P. Ricoeur: „Symbol daje do myślenia” (2)

• rozmyślanie nad symbolem wychodzi od mowy pełnej i sensu zastanego, nie musi szukać początku;

• symbol DAJE sens (więc nie ja ustanawiam sens, a sens dany jest przez symbol). Wszystko zostało już powiedziane, ale powiedziane zagadkowo, wszystko trzeba przetwarzać.

Obszary panowania symbolu:

• powiązane (symbole) z obrzędami i mitami. Np. niebo jako symbol tego, co najwyższe, potężne, uporządkowane. Symbol – nieprzebrany;

• sfery nocy i marzenia sennego – u Freuda symbol to nie każde przedstawienie, zastępujące sobą coś innego, ale te elementy, które wykraczają poza dzieje indywidualne, są wspólne dla całej kultury. U Junga – symbol pozwala na odkrycie tkwiących w nas możliwości. Jung widzi w symbolach samorzutne przedstawienie energii psychicznej / archetypów. Symbol pomaga stać się sobą;

• poetycka wyobraźnia – (Bachelard) – obraz-słowo, który nie jest już obrazem-przedstawieniem jest symbolem. Symbol jest dalej obrazem pełniącym funkcję unieobecniania, ale ten symbol jest uchwycony w początku mowy.

Struktura symbolu:

• symbole są znakami, są formami wyrazu udostępniającymi sens. Ale: każdy znak wskazuje na coś poza sobą, a nie każdy znak jest symbolem. Ale symbole to znaki nieprzejrzyste. Ich sens dosłowny wskazuje na drugi sens. Nie da się w symbolu ustalić stosunku analogicznego wiążącego sens drugi z pierwotnym. Symbol to ruch sensu pierwotnego, pozwalający nam uczestniczyć w sensie ukrytym, a analogia opiera się na porównaniu zewnętrznym;

• symbol a alegoria – w alegorii pierwotny element znaczony (sens) jest zewnętrzny, uchwytny wprost. Między sensami zachodzi stosunek przekładu, a kiedy zajdzie – alegoria znika. S. 13 alegoria była w większej mierze jedną z form hermeneutyki (czyli egzegezy znaków, symboli, alegorii i mitów) niż samorzutnym stwarzaniem znaków. Symbol poprzedza hermeneutykę, alegoria jest hermeneutyczna. Bo symbol podaje swój sens nie przez przekład a przez zagadkę;

• symbol w logice – przeciwieństwo znaku charakterystycznego, bo 1) jest więź analogiczna, przykuwająca sens wtórny do pierwotnego, 2) niemożność oddania sensu symbolicznego inaczej niż przez analogię – to tworzy z mowy symbolicznej mowę związaną;

• mit a symbol – mit to rodzaj symbolu bardziej rozwinięty, w postaci opowieści w jakimś czasie i w jakiejś przestrzeni. Jaspers odróżnia 1) język szyfrów (symboli), 2) język mitów i 3) symbole trzeciego stopnia.

W STRONĘ FILOZOFII SYMBOLU

• symbol oddaje sens niejasno, nie może być przełożony, nie dopuszcza alegoryzującej egzegezy;

• nie ma symbolu, który wzbudza zrozumienie bez jakiejś interpretacji => jest powiązany z hermeneutyką;

• 3 stadia do zrozumienia symbolu w połączeniu z hermeneutyką.

Pierwsze stadium: fenomenologia:

• rozumienie symbolu przez symbol, przez ogół symboli. Figury rozumienia u Eliadego (Traktat o historii religii) – 1) wydobywanie i zestawianie wielu wartości jednego symbolu, rozumienie – permutacja wszystkich wartości w obrębie jednego tematu;
  2) rozumienie symbolu przez inny symbol; 3) symbol rozumiany przez obrzędy i mity; 4) jak w symbolu ulegają scaleniu liczne sfery doświadczenia;

• interpretacja w fenomenologii – ukazanie spoistości symbolicznego systemu;

• osiągnięcie drugiego stadium – trzeba się poddać dynamice, brać udział w walkach między symbolami – dopiero wtedy rozumienie może przejść w hermeneutykę, wtedy za każdym razem trzeba przyjąć jakiś jeden system symboliczny.

Drugie stadium: hermeneutyka:

• tylko interpretując możemy ponownie słyszeć i rozumieć;

• koło hermeneutyczne – należy rozumieć, żeby uwierzyć, ale trzeba wierzyć, żeby rozumieć. Kieruje się przedrozumieniem rzeczy;

• hermeneutyka upomina się o pokrewieństwo myśli z tym, ku czemu zwraca nas życie – o pokrewieństwo myśli z rzeczą, o której się mówi;

• tylko interpretując możemy uwierzyć;

• złączenie wiary z krytyką – „symbol daje do myślenia” – krytyka zawsze demitologizuje. Dzięki przyspieszeniu demitologizacji hermeneutyka zwraca uwagę na wymiar symbolu jako pierwotnego znaku sacrum.

Trzecie stadium: myślenie wychodzące od symboli:

• symbol otwiera i odsłania dziedziny doświadczenia, jest zawsze znakiem kolei ludzkiego doświadczenia ale i ludzkiej głębi;

• filozoficzna interpretacja symboli polega na opracowaniu ujęć egzystencjalnych;

• każdy symbol to przejaw więzi człowieka z sacrum;

• zadaniem filozofa (z smbl) jest przerwanie kręgu samowiedzy, kręgu subiektywności, wyjście poza antropologię.

P. Ricoeur: Metafora i symbol

• dla dzieł literackich typowa jest nadwyżka znaczenia;

• metafora jako kryterium wartości poznawczej utworów literackich;

• Monroe Beardsley – metafora to wiersz w miniaturze;

• denotacja – explicite – ma charakter poznawczy; konotacja – pozasemantyczna, polega na splataniu się wyobrażeń emocjonalnych;

• jeśli relacja między znaczeniem dosłownym i przenośnym jest wewnętrzna, to literatura rozumiana jest czysto semantycznie;

• literatura jest pozytywnym i skutecznym wykorzystaniem wieloznaczności;

• teoria metafory – od starożytnej retoryki – tam metafora to trop; przynależy do gry językowej, która steruje nazywaniem.

Retoryka:

• słowa można rozważać w oderwaniu od siebie;

• zadaniem metafory jest wypełnienie luki semantycznej w kodzie leksykalnym lub ozdobienie dyskursu;

• w metaforze podobieństwo uzasadnia użycie słowa w sposób przenośny.

6 tez tradycji metafory:

1. metafora jest tropem i figurą dyskursu, służącą nazywaniu;

2. jest rozszerzeniem znaczenia nazwy, odstępstwem od dosłownego znaczenia;

3. rację dla odstępstwa stanowi podobieństwo;

4. podobieństwo polega na uzasadnieniu użycia słowa przenośnie zamiast dosłownie;

5. metafora nie niesie znaczenia nowego (nadwyżki);

6. metafora nie wnosi nowej informacji o rzeczywistości => jest emotywną funkcją dyskurs.

Współczesna semantyczna analiza metafory (Richards, Max Black):

Metafora ma sens tylko w wyrażeniu => jest przypadkiem orzekania, a nie denominacji:

1. nie „metaforyczne użycie słowa”, a „wyrażenie metaforyczne”. Metafora to wynik napięcia między 2 terminami w wyrażeniu metaforycznym;

2. napięcie pojawia się między 2 niezgodnymi interpretacjami wyrażenia metafora rozumiana dosłownie daje absurd. Dopiero wtedy można odnaleźć sens w wyrażeniu metaforycznym, gdy znaczenie słów się przekształci => zniekształcenie metaforyczne;

3. metafora ma ujawnić pokrewieństwo tam, gdzie się go potocznie nie widzi;

4. metafora to rozwiązanie zagadki, konstytuuje ją rozwiązanie dysonansu semantycznego;

5. prawdziwe metafory napięcia nie są przekładalne;

6. metafora nie jest ozdobą dyskursu, nie ma tylko wartości emotywnej, bo mówi coś nowego o rzeczywistości.

Symbol

1. należy do wielu rozległych dziedzin badawczych,

2. łączy językowy i niejęzykowy porządek dyskursu,

• zawsze odnosi swe składniki językowe do czegoś innego.

SYMBOL Z PUNKTU WIDZENIA TEORII METAFORY:

Etapy:

I – struktura znaczenia aktywna w metaforach do rozpoznania symbolu,

II – wydzielenie niejęzykowego obszaru symboli,

III – rozwój teorii symbolu i metafory.

Nadwyżka znaczenia w symbolu przeciwstawiona znaczeniu dosłownemu ujawnia się tylko na etapie interpretacji. Tylko za pośrednictwem otoczenia dosłownego można dojść do nadwyżki znaczenia (alegoria – procedura dydaktyczna, można ją wyeliminować jeśli nie jest potrzebna. Symbol – gdy bezpośrednie uchwycenie pojęcia nie jest możliwe. Symbol raczej przybliża niż ujmuje podobieństwo.

Semantyczne właściwości symbolu:

• poddają się analizie lingwistycznej / logicznej w terminach jak znaczenie / interpretacja;

• pokrywają się z własnościami metafory.

Niesemantyczny aspekt symbolu:

• symbol nie przechodzi w metaforę (waha się na linii bios i logos);

• symbol wkracza do języka tylko w tej mierze, w jakiej prześwieca przez świat, w jakiej to, co należy do świata, staje się przezroczyste.

Stopnie pośrednie między symbolem i metaforą:

• symbol jest stabilny, nie ginie, ale ulega przekształceniu.

Metafory źródłowe – 1) mają zdolność wiązania metafor cząstkowych; 2) mogą wywołać różne interpretacje na poziomie pojęciowym:

• skupiają i rozpraszają (skupiają podporządkowane im wyobrażenia, rozpraszają pojęcia);

• to metafory dominujące, mogą wywołać i organizować sieć powiązań między poziomem symbolicznym i metaforycznym.

Archetypy – metafory tak radykalne, że obejmują cały dyskurs ludzki.

Systemy symboli ustanawiają zasób znaczenia, którego metaforyczne możliwości nie zostały w pełni wypowiedziane w mowie

Model – ustanawia wymiar referencyjny metafory – referencja to roszczenie do powiedzenia czegoś o rzeczywistości = wartość logiczna.

Wartość referencyjna stanowi część funkcji heurystycznej, tj. pewien aspekt rozpoznania dokonanego w metaforze i w modelu.

Model w nauce = procedura heurystyczna, służąca do przezwyciężenia niewłaściwych interpretacji.

3 typy modeli (Max Black) – modele skali, modele analogiczne (diagram w elektronice), modele teoretyczne.

Metafora zawiera więcej niż symbol, bo wprowadza do języka znaczenia, które w symbolu zawarte są implicite.

Symbol zawiera więcej niż metafora, bo jest zjawiskiem dwuwymiarowym, jest związany w inny sposób niż metafora, ma korzenie. Metafory są tylko językową powierzchnią symboli.