Grzegorz Ciechanowski

Demokryt i atomiści

Gdy rozpoczynała się filozofia w Grecji nauki szczegółowe jeszcze nie istniały, Grecy posiadali jednak : 1) wierzenia religijne, 2) umiejętności praktyczne, 3) reguły życiowe. Filozofia miała z nimi pewne podobieństwo i do nich w swych początkach nawiązywała. Wierzenia religijne z doby przedfilozoficznej powstały z niemocy i potrzeby pomocy. Grecy widzieli potęgi wyższe od człowieka wobec których jest on bezsilny i bezradny. Ta pierwotna filozofia korzystała z opartych na religii koncepcjach poznawczych. Pomogła zrozumieć i poznać świat. Potrzeby religijne przerodziły się potrzeby innej natury: poetyckiej, moralnej i poznawczej. Z tych wczesnych religijnych koncepcji wytworzyły się koncepcje religijno-poetyckie, religijno-moralne i religijno poznawcze. One dominowały w epoce w której zaczynała się filozofia. Umiejętności praktyczne znakomicie rozwinięte już w VII w p.n.e. u Greków przyjęte były od ludów z którymi utrzymywali kontakty handlowo- poznawcze, takich jak Chaldejczycy, Fenicjanie, Egipcjanie, ludy wschodu. Wyróżnia się tu dziedziny przyszłych nauk takich jak matematyka, astronomia, medycyna. Były to wszystko umiejętności czysto praktyczne bez znajomości przyczyn umiejętności z praktyki złożone i praktyce służące. Nie były wprowadzone nauką, ale były materiałem dla nauki a zaczynająca się nauka Grecka, skorzystała z nich w najszerszym zakresie. Reguły życiowe Greków wyrosły z uogólnionych ich doświadczeń osobistych i publicznych. Grecy zbierali je z zamiłowaniem już pod koniec VII w p.n.e. Dawny prosty tryb życia został zaniechany, tryb nowy formowany był w przepisy i prymitywne refleksje etyczne w myśl ”by korzyść przynieść mogły a innym krzywdy nie zrobiły”. Nie byli to filozofowie , uczeni lecz praktycy, działacze zajmujący wybitne stanowiska. Ich dziełem były doniosłe reformy, a ich okres działalności „okresem siedmiu mędrców”. Filozofia starożytnej Europy była filozofia grecką. Żaden inny naród w tym okresie nie wytworzył filozofii, żaden nie śmiał współdziałać z Grekami. Dopiero pod koniec starożytnej epoki Rzymianie pielęgnowali przez stworzoną filozofię nie dodając jednak nic istotnego. Rozkwit filozofii w Grecji nie był dziełem przypadku. Szczególne położenie geograficzne Grecji sprzyjało tworzeniu się arcydzieł filozoficznych myśli stanowiące podstawę całej Europejskiej filozofii. Najpełniejszy swój wyraz filozofie starożytne znalazły w okresie IV w p.n.e. Ten okres szczytowy był poprzedzony przez dwa okresy, w których filozofia rozwijała się i rozszerzała swe zagadnienia. Pierwszy z nich ograniczał się do filozofii przyrody, drugi zwrócił zainteresowania ku zagadnieniom humanistycznym. Na tej podstawie okres klasyczny mógł już dać syntezę . Z tej syntezy zrodził się najdojrzalszy twór z filozofii przyrody a nazywał się atomizmem. Osoba Demokryta i tych którzy tworzyli teorię materializmu jest o tyle zdumiewająca że w czasach , kiedy nie można było tego udowodnić sformułowali pogląd o atomach z których zbudowana jest materia. Dochodząc do wniosku, że świat nie mógł powstać z niczego. Tak jak Leucyp , który zetknął się z tezami Parmenidasa, wyjaśniając byt za pomocą cząstek materii niezmiennych , niepodzielnych, wiecznych i cząstki te nazwał atomami( od greckiego a-tomos), nie dający się rozciąć. I z stąd bierze się właśnie początek myśl, która okazała się płodna i doniosła dla rozwoju nowoczesnej nauki i filozofii. Był pierwszym w pełni materialistą. Świat według niego to twór czysto materialny Jego miejsce w pierwszym rzędzie filozofów , którzy tworzyli myśli dla rozwoju filozofii jest niekwestionowane. Cyceron, który znał dzieła Demokryta stawiał go na równi z Platonem. Jego sławę zaćmił splot niepomyślnych warunków. Zaginięcie dzieł, nieżyczliwość następnych pokoleń dla których materialistyczny atomizm Demokryta był herezją (Platon miał powiedzieć że „ miał żyć sobie aby spalono wszystkie dzieła myśliciela z Abdery”) sprawiły że przez wieki był zapomniany. Nie można pominąć wręcz niedoceniać jak wielką rolę dla późniejszego rozwoju myśli filozoficznej odegrał jego materialistyczny atomizm. Jego teoria subiektywności jakości zmysłowych wystąpiła od razu w nieskończonej formie , w postaci niewiele odbiegającej od analogicznej teorii nowożytnej. Dokładna data narodzin i śmierci Demokryta nie jest znana, przyjmuje się lata pomiędzy 460 a 370 r. p.n.e. Pewne jest, że pochodził z Abdery, bogatego greckiego miasta w Tracji, które było położone na północnym wybrzeżu morza Egejskiego. Był człowiekiem wszechstronnie wykształconym jednak przez swoją skromność i umiłowanie wiedzy nigdy nie stworzył ani nie założył swojej szkoły filozoficznej. Podobno powiedział , że wolałby znaleźć jeden jedyny dowód w geometrii aniżeli zostać królem Persów. Była w nim niedoparta żądza wiedzy. Dzieło Demokryta obejmowało filozofię, etykę, psychologię, fizykę, muzykę , matematykę, sztukę wojenną a nawet uprawę roli. Wiedzę i doświadczenie zdobywał podczas licznych podróży np. do Egiptu, Persji, Azji, nie stronił także od kontaktów z innymi filozofami jego okresu czy też szkół filozoficznych które wówczas istniały np. z Pitagorejczykami. Sam o sobie mówił „ spośród mi współczesnych najdalej zawędrowałem na ziemi a poza tym najgłębsze poczyniłem studia i widziałem większość okolic i krain i słuchałem większość uczonych mężów”. Z osobą filozofa wiążą się także liczne opowieści i anegdoty. Nazwano go śmiejącym filozofem , widząc w nim pogodnego prześmiewcę , kpiącego z ludzkiej głupoty. Demokryt był uczniem oraz kontynuatorem nauki Leucypa / Leukpposa/ twórcy doktryn o atomach pochodzącego z Miletu ( w Azji Mniejszej). Do grona tych atomistów należeli również Empedokles oraz Anoksagoras. Poglądy ich wywodziły się połączenia starojońskiej filozofii przyrody z nauką eleatów. Atomiści ci nawiązywali do teorii Parmenidesa, który mówił o niezmienności bytu. Doszli jednak do innych niż on wyników. Nie uważali by teoria bytu mogła być niezgodna ze zjawiskami. Do eleackiego postulatu bezsprzeczności dodali drugi zasadniczy postulat zgodności z doświadczeniem. I przez to jak mówił Arystoteles umożliwili fizykę, stworzyli podstawę do nauki pojętej jako teoria wyjaśniona przez zasady a sprowadzona przez doświadczenie. Takie stanowisko metodyczne doprowadziło ich do poglądu że materia składa się z atomów. Te zaś stanowiły w ich systemie odpowiednik żywiołów Empedoklesa i zarodków Anaksagorasa Wówczas atomizm nie był hipoteza naukową zweryfikowaną prze doświadczenie a jedynie koncepcje spekulatywną. Dzisiaj już wiemy, że atomy dają się dzielić na mniejsze cząstki . Ta starożytna teoria atomów miała cztery zasadnicze tezy: a) cała przyroda składa się jedynie z mnogości atomów, czyli niepodzielnych cząstek , z nich złożone są wszystkie znajdujące się w przyrodzie ciała. b) Atomy posiadają wyłącznie ilościowe własności a nie posiadają jakościowych. Właściwości odróżniające jedne atomy od drugich tylko trojakie : kształt, położenie, porządek . c) Powszechną własnością atomów jest ruch . Jest równie odwieczny jak same atomy, nie był on wywołany prze czynnik zewnętrzny , polega on jedynie na zmianie miejsca w przestrzeni . d) Atomy poruszają się w próżni, Eleaci odrzucali ją jako niebyt, u atomistów jest niezbędna dla wytłumaczenia zjawisk ruchu, dla poruszania się atomów. Naprawdę istnieją atomy i próżnia. Zasadniczy zrąb atomistycznej teorii jej główne pojęcia i tezy były stworzone przez Leucypa powiązanych z teoriami Empedoklesa i Anaksagorasa jednak ich teorie miały charakter archaiczny. Dopiero Demokryt , który wyrósł na nowych poglądach okresu sofistyki i humanizmu ateńskiego tworzy teorię filozofii całkowicie materialistyczną. Nie istnieje dla niego żaden narzucony z zewnątrz porządek ani żadna inteligencja , która by rządziła porządkiem świata. Nie istnieje logos. Człowiekiem nie kieruje los czy tez bogowie , jego dusza składa się z atomów jest śmiertelna a duchy są urojeniami umysłu. Powstanie świata wyjaśnia Demokryt w sposób mechaniczny. Świat narodził się dzięki ruchowi wirowemu. Siła ta, skupiająca ciężkie atomy w środku utworzyła ziemię. Ziemia przeminie , a nowe światy powstaną od nowa. Jest ich nieskończenie wiele , jedne giną drugie odradzają się. Demokryt stworzył – subiektywistyczną teorię postrzeżeń. Teorię atomów uzupełnił przez teorię natury negatywnej. Atomy posiadają tylko własności matematyczne, nie posiadają natomiast jakości zmysłowych. Naprawdę istnieją tylko atomy i próżnia, a wszystko inne (słodycz, gorycz, ciepło, barwy itp.) są subiektywne. Nikt przed Demokrytem nie powziął myśli, że postrzeżenia mogą być subiektywne. Wcześniejsi myśliciele stali na realistycznym stanowisku, że to co nie istnieje nie można rozpatrywać w kategoriach myśli i postrzegania. Stwierdził , że spostrzeżenia są względne a zatem i sam byt jest względny. Stwierdził , że spostrzeżenia nie są obrazem rzeczywistości, są tylko stanem umysłu. Był to doniosły moment rozwoju filozofii, rzeczywistość przestano postrzegać przez zmysły , najważniejszy staje się rozum . W rzeczywistości istnieją tylko atomy i próżnia . tak więc świat składa się z wypełniającego przestrzeń bytu- atomów, oraz próżni niebytów. W związku z powyższym wiedzę podzielił na „prawdziwą”- dostarczona przez rozum i „ciemną” –objętą zmysłami. Demokryt traktował wszelkie zjawiska sfery ziemskiej jak i niebiańskiej tak samo, nie uznawał rozróżnień. Duszę traktował tak samo jak ciało , zjawiska psychiczne jak cielesne. Wszystko jako układy i ruchy atomów. Dusza np. składała się z tych samych atomów co ogień. Były one według niego szczególnie drobne, realne i ruchliwe. Atomy duszy zaś odnawiały się przez oddychanie, sen i letarg są częściowym a śmierć zupełnym zaniknięciem duszy. Demokryt wszedł również głęboko w sprawy etyki . Była to teoria umiaru , która była systematycznym rozwinięciem reguł życia głoszonych przez tzw. siedmiu mędrców okresu starej Grecji, obejmującej VII w do połowy VI w p.n.e. Wszedł w zagadnienia natury moralnej jak i estetycznej. Prace estetyczne zaginęły ale fragmenty etyczne zachowały się na tyle by przepisy mądrości życiowej siedmiu mędrców greckich uzupełnić, zamknął w sprawy ściśle moralne jako wyraz poglądów etycznych wczesnej epoki greckiej. Istotę tej etyki stanowiło , że najwyższym dobrem jest zadowolenie a środkiem pozyskiwania go rozum . Zadowolenie to stan harmonii , ciszy, spokoju ducha . Nad wszystkim panuje rozum , wszystkie zmysły są mu podporządkowane. Demokryt oddzielał czyny moralne od tych, które są spełniane pod przymusem, pod naciskiem innych lub dla przypodobania się innym. Istotę tej etyki stanowiło , że dobrem najwyższym jest zadowolenie, środkiem pozyskania go rozum. Zadowolenie to stan harmonii , ciszy, spokoju ducha a osiąga się go przez umiar, bo nawet rozkosze jeśli są nadmierne nie są już rozkoszami. Kierownikiem postępowania ma być rozum, który ma panować nad umiejętnościami. Uważał, rozkosze zmysłowe są krótkotrwałe, a umysłowe długotrwałe jego etyka była eudajmonistyczna i intelektualistyczna. Można powiedzieć że Demokryt i atomiści odegrali ważną rolę w tworzeniu filozofii poprzez: - stworzenie programu racjonalno empirycznego i wyłącznej przyczyny nowej teorii, - stworzenie teorii atomów-teorii prostej, wyjaśniającej ogromną ilość zjawisk nad innymi teoriami , materii mającej przewagę plastyczności, - sformułowaniu teorii subiektywności jakości zmysłowych, - zbudowaniu najpełniejszego w całej starożytnej systemu filozofii materialistycznej.

Autorzy: 1. Historia filozofii dla wszystkich –Matthias Vogt z niemieckiego przełożyła Maria Skalska . Warszawa 2004

2. Leksykon dzieł filozoficznych na podstawie Denis Huisman . Wyd. Znak , Kraków 2001

3. Historia Filozofii. Władysław Tatarkiewicz Tom I . PWN Warszawa 1988

4. Jak filozofować. Stanisław Kamiński. Tow. Naukowe KUL. Lublin 1989