Postać Sokratesa
Postać Sokratesa miała wielki wpływ na postać przyszłego filozofa. Jego cechy zewnętrzne były przekazywane przez jego uczniów w ich utworach przyszłym pokoleniom nie mającym zaszczytu poznać go osobiście. Następnym pokoleniom były przekazywane dwie postacie Sokratesa, mityczna i historyczna. Sokrates porównywany był czasami do Chrystusa¹, gdyż obaj mieli wielki wpływ na ludzi i na historię. Żaden z nich nie pozostawił po sobie żadnych dzieł lecz obaj zostali opisani przez swych uczniów (Ewangelia i Dialog Platona). Dla swych uczniów byli mistrzami, więc na ich cześć założono szkoły by przekazywać miśl i idee mistrza. Widzimy tu pewną różnice w szkołach założonych przez uczniów Sokratesa. Każdy zaispirowany przez niego uczeń sam interpretował nauki mistrza, dlatego też jest duża rozbierzność miedzy głónym przekazem mistrza jak również sposobem nauczania czy głónymi środkami nauczania. Dobrym przykładem jest Antystenes i jego szkoła kyników czy Arystyp i szkoła kyrenejska oraz Eulklides ze swoją megarejską szkołą. Najsłynniejszym uczniem Sokratesa był Platon który nadawał swoim dialogom wartość uniwersalną i literacką, jak również utworzył szkołe z dużym zapleczem czasu, która przekazywała przez pokolenia sztukę dialogu. Dialog „sokratyczny” składa sie z trzech części. Głównym składnikiem dialogu jest inscenizacja- w której Sokrates gra role pytającego. Celem pierwszej części dialogu, czyli protretyki jest zainteresowanie współrozmówcy. Druga część to negatyka inaczej „ironia sokratyczna”. W tej części Sokrates mówi, że nie zna się na danym zagadnieniu i wychwalał wiedze współrozmówcy. Zachwyt Sokratesa trwał tak długo aż sam współrozmówca nie zdał sobie sprawy, że myśli niepoprawnie,że jest w błędzie czyli uświadamia sobie swoją niewedze na ten temat. I w tym momencie zaczyna się trzecia część dialogu czyli majentyka, która prowadzi do rodzenia się nowej wiedzy za pomocą nauczyciela. Sukces dialogu „sokratycznego” dowodzi jak wielkie wrażenie na swoich uczniach wywierał Sokrates i jego sposób prowadzenia dialogu. Dyskusje Platona różnią się nieco od dialogów Sokratesa. W dyskusjach Platona nie występuje słowo „ja”. Platon upewniając się że współobywatel zajął jakieś stanowisko, w zwiazku z dyskusja, każe je bronić. Trudno jest odróżnic dialogi Sokrateńskie i Platońskie. Po śmierci Sokrates występuje w dialogu jako postać mityczna i to właśnie ta postać przetrwała pokolenia.
Niewiedza Sokretesa i krytyka wiedzy sofistyńskiej
Wyrocznia deflicka zapytana kiedyś czy jest ktoś mądrzejszy od Sokratesa odpowiedziała, że nie. Sokrates zaczął się zastanawiać co wyrocznia chciała przez to powiedzieć. Sam nie umiał dojść do rozwiązania, więc zaczął pytać o to ludzi. Lecz Sokrates szybko dostrzegł, że grecy myśla, iż wiedzą wszystko a tak naprawde nic nie wiedzą. Nareszcie Sokrates dotarł o co chodziło wyroczni. Wyrocznia chciała powiedieć, że najbardziej mądry jest ten który „poznał, że nic nie jest naprawde wart tam gdzie chodzi o mądrość² ”. Sokrates uwierzył, że Apollo powierzył mu misje nawrócenia ludzi, pokazania im niewiedzy jaką tak naprawde posiadają. Dlatego Sokrates zaczął stosować swoje słynne dialogi a szczególnie ich drugą część czyli pokazanie siebie jako naiwnego, niemądrego człowieka który poszukuje wiedzy i innych ludzi. Sokrates nie odpowiada na pytania tylko je zadaje i zachwyca się wiedzą swoich współrozmówców. Sokrates zwracał się najczęściej do ludzi którzy uważali, że posiadają wiedze. W Grecji istniały dwie grupy które powszechnie były uznane za mądre i posiadające wiedze. Była to grupa arystokratów, którzy posiadali również kulturę oraz demokraci. Dla Sokratesa wiedza to nie zbiór formuł czy tez, przedstawionyc tłumowi i spisanych, lecz treść przekazywana wprost podczas dialogu. Sokrates nie odpytywał uczniów z tego co się nauczyli tylko pytał wykorzystując swoją ironię polegającą na udawaniu, że to właśnie od rozmówcy chce się on czegoś nauczyć. Filozof zmusza rozmówcę do wytworzenia własnej wiedzy. Własnej prawdy. To dowodzi, że wiedza znajduje się w ludzkiej duszy i trzeba ją tylko znaleźć. Platon wyjaśnia to reinkarnacją mówiąc, że człowiek musi odszukać w sobie wiedze, którą we wcześniejszym wcieleniu zdobył. Sokrates kierował swych rozmówców tak, aby sami siebie badali pod kątem posiadanej wiedzy. Filozof nakłania do podkreślania swojego bytu. Nie chodzi tu a posady czy pieniądze ale o mądrość i samo egzystowanie.
Apel ”jednostki do „jednostki”
Termin filozofować zaczął zmieniać powoli swoje rozumienie. To nie znaczyło już jedynie zdobywać wiedzę, ale też zastanawiać się nad własnym bytem. Filozof to człowiek żadny mądrości który po długich zastanowieniach dochodzi do wniosku, że nie jest tym kim powinien być. Znajomi Sokratesa mówili o nim: ekstrawagandzki, zbijający z tropu, nie do zaklasyfikowania, absurdalny i nie dający sie porównać do żadnego innego znanego człowieka. Sokrates działa na swych rozmówców irracjonalnie, poprzez emocje, które wywołuje, po jego dialogach nie zostaje nic jak tylko zamęt w duszy współrozmócy. Niektórzy wytykają Sokratesowi, iż wciąż powtarza te same zdania i te same argumenty w tych samych sprawach. Sokrates pytany czym jestb sprawiedliwość nie odpowiada dosłownie czym według niego ona jest, lecz można wywnioskować, iż to życie człowieka sprawiedliwego, najlepiej określa, czym jest sprawiedliwość. Jedni współrozmówcy odczuwają radość z przebywania z Sokratesem inni zaś życzą mu śmierci i czują sie w jego towarzystwie skrępowani.
Wiedza Sokratesa: wartość absolutna intencji moralnej
Wiemy już czym jest wiedza Sokratesa, jest to świadomość o niewiedzy. Sokrates wszystkim powtarza, że nic nie wie i nie nauczy nikogo niczego. Sokrates odkrył, że zazwyczaj strachem kieruje niewiedza na dany temat np. Strach przed śmiercią. A potwierdza to fragment książki „Obrona” : ”Bo obawiać się śmierci[...]to nic innego nie jest, jak mieć się za mądrego choć się nim nie jest. Bo to znaczy myśleć, że sie wie to, czego człowiek nie wie. Bo o śmierci żaden człowiek nie wie, czy czaes nie jest dla nas największym ze wszystkich dobrem, a tak się jej ludzie boją, jakby dobrze wiedzieli, że jest największym złem. A czyż nie jest to głupota, i to ta najpaskudniejsz: myśleć, że sie wie to, czego człowiek nie wie?³”. Sokrates nie tylko ma na myśli wiedzę, ale też wartości. Swoją wiedze o wartościach Sokrates czepie ze swojego wnętrza i doświadczenia. Filozof ten wierzy w swoj wewnętrzny głos nazywając go boskim, a więc kieruję się też swoim sumieniem. Sokrates wierzy wiec w Boga(bogów), wieć zaopewne wierzy, że w każdym człwieku jest z początku dobry. Gdy ludzie obczerniają go z powodu jego ironii on broni się mówiąc, że próbuje uświadomić rozmócą ich wewnętrzne możliwości. Po takich odkryciach wnętrza Sokratesa można zrozumieć słynne jego powiedzenia „nikt nie jest zły umyślnie” i „mądrość to cnota”. Ktoś cnotliwy według Sokratesa jest osobą która wie gdzie jest dobro prawdziwe, a człowiek popełniający zło zazwyczaj szuka dobra. Najistotniejsza treść wiedzy sokratejskiej to „wartość absolutna idei moralnej” i pewność jaką przynosi wybór tej treści. Dla każdego człowieka wartość absolutna to taka za jaką mógłby umrzeć. Dla Sokratesa takimi wartościami były: sprawiedliwość, obowiązek i czyśtość moralna. Sokrates uważa, że do człowieka nie ma dostępu żadne zło. A więc oznacza to, że wszystkie rzeczy które dla ludzi są złem: śmierć, choroba, nędza, nie są dla niego złem. Dla niego istnieje tylko jedno zło, zło moralne i jedno dobro, chęć czynienia dobra. Sokrates popiera ideę nieustannego się kontrolowania, swego stylu życia, sprawdzanie czy zawsze kieruje się nami cheć czynienia dobra. Sokrates nie tylko siebie, ale i innych podaje próbie naszej moralności. Według niego, czystość intencji moralnej musi być ciągle odnawiana. Tak jak osobowość ciagle się zmienia i trzeba ją codziennie na nowo poznawać i zaznajamiać się z nią.
Troska o siebie, troska o innych
Współobywatele dostrzegają zachęte Sokratesa do podawania w wątpliwość wszystkich ich wartości, całego ich sposobu postępowania jako radykalne zmany, zerwanie z codziennym trybem życia, z jego zwyczajami. Odczytują tę zachęte jako zachęta do oderwania się od czegoś co stałe od państwa. Obywatele bali się jego nowych metod. Nie był zbyt lubanym rozmówcą. Ludzie postrzegali go raczej jako człowieka, który jest poza światem. Lecz wizerunek Sokratesa naszkicowany przez jego uczniów bardzo się różni od tego wyobrażonego przez społeczeństwo. Ukazują go jako człowieka liczącego się w państwie, który interesuje się sprawami państwa i aktywnie w nich uczestniczy.Człowieka zwykłego z rodziną i dziećmi, rozmawiającego na ulicy z współobywatelami, odważnego i wytrwałego jak również i towarzyskiego. Sokrates podporządkowuje sie prawu by dowieść swojej filozoficznej racji i absolutnej wartości intencji moralnej. Sokrates ukazuje w swoim życiu swoją troske nie tylko soba ale przedewszystkim państwem i jego obywatelami. Uważa, że jego świętym obowiązkiem, bo nakazanym przez Boga, jest ukazanie ludziom jak naprawde mało wiedzą. Sokrates swoją postawą ukazuje, że filozofia może tkwić w codzienności. Dlatego Sokrates jest wzorem filozofa po nasze czasy.
¹ Th. Deman Chrystus Pan i Sokrates, przeł. Z Starowieyska-Morstinowa Warszawa 1953
² Tamże, 23 b.
³ Tamże, 29 a-b.
2