Istota zobowiązań – zobowiązanie jest stosunkiem prawnym między dwiema lub więcej osobami na mocy którego jedna osoba (wierzyciel) może rządać od drugiej (dłużnika) określonego działania lub zaniechania (świadczenia). A dłużnik jest zobowiązany to świadczenie spełnić. Uprawnienie wierzyciela do domagania się spełnienia świadczenia przez dłużnika nazywa się wierzytelnością, zaś obciążający dłużnika obowiązek spełnienia świadczenia określanego mianem długu.
Elementy zobowiązania:
podmioty stosunku – wierzyciel (podmiot uprawniony); dłużnik (podmiot zobowiązaniowy)
przedmiot stosunku – świadczenie, tj. określone zachowanie się dłużnika którego może domagać się wierzyciel
treść stosunku – treścią zobowiązania są uprawnienia wierzyciela i odpowiadające im obowiązki dłużnika
Uprawnienia wierzyciela – wierzyciel może rządać od dłużnika zachowania się zgodnego z treścią zobowiązania, oznacza to że wierzycielowi przysługuje swoiste prawo podmiotowe (wierzytelność), które kieruje przeciwko indywidualnie oznaczonej osobie (dłużnikowi) i tylko przez niego może być naruszone. Wierzycielowi przysługuje wiele uprawnień, które przybierają postać roszczenia. Uprawnienia dzielą się:
główne – uzyskanie świadczenia oraz uprawnienia do uzyskania odszkodowania zamiast lub obok świadczenia
uboczne – mają charakter uzupełniający, pomocniczy wobec uprawnień głównych. Przygotowują one uzyskanie uprawnień zasadniczych bądź też ułatwiają ich realizację. Do uprawnień ubocznych zaliczamy:
roszczenie o odsetki
roszczenie o uzyskanie od dłużnika wiadomości o przedmiocie świadczenia
Dług i odpowiedzialność dłużnika – przez dług rozumie się powinność świadczenia ciążącą na dłużniku, odpowiedzialność oznacza zaś, że w wypadku niespełnienia świadczenia przez dłużnika wierzyciel może zrealizować swoje uprawnienia w drodze przymusowej, przy wsparciu sądowych organów egzekucyjnych.
Wyróżniamy:
odpowiedzialność osobistą – polega na tym, że wierzyciel może skierować egzekucję do całego majątku dłużnika w takim składzie, w jakim znajduje się on w chwili wszczęcia egzekucji. Odpowiedzialność ta ma charakter nieograniczony, tzn. dłużnik odpowiada za dług wobec wierzyciela całym swoim majątkiem teraźniejszym i przyszłym. Odpowiedzialność osobista charakteryzuje się tym:
że wierzycielowi służy wybór pomiędzy przedmiotami majątkowymi należącymi do dłużnika, z których chce on uzyskać zaspokojenie, oraz wybór przymusowego sposobu zaspokojenia
że w razie zbiegu egzekucji kilku wierzycieli, gdy majątek dłużnika nie wystarcza na zaspokojenie wszystkich roszczeń, każdy z wierzycieli otrzymuje tylko częściowe zaspokojenie wg stosunku wartości wierzytelności.
odpowiedzialność rzeczowa – gwarancję zaspokojenia wierzyciela stanowi nie cały majątek dłużnika, ale tylko ściśle oznaczony przedmiot majątkowy, na którym została zabezpieczona wierzytelność, i to bez względu na to, w czyich rękach znajduje się ten przedmiot w chwili wszczęścia egzekucji. Odpowiedzialność rzeczowa za dług powstaje głównie na mocy zabezpieczenia wierzytelności w drodze zastawu i hipoteki.
Powstanie zobowiązania – powstaje na skutek wystąpienia zdarzeń cywilnoprawnych, czyli czynności prawnych umów obligacyjnych.
Świadczenie jako przedmiot zobowiązania – świadczeniem – jest zachowanie się dłużnika zgodne z treścią zobowiązania, czyniące zadość interesom wierzyciela. Świadczenie może polegać bądź na działaniu, bądź zaniechaniu, czyli na powstrzymaniu się od działania. Świadczenie musi być oznaczone, gdyż wierzyciel musi wiedzieć, czego może domagać się od dłużnika, a dłużnik – jak ma się zachować, by zaspokoić chroniony przez prawo interes wierzyciela. Oznaczenie świadczenia musi nastapić najpóźniej w chwili spełnienia świadczenia.
Rodzaje świadczeń:
posługując się kryterium czasu świadczenia dzielimy na :
jednorazowe – gdy do jego spełnienia potrzeba jednego zachowania się dłużnika, choćby miało się na nie składać kilka czynności faktycznych, np. wydanie rzeczy nabywcy przy umowie sprzedaży
ciągłe – polega na określonym, stałym zachowaniu się dłużnika w czasie trwania zaobowiązania, np. świadczenie najemcy i wynajmującego
okresowe – są to czynności powtarzające się cyklicznie, w regularnych odstępach czasu. Z reguły polegają one na spełnianiu świadczeń pieniężnych lub rzeczy zamienionych, np. świadczenie rentowe, czynsz najmu
opierając się na właściwościach przedmiotowych świadczenia przy uwzględnieniu interesu wierzyciela wynikającego z treści zobowiązania rozróżniamy:
podzielne – np. zapłata pewnej sumy pieniężnej
niepodzielne – charakteryzuje się tym, że nie można go wykonać częściowo bez istotnej zmiany jego przedmiotu lub wartości, np. dostarczenie maszyny do szycia, samochodu.
ze względu na cechy przedmiotu (rzeczy) rozróżniamy świadczenie:
oznaczone indywidualnie – świadczenie może mieć za przedmiot rzecz oznaczoną co do tożsamości, gdy rzecz ta jest określona wg przymiotów jej tylko właściwych i z tego powodu nie da się zastąpić inną rzeczą, np. obraz Matejki „Sobieski pod Wiedniem”
oznaczone rodzajowo – świadczenie, którego przedmiotem jest rzecz oznaczona co do gatunku, tj. rzecz określona wg cech będących właściwością większej grupy, z której wydziela się ją za pomocą miary, wagi, liczb itp.
Świadczenie pieniężne – stanowi najczęściej spotykany typ świadczeń występujących w stosunkach zobowiązaniowych. Świadczenie pieniężne polega na przekazaniu z majątku wierzyciela określonej wartości ekonomicznej pod postacią sumy pieniężnej wyrażonej w jednostkach pieniężnych. Jednostką pieniężną w Polsce jest złoty. Od jednostki pieniężnej, stanowiącej zawsze miernik wartości, należy odróżnić znak pieniężny, którym jest rzecz o pewnych cechach. W Polsce znakami pieniężnymi są banknoty (bilety NBP) oraz monety wytwarzane z różnych stopów metali. Prawo emitowania znaków pieniężnych w naszym kraju przysługuje wyłącznie NBP.
Świadczenie odszkodowawcze (naprawienie szkody) – polega na przywróceniu stanu sprzed wyrządzenia szkody, bądź na zapłacie odpowiedniej sumy pieniężnej (rekompensaty, odszkodowania).
Przez szkodę – rozumie się wszelki uszczerbek w dobrach lub interesach prawnie chronionych, którego poszkodowany doznał wbrew swojej woli. Nie każda jednak szkoda podlega naprawieniu. Aby poszkodowany mógł uzyskać świadczenie odszkodowawcze od innej osoby, musi udowodnić, że ta osoba ponosi odpowiedzialność odszkodowawczą.
Trzy rodzaje odpowiedzialności odszkodowawczej:
odpowiedzialność deliktowa – występuje wtedy, gdy między poszkodowanym a podmiotem odpowiedzialnym za szkodę nie ma stosunku zobowiązaniowego, lub też, gdy szkoda zostaje wyrządzona poza istniejącym stosunkiem; zdarzenie wyrządzające szkodę rodzi stosunek zobowiązaniowy jako stosunek samoistny
odpowiedzialność kontraktowa – która powstaje wówczas, gdy szkoda zostaje wyrządzona przez niewykonanie lub nienalezyte wykonanie zobowiązania przez dłużnika; odszkodowanie w takim wypadku zastępuje główne świadczenie lub je uzupełnia
odpowiedzialność gwarancyjno-repartycyjna – która powstaje na skutek przyjęcia na siebie przez dany podmiot odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przez inne osoby, w określonych okolicznościach, np. odpowiedzialność ubezpieczeniowa)
Powstanie obowiązku naprawienia szkody – uzależnione jest od istnienia przesłanek przewidzianych w przepisach prawa cywilnego. Wśród tych przesłanek podstawową rolę odgrywają:
wyrządzenie szkody
przez szkodę rozumie się wszelki uszczerbek, najczęściej o charakterze majątkowym, ale też o charakterze niemajątkowym – wyrządzony w dobrach poszkodowanego wbrew jego woli. Szkoda niemajątkowa, zwana też krzywdą, podlega na naprawieniu tylko wtedy, gdy przepis szczególny tak stanowi, w drodze tzw. zadośćuczynienia pieniężnego za krzywdę. Szkoda majątkowa, zaś podlega naprawieniu w każdym wypadku jej wyrządzenia, o ile tylko poszkodowany jest w stanie wskazać osoby odpowiedzialne za szkodę i potrafi udowodnić przesłanki powstania odpowiedzialności odszkodowawczej tej osoby. Szkoda na mieniu – odnosi się do poszczególnych składników majątkowych poszkodowanego, np. kradzież książki, rozbicie wazonu oraz szkodę na osobie, która odnosi się bezposrednio tylko do osoby i tylko pośrednio może wyrażać się w konsekwencjach majątkowych, np. uszkodzenie ciała, rozstrój zdrowia
zdarzenie, z którym system prawny wiąże powstanie obowiązku jakiegoś podmiotu do naprawienia tej szkody
między tymi zdarzeniami a szkodą zachodzi związek przyczynowy
aby mogła powstać odpowiedzialność odszkodowawcza za szkodę wyrządzoną wskutek określonego zdarzenia, między tym zdarzeniem a szkodą musi zachodzić związek przyczynowy. Oznacza to,że bez tego zdarzenia szkoda nie mogłaby nastąpić.
Ustalenie wysokości odszkodowania – odszkodowanie powinno w zasadzie odpowiadać wysokości szkody. Punktem wyjścia dla ustalenia wysokości świadczenia odszkodowawczego jest określenie rodzaju i wysokości szkody. Jeżeli świadczenie odszkodowawcze przybiera postać rekompensaty pieniężnej, należy kierować się wskazaniami, wg których wysokość odszkodowania powinna być ustalona na podstawie cen obowiązujących w momencie ustalenia odszkodowania przez sąd. Odszkodowanie nie powinno nigdy przekraczać wysokości szkody. Naprawienie szkody powinno nastapić wg wyboru poszkodowanego – bądź przez przywrócenie stanu poprzedniego, bądź przez zapłatę odpowiedniej sumy pieniężnej.
----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Podmioty stosunku zobowiązaniowego; wyróżniamy:
zobowiązania solidarne – przymiot solidarności nadaje zobowiązniu pewne szczególne właściwości
solidarność dłużników (bierna) – wierzyciel może żądać całości lub części świadczenia od wszystkich dłużników łącznie, od kilku z nich lub od każdego z osobna, a zaspokojenie wierzyciela przez któregokolwiek z dłużników zwalnia pozostałych. Każdy z dłużników odpowiada więc za całość długu aż do zupełnego zaspokojenia wierzyciela.
solidarność wierzycieli (czynna) – polega na tym, że dłużnik może spełnić całe świadczenie do rąk jednego z wierzycieli, a przez zaspokojenie któregokolwiek z wierzycieli dług wygasa względem wszystkich. Dłużnik może wg swego wyboru spełnić świadczenie któremukolwiek z wierzycieli solidarnych, dopóki jeden z tych wierzycieli nie wytoczy przeciwko niemu powództwa. Wytoczenie powództwa przez jednego z wierzycieli oznacza, że świadczenie powinno być spełnione do rąk tego wierzyciela.
Zobowiązanie jest solidarne jedynie wtedy, gdy wynika to z ustawy lub czynności prawnej.
zobowiązania podzielne – świadczenie jest podzielne, gdy może być spełnione częściowo bez zmiany jego istoty lub wartości. Jeżeli świadczenie jest podzielne, a po stronie wierzycieli czy dłużników występuje wielość podmiotów, to zarówno wierzytelność, jak i dług dzielą się na tyle niezależnych od siebie części, ilu jest dłużników albo wierzycieli. Części, na które dzieli się całość, są równe, chyba że z okoliczności wynika nierówność tych części.
zobowiązania niepodzielne – jeżeli świadczenie jest niepodzielne, a po stronie wierzycieli lub dłużników istnieje wielość podmiotów, to wówczas sytuacja prawna tych podmiotów powinna być oceniana wg modelu zobowiązań solidarnych.
Zmiana wierzyciela – przelew wierzytelności (cesja) – jest umową zawieraną przez dotychczasowego wierzyciela (cedenta) z osobą trzecią (cesjonariuszem), na mocy której cesjonariusz nabywa od cedenta przysługującą mu wierzytelność. Przelew nie wymaga ani udziału, ani zgody dłużnika. Wierzyciel może przenieść na osobę trzecią każdą wierzytelność, chyba że sprzeciwiałoby się to ustawie, właściwości zobowiązania lub zastrzeżeniu umownemu.
Zmiana dłużnika – przejęcie długu jest to umowa, na mocy której osoba trzecia występuje w miejsce dotychczasowego dłużnika, a dłużnik zostaje z długu zwolniony. Umowa o przejęcie długu powinna być pod nieważnością zawarta na piśmie. Przejęcie długu może nastąpić w dwojaki sposób:
przez umowę między dłużnikiem a osobą trzecią za zgodą wierzyciela
przez umowę między wierzycielem a osobą trzecią za zgodą dłużnika