamość człowieka, tolerancja, godziwy poziom bytu materialnego i duchowego.
Sam styl życia nauczyciela stanowi kolejny warunek, który określa jego aktywny udział w edukacji zdrowotnej. Mówimy tu o zgodności postawy z głoszonymi treściami, co pozwoli uczniowi na powielanie zachowań pozdrowotnych nauczyciela. Jeśli nauczyciel będzie osobą preferującą zdrowy styl życia, będzie radosny, ładnie wyglądający, umiejący organizować swój wolny czas, uprawiający sporty, mający zainteresowania - może mieć ogromny wpływ na zachowania zdrowotne swoich podopiecznych.
*
Edukacja zdrowotna w szkole stanowi część obowiązującego programu, który powinien być wspierany nie tylko przez nauczycieli, ale także przez stworzenie odpowiednich warunków środowiska fizycznego i społecznego szkoły. Są nimi: lokalizacja, otoczenie, stan boisk i placów rekreacyjnych, wyposażenie pracowni i klas, oświetlenie, ogrzewanie, czystość pomieszczeń, organizacja dożywiania, przestrzeganie zasad właściwej organizacji zajęć lekcyjnych i pozalekcyjnych, organizacja czasu wolnego ucznia, przestrzeganie zasad prawidłowego rozłożenia w tygodniu prac kontrolnych, częstość ćwiczeń rekreacyjnych i przerw śródlekcyjnych, odpowiednie obciążanie uczniów pracą domową.
Można więc powiedzieć, że aby zapewnić uczniom warunki sprzyjające doskonaleniu, chronieniu i ratowaniu zdrowia, musi być spełnionych wiele czynników. Przede wszystkim istotne staje się przygotowanie nauczyciela, którego gotowość zawodowa do pełnienia roli edukatora zdrowia jest główną determinantą osiągania oczekiwanych wyników przez ucznia w interesującej nas dziedzinie.
Niestety z pobieżnych obserwacji wynika, że nasze szkoły na ogół nie spełniają takich wymagań. Brak jest pomysłów, szwankuje organizacja wdrażania programów prozdrowotnych, dają o sobie znać słabe umiejętności w dziedzinie kształtowania osobowości ucznia. Wszystko to sprawia, że współczesna szkoła nie jest w stanie w pełni realizować zadań nowoczesnego wychowania zdrowotnego. Wymaga ono rozwiązań systemowych i współpracy wielu ekspertów, aby w wyniku tych działań szkoła stała się miejscem, gdzie można zdrowiej żyć, pracować, uczyć się i wypoczywać.