Akademia Pedagogiki Specjalnej w Warszawie
Wydział Pedagogiki
MARKSIZM, JAKO KIERUNEK
FILOZOFII WSPÓŁCZESNEJ
Praca zaliczeniowa z filozofii do prof B . Treger
Katarzyna Jaśpińska
Nr indeksu: 53918
I rok II stopnia Pedagogiki
Specjalność: Pedagogika przedszkolna
Warszawa 26.01 2013
Marksizm jest jednym z kierunków filozofii powstałych w czasach współczesnych, a dokładnie w II połowie XIX wieku. Jego głównym twórcą był niemiecki filozof, ekonomista i działacz rewolucyjny Karol Marks. Drugim ideologiem marksizmu, ale w mniejszym stopniu był niemiecki filozof i socjolog, a ponadto bliski przyjaciel Marksa, Fryderyk Engels.
Główne założenia marksizmu zostały zawarte w ich wspólnej pracy, tzn. w programie Związku Komunistów – „Manifest Komunistyczny” i odnoszą się do pojęć związanych z ekonomią, społeczeństwem i polityką. Nowożytny komunizm, bo tak też jest nazywany, ma dużo wspólnego z ideą determinizmu i aktywizmu. Znany jest tez pod innymi nazwami: „materializm dialektyczny” czy „socjalizm naukowy”, który krytykował dotychczasowe rozwiązania społeczno-polityczne. Marksizm przede wszystkim atakował kapitalizm, religię i wyższe stany, czyli burżuazję. Jego podstawy zapoczątkowały wiele idei socjalistycznych, z których najsłynniejszą był komunizm. Po śmierci jego twórców marksizm został kontynuowany przez kontynuatorów ich intelektualnego dorobku. W państwach, gdzie panował komunizm marksizm zyskał miano naukowego systemu funkcjonującego podobnie do religii, a jego główne założenia stały się podobne do prawd wiary. Na zachodzie natomiast rozwijano go i kontynuowano w postaci grup lewicowych o radykalnych poglądach znanych, jako „nowa lewica” oraz krytycznych marksistów nazywanych także „ neomarksistami”. W świecie zachodnim próbowano ponadto wiązać go z chrześcijańskim modelem świata, tzw. „teologia wyzwolenia”. Głównymi odbiorcami marksizmu były ruchy robotnicze powstałe i działające w Europie na przełomie XIX i XX w. Największą sławę zyskał w 1917 roku w Rosji, w byłym Związku Radzieckim, a także w innych państwach socjalistycznych zrodzonych po II wojnie światowej.
Karol Marks, a właściwie Karl Marx urodził się 5 maja 1818 r. w Trewirze, na obszarze ówczesnych Prus, a dokładnie Nadrenii Pruskiej. Jego matka, Henrietta Pressburg z pochodzenia pół-Żydówka, a pół Dunka wyszła za jego ojca, Heinricha Marksa, który pochodził z wielopokoleniowej rodziny żydowskiej. Ojciec Karola Marksa, mimo, że wywodził się z rodziny, której wielu członków zostało rabinami, postanowił zdobyć zawód prawnika. W 1817 roku Heinrich Marks postanowił wraz z całą rodziną na luteranizm. Wynikało to z pewnych ograniczeń, jakie wprowadził rząd francuski na Żydów zamieszkujących Prusy. Rząd francuski wprowadził ustawę, która zabraniała im dostępu do wyższych stanowisk prawniczych i lekarskich. Karol Marks uczęszczał do Gimnazjum Fryderyka Wilhelma w Trewirze, a następnie na Uniwersytecie Bonn, gdzie po roku zrezygnował i przeniósł się na Uniwersytet Berliński. W Bonn, a następnie w Berlinie uczęszczał na wykłady najsłynniejszych prawników, Gansa i Savigny’ego. W Berlinie uczestniczył w spotkaniach grup lewicowych heglistów, która w swoich założeniach doszukiwała się w filozofii Hegla rewolucji i ateizmu. Sam Marks, wykorzystał potem w swojej filozofii trzy kluczowe pojęcia filozofii heglowskiej: alienacja, uprzedmiotowienie i rozwiązanie sprzeczności. W wyniku należenia do organizacji, do której należał m.in. Bruno Bauer Karol Marks zaczął interesować się filozofią i historią. Pracę doktorską pt.: „Różnica między filozofią przyrody Demokryta a filozofią przyrody Epikura„ zdał na Uniwersytecie w Jenie w 1840 r. Dotyczyła ona głównie zasad idealizmu. Opierał się w niej na rozprawach o teoriach atomistycznych Demokryta i Epikura. Po ukończeniu studiów powrócił do Bonn marząc o karierze wykładowcy, ale jego plany z różnych powodów nie zostały zrealizowane. W czasie studiów interesował się również dziennikarstwem. W październiku 1842 roku został redaktorem „Gazety Reńskiej”, w której udzielał się, jako student. Pomogło mu to nie tylko w głoszeniu jego idei, ale stało się również głównym źródłem dochodów. Jednakże w marcu 1843 gazeta ze względu na swoje demokratyczno – radykalne podejście do polityki i społeczeństwa została zamknięta. Kolejnym ważnym rozdziałem w życiu Marksa były ślub z Jenny von Westphalen w 1843 roku, a z którą wyemigrował do Paryża, gdzie poznał swojego największego przyjaciela Fryderyka Engelsa. Tam próbując ominąć pruską cenzurę i być kojarzonym z rzeczywistymi walkami o polityczne i społeczne wyzwolenie podjął się próby wydawania radykalnego czasopisma, które wydało jeden numer o nazwie „Roczniki Niemiecko-Francuskie”. Marks opublikował w nim m.in. artykuły „Przyczynek do krytyki heglowskiej filozofii prawa” i „W kwestii żydowskiej”. W artykułach tych skupił się na swoich rewolucyjnych i internacjonalistycznych poglądach, tym samym porzucając ostatecznie idealizm. Jego krytycyzm wobec politycznej ekonomii i filozofii heglowskiej doprowadziły do stworzenia pierwszej poważnej pracy „Rękopisy ekonomiczno-filozoficzne”. W swojej pracy rozwinął również teorię humanizmu socjalistycznego. Będąc w Paryżu uczestniczył w zebraniach kół socjalistycznych i kręgów klasy robotniczej, między innymi to, a także z powodu presji ambasady Prus wyemigrował wraz z żoną do Brukseli. Lata jego emigracji do Brukseli zaowocowały pierwszym wykładem tez materializmu historycznego, który wydał wraz ze swoim serdecznym przyjacielem Fryderykiem Engelsem. Ponadto wydał w roku 1846 książkę „Nędzę filozofii” będąca swoistą krytyką poglądów Proudhona. Marks żywo angażował się w tworzenie Związku Komunistów. Wraz z Engelsem współtworzył ich program „ Manifest Partii Komunistycznej”. Był to pierwszy program oparty w całości na zasadach socjalizmu naukowego. W 1847 roku na światło dzienne wyszło jego „Przemówienie w sprawie wolnego handlu”. Wraz z wybuchem rewolucji francuskiej został wydalony z Belgii i powrócił do Prus, gdzie próbował wraz z Engelsem stworzyć partię komunistyczną. W Kolonii Marks był redaktorem naczelnym wychodzącej od 1 czerwca 1848 do 19 maja 1849 „Nowej Gazety Reńskiej”. Marks publikował w niej m.in. artykuły „Praca najemna a kapitał” i „Liberałowie przy władzy”. Po zwycięstwie Prus w Wiośnie Ludów Marks w wyniku represji musiał ponownie wyemigrować, tym razem udając się z całą rodziną do Anglii. Zamieszkał wówczas w Londynie, gdzie poświęcił resztę swojego życia na studiowanie ekonomii, co zaowocowało publikacją „Przyczynek do krytyki ekonomii politycznej”, a także wydaniem w 1867 I tomu „Kapitału”. Opisał w nim ekonomiczną politykę państw kapitalistycznych. W 1852 skrytykował francuską kontrrewolucję. W wyniku przyjaźni z brytyjskimi przywódcami związkowymi utworzył w 1864 roku Międzynarodowe Stowarzyszenie Robotników, tzw. Pierwszą Międzynarodówkę Socjalistyczną. Stanął wówczas wraz z Engelsem na ich czele. W międzyczasie Marks próbując utrzymać swoja rodzinę stał się korespondentem „New York Daily Tribune”, współpracę z nim zakończył po 10 latach. Rodzina Marksa utrzymywała się głównie z hojności Fryderyka Engelsa. Gdy 2 grudnia 1881 roku zmarła jego ukochana żona pozostały przy nim jedynie trzy córki: Jenny, Laura i Eleonor. Wszystkie trzy, po śmierci ojca w 1883 roku kontynuowały jego pracę odgrywając ważną rolę w ruchu robotniczym.
Fryderyk Engels, a właściwie Friedrich Engels urodził się 28 listopada 1820 roku w Barmen na terenach ówczesnych Niemiec. Ojciec jego był właścicielem zakładów włókienniczych w rodzinnym mieście i w Manchesterze. Fryderyk z powodów rodzinnych jeszcze przed ukończeniem gimnazjum zaczął pracować w fabryce ojca, a po maturze, jako subiekt w jednej z firm handlowych w Bremie. Engels od czasów gimnazjalnych znany był, jako zagorzały przeciwnik absolutyzmu i samo rządzenia się urzędników. W roku 1839 zaczął pracować dla gazet: „Telegraph für Deutschland” oraz „Morgenblatt” . W roku 1841 wstąpił do służb wojskowych ówczesnych Niemiec, gdzie stacjonował w Berlinie. Tam też po raz pierwszy spotkał się z filozofią Hegla, która w dużej mierze ukształtowała jego światopogląd. Po zakończeniu służby wojskowej w Berlinie ponownie podjął pracę w zarządzie fabryki ojca w Anglii. W Manchesterze na własne oczy ujrzał ubóstwo i nędzę angielskich robotników, co przyczyniło się do powstania jego książki „Położenie klasy robotniczej w Anglii”. W książce tej skupił się na opisywaniu niedoli klasy robotniczej. Uważał, że tylko poprzez walkę proletariat może się wyzwolić spod jarzma burżuazji. Starał się uświadamiać im, że socjalizm jest dla nich jedynym wyjściem, a z drugiej strony podkreślał siłę socjalizmu i jego roli w politycznym ruchu klasy robotniczej. Książka ta otwarcie krytykowała kapitalizm i burżuazję i chyba wówczas najlepiej opisywała położenia proletariatu. To w Anglii Engels stał się zagorzałym socjalistą. W czasie pobytu w Manchesterze nawiązywał liczne kontakty z działaczami uciskanego przez kapitalizm i burżuazję angielskiego ruchu robotniczego, a także pisywał do angielskich czasopism o poglądach socjalistycznych. Po dwóch latach od zatrudnienia się w firmie ojca, tj. w 1844 r. przeniósł się do Paryża. W Paryżu poznał swojego wieloletniego przyjaciela Karola Marksa i zapisał się do Związku Komunistów. Brał również udział w licznych spotkaniach innych ugrupowań robotniczych o poglądach heglowskich. W tym samym roku postanowił razem ze swoim przyjacielem wydawać „Roczniki niemiecko – francuskie”, w których opublikował swoje dzieło “Zarys krytyki ekonomii politycznej”. Artykuł ten był pisany z punktu widzenia socjalizm i tłumaczył podstawowe zjawiska współczesnej ekonomii. Wydawanie „Roczników niemiecko – francuskich” przyczyniły się do emigracji Engelsa i Marksa do Brukseli. Przed tym jeszcze zdążyli wspólnie napisać i opublikować książkę “Święta rodzina, czyli krytyka krytycznej krytyki”, w której otwarcie skrytykowali heglizm. W Brukseli dwaj przyjaciele wydali wspólnie pierwszy wykład tez materializmu historycznego, a także współpracowali przy tworzeniu programu partii komunistycznej „ Manifest Partii Komunistycznej”. Fryderyk Engels w 1848 roku brał udział w powstaniu bodeńskim. W Brukseli wraz z Marksem stali się głównymi redaktorami czasopisma propagującego ich filozofię „ Nowa Gazeta Reńska”. Wydawane w czasopiśmie artykuły oczywiście krytykujące panującą burżuazję i udział w powstaniu przyczyniły się emigracji do Anglii, gdzie Engels najpierw zamieszkiwał tereny Manchesteru, a następnie Londynu. W Anglii ponownie stał się subiektem, a następnie współudziałowcem domu handlowego w Manchesterze. Rozłąka, jaka musiała nastąpić pomiędzy Engelsem zamieszkałym w Manchesterze, a Marksem osiedlonym w Londynie nie przyczyniła się do zerwania kontaktów, przez cały ten czas pisali do siebie listy, w których utwierdzali się w swoich przekonaniach, a także kontynuowali opracowywanie socjalizmu. W roku 1870 Engels przeprowadził się do Londynu, gdzie wspólnie z Marksem założył I i II Międzynarodówkę oraz brał udział w obronie Komuny Paryskiej. Powstałe w tym czasie prace Engelsa miały za zadanie tłumaczyć i bronić myśli jego przyjaciela Karola Marksa. Owocem wspólnej pracy dwóch założycieli filozofii marksistowskiej stał się wydany w 1867 roku pierwszy tom „Kapitału”. Engels ponadto pisywał wiele prac, w których opisywał stworzony przez siebie materializm dialektyczny. Poglądy Engelsa stały się główną inspiracją ideologii systemu komunistycznego ZSRR. Jego prace „Pochodzenie rodziny, własności prywatnej i państwa”, “Ludwik Feuerbach” a także artykuły o kwestiach ekonomicznych i politycznych ZSRR były wielokrotnie tłumaczone na język rosyjski. Po śmierci swojego bliskiego przyjaciela Marksa, Engels przyczynił się do wydania jego II i III tomu „Kapitału”. Sam Fryderyk Engels zmarł 5 sierpnia 1895 roku w Londynie, stolicy Anglii. Jego zwłoki poddane zostały kremacji, a następnie zgodnie z wolą zmarłego wrzucone do Atlantyku.
Założenia marksizmu składają się z dwóch części, którymi są materializm dialektyczny i materializm historyczny, zwanym także dziejowym. Obie te części są ze sobą nierozerwalnie złączone takimi samymi założeniami światopoglądowymi oraz wynikającymi z nich postulatami metodologicznymi. Sama teoria marksizmu jest pełna sprzeczności społecznych pomiędzy kapitałem a pracą i burżuazją a proletariatem i uzyskała swoje pełne znaczenie i nazwę w połowie XIX wieku. Pogłębianie się tych sprzeczności sprawiły, że uzyskano odpowiedź na pytania swoich czasów dotyczących rozwoju życia społecznego. Karol Marks i Fryderyk Engels największą siłę twórczą dostrzegli w proletariacie, który miał za zadanie obalić panujący kapitalizm, oraz doprowadzić do zniwelowania nierówności społecznych. Środkiem za pomocą, którego proletariat miał „zaprowadzić porządek” była rewolucyjność mająca na celu wyzwolić wyzyskiwane i uciskane klasy i stworzyć warunki do zapanowania wśród społeczeństwa podstawowych założeń humanizmu. I tu potwierdza się charakter praktyczny tej filozofii. Źródło swojej teorii marksizm upatrywał w filozofiach trzech krajów: swojej, czyli niemieckiej filozofii klasycznej, klasycznej angielskiej ekonomii politycznej i we francuskim socjalizmie utopijnym. W swojej filozofii Marks i Engels często korzystali z dorobku swoich poprzedników, i tak materializm dialektyczny swoje źródło odnajduje w materializmie Feuerbacha, a materialistyczna dialektyka marksistowska wzięła swój początek od dialektycznych haseł Hegla, ale trzeba wziąć pod uwagę to, że z taką różnicą, że zostały one krytycznie potraktowane. Teoria ewolucji, prawo zachowania i przemiany energii Karola Darwina miała również swój wpływ na marksistowską filozofię. Twórcy marksizmu odnaleźli tu swoiste potwierdzenie zasad materialnej jedności świata, wieczności i niezniszczalności materii i ruchu, oraz wzajemnego przechodzenia w siebie różnych form ruchu materii.
Podstawą filozoficzną swoich poglądów marksiści uczynili materializm dialektyczny. Polegał on na tym, że badano zjawiska rządzące przyrodą, społeczeństwem i myślenia za pomocą badań dialektycznych, inaczej zwanych antymetafizycznymi, a wyobrażenia o świecie, problemy onto i gnoseologiczne, teorię filozoficzną – badaniami materialistycznymi. Podstawową cechą materializmu dialektycznego było to, że sam materializm miał za zadanie nie tylko objaśnić świat, ale ponadto doprowadzić do jego zmian, przeobrażeń. Według Marksa i Engelsa świat to spoista całość złożona z poszczególnych części, tworzącej tą całość. Wszystkie zjawiska, przedmioty są ze sobą spoiście powiązane, istnieją między nimi nierozerwalne korelacje, ale to nie wyklucza zmian w świecie, jego nieustannych ruchów, czy rozwoju. Z tego wynikał fakt, że indywidualne zjawiska należy zawsze badać z punktu widzenia ich powstawania, rozwoju i zanikania, a środkiem przekształcającym możliwości w rzeczywistość są działania praktyczne ludzi. Marksizm nie tylko podkreślił regułę ciągłego ruchu i przekształceń przedmiotów i zjawisk w świecie, ale również pokazał, w jaki sposób w przyrodzie i społeczeństwie ciągle rodzą się one na nowo, jakie drogi i jakie formy przechodzą. Prawo to podkreślało rolę rozwoju w ujęciu zmian ilościowych, które przechodziły w jakościowe, od dawnego stanu jakościowego do nowego stanu jakościowego. Marksiści przedstawili teorię pojmowania procesu rozwoju, jako ruchu postępowego, idącego po linii wstępującej, jako przechodzenie od dawnego stanu ilościowego do nowego stanu jakościowego, a także, jako rozwój tego, co proste, do tego, co złożone, od szczebli niższych do wyższych. Punktem wyjścia materializmu dialektycznego marksistów było ogłoszenie materialności świata, gdzie głównym źródłem zróżnicowania zjawisk i przedmiotów jest materia. Materia, która jest w nieustannym ruchu, materia podlegająca rozwojowi. Jej ruch jest podstawą jej istnienia, a różne formy jej ruchu są niezaprzeczalnie związane z odpowiadającymi im jakościowo różnymi przedmiotami materialnymi. Materia posiada swoją specyficzną budowę, jest ziarnista, różnorodna. W skład jej wchodzą cząstki o różnej wielkości i jakości. Formy ciągłe materii, czyli pola grawitacyjne, elektromagnetyczne i jądrowe są nierozerwalne względem form nieodłącznych. Formy ciągłe wiążą cząstki materii i pomagają im wzajemnie na siebie oddziaływać i istnieć. Uporządkowana materia składa się ze szczebli, które cechuje charakterystyczny system prawidłowości i własny nosiciel. Wszystkie te elementy wraz z promieniowaniem tworzy nieskończony ocean rozrzedzonej substancji, w której poruszają się ciała niebieskie powstałe w wyniku wewnętrznych prawidłowości ruchu materii. Każdy nowy proces czy przedmiot jest tworem swoich poprzedników i jego głównym celem jest zrodzenie kolejnego procesu czy przedmiotu. Materia jest niezniszczalna, składa się ze zbioru określonych praw zachowania i jej trwałości w czasie ich zmian. Świat znajduje się w ciągłym wielorakim ruchu. Objawia się on w różnych dziedzinach życia człowieka. W ujęciu społecznym ruch ten poddawany jest zmianom, rozwijaniu się i odnawianiu wszystkich stron życia ludzkiego. Bez ruchu nie istniałaby materia. Być, to znaczy żyć w ruchu, ulegać zmianom. Świat nie jest skończony, przez cały czas ulega przekształceniom powodującym jego kształtowanie i rozkładanie. Ruch jest materialny i niezniszczalny. Źródło ruchu odnajdujemy w naturalnym wzajemnym związku i oddziaływaniu na siebie przeciwieństw właściwych materii. Rodzaje i formy ruchu występują pod różnymi postaciami i związane są ze szczeblami materii. Ruchy rzeczy są współuzależnione od siebie i nie istnieje ruch oddzielony. Ruch jednego przedmiotu względem drugiego są analizowane poprzez układ odniesienia. Spoczynek jakiegoś przedmioty jest zawsze pozorny, a jeżeli jakieś ciała znajdują się w jego stanie to jest to spoczywają one jedynie względem ustalonego za nieruchomy układu odniesienia. Według Marksa i Engelsa poruszać się jest pełne sprzeczności, gdyż oznacza równoczesne bycie i niebycie w dwóch miejscach jednocześnie. Materializm dialektyczny uznaje istnienie czasu, jako bytu niezależnego od rzeczy i poza nimi, bytu samodzielnego nieodłącznie związanego z materią i ruchem. Na podstawowe formy bytu składają się przestrzeń i czas, a istnienie bytu poza czasem jest absurdalne. Zatem czas jest na zawsze związany z przestrzenią, ma trzy wymiary. Ruch materii odbywa się zawsze od kierunku przeszłego do przyszłego, co wskazuje na jego nieodwracalność i nieskończoność. Natomiast przestrzeń to postać synchronizacji współzależnych stanów materii i przedmiotów. Wszystkie materialne ciała są w różnorodny sposób do siebie położone i mają określoną rozciągłość. Przedmioty ułożone są na zewnątrz siebie i znajdują się w określonej ilości. Porządek współistnienia tych przedmiotów i ich stanów wyznacza strukturę przestrzeni. Naukowy obraz świata, jako całości podsumowuje fakt istnienia wszystkich procesów i przedmiotów, jako skończony, jednakże całokształt skończonych procesów i przedmiotów jest nieskończony. Świat nie ma ani początku, ani końca. Marksiści uznali pierwotność materii i wtórność świadomości. Materia według Marksa i Engelsa była obiektywnie rzeczywista, istniała poza świadomością i była od niej niezależna. Świadomość była jednym z elementów wysoko zorganizowanej materii, zdolnością odzwierciedlania materialnego świata, który znajdował się poza nami. Według tej teorii świat podlega obiektywnym prawom ruchu materii i nie wymaga żadnego innego ducha świata. Wszystkie zjawiska, przedmioty, prawa są stuprocentowo poznawalne, ale nie wszystkie zostały jeszcze w pełni odkryte. Świadomością ludzką kieruje system nerwowy i mózg, przybiera ona różne formy, zaczynając od pobudliwości, wrażliwości, a kończąc na myśleniu elementarnym i węższym znaczeniu świadomości. Istota ludzka aktywnie oddziaływuje na przyrodę, tworzy w niej dobra kultury i cywilizacji. Natura człowieka podległa procesowi przekształcenia przez niego rzeczywistości. Ludzi od początków istnienia najpierw przynależeli do przyrody, ale w drodze ewolucji zostali obdarzeni konkretnymi właściwościami, które mają charakter jakościowo odmienny od właściwości, które posiadają zwierzęta. Praca pomaga człowiekowi zdobyć samowiedzę, świadomość samego siebie. To od pracy nad samym sobą uzależnione jest bycie człowiekiem. Zadaniem istoty ludzkiej jest nieustanne pogłębianie świadomości własnych poczynań i dążenie do bycia wolnym w postępowaniu. Według marksistów „być wolnym” to poznawać prawa rządzące przyrodą i społeczeństwem i zdolność umiejętnego wykorzystania ich do własnych celów. Natura ludzka objawia się poprzez świadomą i celową pracę, która prowadzić ma zmian we własnej naturze. Warunkiem, jaki spełnić musi tu praca, to musi być ona wspólna, gdyż tylko wśród innych ludzi człowiek może być człowiekiem i tylko wśród innych istot ludzkich może świadomie pracować. Jego cechy indywidualne i osobowość ulegają ciągłym przemianom, a zdobyta w społeczeństwie godność przyczynia się do pogłębienia jego własnej wolności i odrębności.
Druga część, na którą składają się założenia marksizmu dotyczy zagadnień materializmu historycznego. Do powstania ogólnych teorii praw rozwoju społeczeństwa złożyły się zastosowania materializmu dialektycznego względem badań ludzkości i jej historii. Marks odkrył, że ludzie zanim będą mogli zająć się sprawami typowi dla społeczeństwa, czyli np. religią, sztuką, nauką, czy polityką powinni najpierw zaspokoić swoje pierwotne potrzeby. Na jego teorię duży wpływ mieli filozofowie, którzy skierowali swoją uwagę na dzieje klasy robotniczej i na współczesny kapitalizm. Zasada materializmu historycznego głosi, że świat przyrody jest światem pierwotnym, a jego pochodnymi są: życie duchowe występujące w postaci świadomości i myślenia, zatem podstawowe założenie materializmu historycznego dotyczy rzeczywistości materialnej. Byt społeczny określa świadomość ludzką, a nie, jako dotąd uważano, że to świadomość określa byt człowieka. Odbiciem życia materialnego jest świadomość społeczna oraz życie duchowe klas i warstw społecznych. Na podstawowe zagadnienia materializmu historycznego składają się: problematyka procesu produkcji, zagadnienia formacji społeczno-ekonomicznej, prawa rozwoju społecznego, walka klasowa i problem państwa, teoria o roli mas ludowych w dziejach, zagadnienie postępu społecznego, problematyka klasowości filozofii i zagadnienie światopoglądu naukowego.
W życiu każdego człowieka praca spełnia jeden z najważniejszych aspektów. Jej celem jest wytwarzanie niezbędnych środków i dóbr poprzez umiejętne wykorzystanie zasobów przyrody i zastosowanie ich w swoim życiu. Jednym z komponentów pracy jest produkcja, która obejmuje bezpośredni proces powstawania wartości przede wszystkim materialnych, podział, wymianę i konsumpcję. Każdy produkt i jego podział zależny jest od podziału środków produkcji i jednostek społecznych wobec różnego rodzaju produkcji, od panujących stosunków produkcji. Praca ma określony przebieg, jej rozwój jest stały, uzależniony od wytwarzania prawidłowych narzędzi, a także ludzi, którzy wytwarzając je uczą się nowych umiejętności i umiejętnego ich wykorzystania. Te czynniki składające się na siły wytwórcze tworzą ekonomiczne stosunki produkcji. Historia społeczeństwa silnie związana jest, więc z ciągłym rozwojem produkcji uzależnionym od zmian sposobów produkcji i sił wytwórczych. To rozwój formacji społecznych, których siłami dynamicznymi są przeciwieństwa w istnieniu społeczeństwa, z jednej strony głównie między warstwami i klasami społecznymi kierującymi się starymi lub nowymi stosunkami ekonomicznymi. W wyniku konfliktu między nimi rodzą się nowe sposoby produkcji i nowe społeczeństwo zależne od dalszych kroków rozwojowych stosunków produkcji. Siły wytwórcze według marksistów to trzon, na którym kształtowane są stosunki społeczne, idee i placówki. To one decydują o kierunku rozwoju ekonomicznego społeczeństwa i to one decydują o stwierdzeniu, że społeczeństwo jest formacją społeczno – ekonomiczną. Według Marksa i Engelsa ludzkość w ujęciu rozwój sił wytwórczych i stosunków produkcji przeszła cztery etapy formacji. W pierwszym etapie formacji, czyli we wspólnocie pierwotnej ludzie posługiwali się narzędziami pierwotnymi, ich praca cechowała się solidarnością i wspólną własnością produkcji. Następnie w momencie wzrostu doświadczenia, ulepszania narzędzi, początku podziału pracy i powstania własności prywatnej wspólnota pierwotna przerodziła się w niewolniczą. Ustrój ten doprowadził do zrodzenia się istotnych różnic między niewolnikami a właścicielami prywatnych własności środków produkcji. W chwili, gdy we wspólnocie niewolniczej coraz bardziej zaostrzała się walka klasowa zaczęła powstawać nowa formacja, formacja feudalna. Zniesiono pojęcie niewolnictwa, a wprowadzono poddaństwo, a właściciela zastąpił pan feudalny. Ziemia stała się wówczas główną podstawą produkcji, miasta urosły do rangi ośrodków gospodarczych politycznych i kulturalnych i wzrósł popyt na wynalazki. Walka między warstwami klasowymi jednak nie znikła, a klasy niższe były nadal wyzyskiwane przez wyższe. W wyniku przeciwstawienia się burżuazji wobec klasy panującej narodziła się formacja kapitalistyczna. Rolę panującego obejmuje kapitalista, który staje się właścicielem środków produkcji, a jego poddanych najemni robotnicy. Swoje pierwsze kroki zaczyna stawiać światowy rynek zbytu, a społeczeństwa dzieli się na kapitalistów i proletariat, co z kolei doprowadza do powstania ustroju socjalistycznego. Ustrój socjalistyczny charakteryzował się stworzeniem społecznej wartości produkcji, tym samym dokonując nieograniczonego rozwoju i wzrostu sił wytwórczych. Żyjący w tym ustroju ludzie mają duże możliwości postępu w różnych dziedzinach życia, a prawa rozwoju społecznego rozwijają się niezależnie od świadomości i woli ludzi, ale za to w duchu praw historycznych. Prawa te nabierają swojego pełnoprawnego charakteru w wyniku działalności ludzi, ukierunkowanej sprzecznościami rozwoju społecznego i ideami rozwoju życia materialnego. Człowiek, który pozna i opanuje te prawa będzie potrafił nimi pokierować, regulować je i ustalać cele według procesu rozwoju społecznego. Filozofia marksistowska tłumaczyła historię społeczeństwa, jako nieustanne ścieranie się przeciwieństw między klasami społecznymi, państwami i narodami. Nieodzownie łączyli istnienie klas społecznych z istnieniem państwa, które zostało zapoczątkowane w następstwie powstania własności prywatnej i zapotrzebowania na kierowanie życiem publicznym podzielonych klas. Walka klas będąca siłą powodującą i warunkująca proces historyczny musiała zaistnieć, by przyśpieszyć rozwój postępu społecznego. Marks i Engels tworząc teorie mas ludowych kierowali się chęcią uporządkowania wizerunku i roli mas ludowych i jednostki w historii. Według nich to właśnie lud tworzył historię poprzez produkowanie dóbr materialnych, tym samym przyczyniając się do tworzenia bogatego dorobku materialnej i duchowej kultury. Masy ludowe miały za zadanie rozwijać siły wytwórcze społeczeństwa. Marks i Engels nie umniejszali ani nie sprzeciwiali się roli jednostki w wydarzeniach historycznych. O istnieniu przywódców, polityków, czy ideologów decydowało zapotrzebowanie społeczne. Im aktywniej masy ludowe uczestniczyły w wydarzeniach historycznych tym bardziej takie jednostki kierujące masami były potrzebne. Marksiści rozwojowi społeczeństwa nadawali charakter postępowy, idący naprzód. Istotną rolę przypisywali siłom wytwórczym. Im wyższy był poziom ich rozwoju w jedności ze stosunkami produkcji tym większe było zainteresowanie mas pracą. Siły wytwórcze pozwalały człowiekowi uwolnić się od sił rządzących przyrodą, co dawało możliwość rozwijania się życia umysłowego i kulturalnego. Na historię społeczeństwa według marksistów składają się: dzieje postępu, perspektywa i cele budowania społeczeństwa komunistycznego. Zwolennicy marksizmu nadali filozofii i nauce charakter klasowy, którego podstawą była walka klasowa pod przewodnictwem ideologii uzasadniającej sens tej walki i określającej jej cele. Wszystkie działalności filozofii i nauki łączyły się z nie zawsze świadomie z praktykami społecznymi, były ponadto uzależnione od często ukrywanymi pod postulatami obiektywistycznymi i ponadklasowościami, tendencjami klasowymi. Założenia klasowości i partyjności o charakterze historycznym i społecznym pełniły ważną rolę w pojęciu moralności i ideologii życia społecznego i politycznego. W ujęciu etycznym dla marksistów najważniejszy był człowiek i jego dobro. Marks stworzył postulat, którego celem był stworzenie takich warunków społecznych, by każda jednostka mogła żyć i działać tak, by w pełni stać się człowiekiem. Osiągniecie pełni człowieczeństwa możliwe było jedynie poprzez świadomą i wolną działalność ludzką. Moralność ludzka zależała od opanowania sił przyrody i wytworzenia przez człowieka sił społecznych. Duża rolę w oddziaływaniu społecznym Engels przypisywał podziałowi klasowemu, którego moralność była równocześnie moralnością każdego człowieka. Pojęcie ludzkości wiązano z klasami panującymi, a niemoralność przypisywano klasom, które walczyło z tymi klasami. Marksistowska moralność miała za zadanie z jednej strony doprowadzić do wyzwolenia człowieka, a z drugiej do zapewnienia mu środków, które pomogłyby mu odnaleźć swoje człowieczeństwo w społeczeństwie socjalistycznym i komunistycznym. Ważną rolę w filozofii marksistowskiej pełniła religia. Marksizm przypisywał jej naukowy ateizm, tym samym ostro ją krytykując. Marks uważał, że religia chce uzależnić od siebie ludzi, uczynić z nich „niewolników”. Religia była dla niego kłamliwą ideą mającą za zadanie zwabić jak najwięcej zwolenników, i przysłonić im etyczną prawdę. Ludzie uzależnieni od rytuałów religijnych jawili się mu, jako ludzie nieumiejący żyć poza nią. Marksizm rozumiał rolę i był świadom siły religii. Ze względu na przyjęcie teorii ewolucji Karola Darwina negował istnienie Boga. Uważał, że wszystkie trudne pytania o pochodzeniu i sensu życia ludzkiego da się wytłumaczyć za pomocą nauki. Najwyższą wartość dla każdego człowieka miał stanowić drugi człowiek, a nie Bóg, dlatego niż walczono z każdym przejawem poniżania jednostki. Religia jest jedynie produktem alienacji człowieka. Filozofia ta obiektywnie oceniała rzeczywistość i prawa rządzące społeczeństwem. Szukała odpowiedzi na temat odnalezienia prawdy świata i człowieka, sprzyjała postępowi we wszystkich dziedzinach ludzkiego życia i nadawała mu jego optymistyczny wizerunek.
Kolejna ważna część założeń Marksa i Engelsa czerpie z teorii poznania Karola Darwina. Twórcy ci podzieli teorię Darwina na dwa obozy, które ze sobą współistniały. Pierwszym obozem był obóz idealistyczny, który głosił tezę o pierwszeństwie ducha nad przyrodą. Z kolei zwolennicy drugiego obozu, obozu materialistycznego uznali, że to przyroda pojawiła się, jako pierwsza i wiedzie prym przed duchem. Myśl materialistyczną poprzedził idealizm. Zgodnie z jego założeniami rzeczywistość ma naturę materialną, a jej poszczególnymi poziomami rządzą określone prawa. Świat jest cały materialny, a duch to wynik rozwoju materii. Przedmioty poznania według materialistycznej teorii poznania nie zależą od umysłu ludzkiego, a rzeczy materialne są dostępne postrzeżeniom. Wiedza jest wiarygodna i obiektywna i ponadto jest wynikiem doświadczenia i praktyki życiowej. Realność rzeczy sprawdzić można za pomocą przemysłu, gdyż człowiek jest w stanie go wytworzyć i używać do własnych celów. Poznanie jest wynikiem dialektyki istnienia, a myślenie jest podmiotowym odtworzeniem rzeczywistości mającej charakter przedmiotowy. Podmiot poznający to wyznaczona jednostka, która w swej świadomości ma wytworzone sądy o rzeczywistości. Podmiot jest teoretycznie i praktycznie nastawiony do poznania, co prowadzi do ścierania się dwóch przeciwieństw. Przeciwieństwa te w ostateczności prowadzą do stworzenia sądów i konkretnej wiedzy opartej na jakości dialektycznej. Przedmiot w poznaniu jest wynikiem psychicznym aktem świadomości o treści obiektywnej. Jego niezależność względem podmiotu dotyczy zgodności we współistnieniu materialnej i historyczno – społecznej działalności człowieka. Zarówno historia przedmiotu i podmiotu ma charakter zmienny i uzależniony od form działania. Poznanie jest, więc procesem nieskończonym, a to ze względu na dialektyczną nieskończoność rzeczywistości oraz niestałość i nierozerwalność ludzkiego zachowania, co z kolei odnajduje swoje znaczenie w odbiciu rzeczywistości w świadomości człowieka. Odbicie to jest procesem bezustannie powtarzających się odbić, którymi są: abstrakcje, sformułowania i tworzenie pojęć. Daje to początek myśleniu abstrakcyjnemu w oparciu o uogólnione praktyczne działanie. Marksiści w poznaniu prawdy czerpali z teorii poznania Karola Darwina. Ujmowali ją, jako zgodność przedstawień człowieka z jego rzeczywistością o charakterze obiektywnym. Swoją teorię pojmowania prawdy oparli na tradycyjnej, arystotelesowskiej koncepcji, ceniąc jej obiektywizm i ściśle wiązali ją z teorią odbicia. Podkreślali fakt, że przedmiotowe odniesienie ludzkich myśli względem obiektywnej rzeczywistości definiuje jednocześnie prawdę, jako właściwość jej poznania dając tym samym wierne odbicie rzeczywistości. Filozofia marksistowska spierając się o podwaliny i sposób rozstrzygania prawdziwości sądu w ujęciu klasycznym za kryterium prawdy przyjęła praktykę społeczną. Prawda absolutna jest według niej wynikiem sumy prawd względnych, a każdy nowy element rozwoju nauki dodaje do tej sumy nowe ziarna. Praktyka, jako kolejne kryterium prawdy tłumaczona była, jako działalność ludzka o charakterze historyczno – społecznym. Praktyka miała za zadanie określić cele poznawcze i stanowić podstawę oceny prawdziwości uzyskanej wiedzy. Miała ponadto ukazać względny charakter prawdy i zachęcić do głębszego jej poznania. To właśnie z praktyki brał się początek, i w oparciu o nią dokonywał się proces poznawczy, a na jej podstawie oceniano prawdziwość osiągnieć poznawczych i stawiano nową problematykę, co pomagało kontynuować proces poznania.
Marksizm w Polsce możemy podzielić na cztery główne nurty: nurt bolszewicko – stalinowski, scjentystyczny, rewizjonistyczny i humanistyczny. Ostatni z nich zamiennie nazywany heglizującym. Przed II wojną światową marksizm w Polsce był doktryną mało znaną, dopiero wydarzenia związane z nią przyczyniły się do jego rozwoju. Głównym zwolennikami marksizmu w Polsce byli: Adam Schaff i Władysław Krajewski. Często marksizm narzucany był w polskich szkołach. Na polski marksizm duży wpływ miała tradycja szkoły lwowsko – warszawskiej. Ogólnie w Polsce nigdy nie mieliśmy do czynienia z typowym marksizmem, a z jedynie z jego odłamem, czyli leninizmem.
Rewolucja październikowa, która wydarzyła się w Rosji podczas I wojny światowej doprowadziła do podzielenia marksizmu na dwa główne nurty: socjaldemokrację i marksizm – leninizm. Pierwszy z nich zakładał demokrację polityczną, gospodarczą, społeczną i międzynarodową. Zmierzał do zastąpienia panującego kapitalizmu – socjalizmem, a następnie do uspołecznienia gospodarki rynkowej i zmniejszania nierówności społecznych. Socjaldemokraci, w odróżnieniu do zwolenników drugiego nurtu byli za demokratycznym państwem, które musiałoby mieć szerokie horyzonty. Dla nich najważniejsze było dobro publiczne, wolność słowa i równości wszystkich ludzi zamieszkujących ich państwo. A głównymi jego przedstawicielami był: Karl Kautsky. i grupy nastawione rewolucyjnie, z których największą rolę odgrywali zwolennicy Róży Luksemburg i Karla Liebknechta. Po wydarzeniach zwanych rewolucją październikową do władzy doszli zwolennicy radykalnego nurtu rosyjskiej socjaldemokracji „bolszewicy”, na których czele stał Włodzimierz Lenin. Przejął on władze w kraju nadając mu nową nazwę „Rosyjska Federacyjna Socjalistyczna Republika Radziecka”, a następnie po dołączeniu kolejnych republik radzieckich na „Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich”. Marksizm – leninizm wprowadził teorię permanentnej rewolucji, której założenia dotyczyły upadku kapitalizmu w jego najsłabszej części i dalsze rozprzestrzenianie się rewolucji na kraje wysoko rozwinięte. Po śmierci Lenina zaczęła powstawać nowa ideologia, która również czerpała wiele z filozofii marksistowskiej, a mianowicie stalinizm. Zakładał on istnienie socjalizmu w jednym kraju. Wedle wielu kontynuatorów Marks i Engelsa uważało, że Rosja bezprawnie posługiwała się mianem kraju o poglądach marksistowskich. Zdaniem m.in. Karla Kautsky ego wytykała Związkowi Radzieckiemu jego niedemokratyczny charakter, który był sprzeczny z koncepcją socjalizmu. Z góry skazywano na porażkę próby wprowadzania założeń materializmu historycznego. W wyniku tego bolszewicy doprowadzili do likwidacji klas wyzyskując, tj. burżuazji i obszarników oraz wprowadzili własność państwową i zarządzanie gospodarką. Komunistycznymi partiami nazywano wówczas organizacje ściśle współpracujące z bolszewikami i posługujące się leninizmem, a partie krytyczni odnoszące się do ówczesnych władz i inspirujące się tym właściwym marksizmem nazywano socjalistycznymi.
1. Mandel E., Karol Marks [online], Warszawa, Samokształceniowe Koło Filozofii Marksistowskiej, dostępny w internecie: http://skfm.dyktatura.info/download/mandel06.pdf , pobrano dnia: 07.01.2013 r.
2. Bocheński J., Sto zabobonów. Krótki filozoficzny słownik zabobonów, Wyd. PHILED spółka z o.o., Kraków 1994
3. Cackowski Zdzisław, Filozofia marksistowska: wybrane problemy, Wyd. Książka i Wiedza, Warszawa 1986
4. Filozofia marksistowska: podstawy marksistowsko-leninowskiej filozofii i socjologii, red. Jaroszewski Tadeusz, Państwowe Wydaw. Naukowe, Warszawa 1975
5. Fritzhand M., O niektórych właściwościach etyki marksistowskiej, Wyd. Książka i Wiedza, Warszawa 1974
6. Legowicz J., Zarys historii filozofii, Wyd. Wiedza Powszechna, Warszawa 1967
7. Malinowski A., Współczesny neomarksizm, Wyd. Książka i Wiedza, Warszawa 1983
8. Seve L., Próba wprowadzenia do filozofii marksistowskiej, Wyd. Książka i Wiedza, Warszawa 1988
9. Szkolny słownik filozoficzny, red. Syjud Jerzy, Wyd. VIDEOGRAF II, Katowice 2000
10. Wobec filozofii marksistowskiej, red. Stępień Antoni B., Wyd. Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Lublin 1995
11. Tatarkiewicz W., Historia filozofii, t.3,Wyd. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1970
12. Walicki A., Polska, Rosja, marksizm, Wyd. Książka i Wiedza, Warszawa 1983
13. Filozofia marksistowska, red. Nowakowska Elżbieta, Warszawa 1975
14. Wiatr J., Marksistowska teoria rozwoju społecznego, Wyd. Książka i Wiedza, Warszawa 1973
15. Vesey G., Foulkes P., Słownik encyklopedyczny-filozofia, Wydawnictwo RTW, Warszawa 1997