STYLE JAKO STRUKTURY PSYCHOLOGICZNE PODKREŚLAJĄCE ISTNIENIE RÓŻNIC INDYWIDUALNYCH W SPOSOBACH FUNKCJONOWANIA CZŁOWIEKA

• Styl – odnosi się do względnie stałych różnic indywidualnych w sposobie zachowania i funkcjonowania psychicznego; odpowiada na pytanie „jak?”.

• Style charakteryzujące się dużym stopniem ogólności w organizacji kontroli uwagi, myśli, emocji i motywów tworzą powiązania między jakościami poznawczymi, energetycznymi i emocjonalnymi, stanowiąc w ten sposób krzyżujące się zmienne. Style bardziej niż inne konstrukty psychologiczne integrują pozornie odległe od siebie zjawiska, choćby takie, jak osobowość i funkcjonowanie poznawcze

• Czym różni się styl od strategii?

  • Stopniem świadomości – strategie angażują świadomy wybór wśród alternatywnych decyzji, zaś style operują bez angażowania świadomości

  • Stopniem stałości – strategie są stosowane w odniesieniu do zadań i kontekstu specyficznych dla danej sytuacji, podczas gdy stylom przypisuje się stałość w zakresie określonych tendencji

  • Specyfiką adaptacji – strategie traktuje się jako mechanizmy adaptacyjne, których celem jest minimalizacja błędu w procesach podejmowania decyzji, natomiast style to adaptacyjne mechanizmy kontroli modyfikujące związek między określonym stanem a środowiskiem

• Sternberg: style to sposoby, jakie osobowości wybierają, aby eksploatować swoje inteligencje

1. STYLE POZNAWCZE

• Wśród wielu stylów poznawczych, które w szczegółach opisuje Nosal przedstawiając je jako wymiary o 2 przeciwstawnych biegunach, wymienia się następujące:

  • Zależność – niezależność od pola (Witkin)

  • Fragmentaryczność – całościowość

  • Szeroka ekskluzywność – wąska ekskluzywność

  • Zróżnicowanie pojęciowe ujęte w kategoriach „podobieństwa – różnice”

  • Wysoki poziom tolerancji – niski poziom tolerancji (na rozbieżność informacyjną)

  • Zaostrzenie – wygładzanie (jako tendencja do niwelowania lub podkreślania różnic w dopływających informacjach)

  • Szeroki – wąski zakres skaningu uwagi

  • Refleksyjność – impulsywność (Kagan)

  • Sztywność – giętkość kontroli

  • Szybkie – wolne poczucie upływu czasu

• Witkin na tle opisu wyodrębnionych przez siebie stylów poznawczych, podaje zarazem typową dla nich wszystkich charakterystykę, ujmując ją w punktach:

  • Style poznawcze dotyczą raczej formy, a nie treści aktywności poznawczej. Odnoszą się do RI w tym, jak spostrzegamy, myślimy, rozwiązujemy problemy, uczymy się, odnosimy się do innych

  • Style poznawcze są wymiarami o szerokim zasięgu. Dotyczą wszystkich zachowań i procesów psychicznych, a więc mają charakter holistyczny. Jako takie są cechą osobowości, a nie wąsko rozumianego poznania.

  • Style poznawcze charakteryzuje spójność czasowa. Są one względnie stałe, co jednak nie implikuje ich niezmienności.

  • Style poznawcze są dwubiegunowe. Oba bieguny odgrywają odmienną rolę adaptacyjną w zależności od specyficznych okoliczności, stąd nie podlegają one wartościowaniu

1.1. Zależność – niezależność od pola

• Badania i pomiar percepcji pionu w przestrzeni przy zakłócających bodźcach wzrokowych eksponowanych w różnych pozycjach w stosunku do pionu

  • Wiadomo, że człowiek oceniając swoją pozycję w przestrzeni bierze pod uwagę bodźce pochodzące z otoczenia, a także sygnały własnego ciała związane ze zjawiskiem grawitacji

  • Okazało się, że w stosowanych kryteriach oceny piony wystąpiły wyraźne różnice indywidualne. Jedni badani kierowali się raczej sygnałami pochodzącymi z otoczenia (zewnętrznymi), inni zaś brali pod uwagę sygnały pochodzące z własnego organizmu (wewnętrzne)

  • Test „pręta i ramy”

• Test Ukrytych Figur (EFT) – polega na tym, że osobie badanej eksponuje się przez krótki okres pojedynczą figurę o różnych kształtach geometrycznych, po czym pokazuje się jej bardziej złożoną figurę, w którą wkomponowana jest w sposób zamaskowany figura eksponowana poprzednio. Zadanie osoby badanej polega na zidentyfikowaniu w tym złożonym polu percepcyjnym pierwotnie eksponowanego bodźca wzorcowego.

  • Jedni badani szybko rozpoznają kształt pierwotnego bodźca w złożonej strukturze percepcyjnej, inni zaś potrzebują więcej czasu lub nie potrafią tego zrobić. Ci pierwsi potrafią się oderwać od eksponowanego pola percepcyjnego i kierują się kryteriami wewnętrznymi, ci drudzy zaś, fiksując się na eksponowanym bodźcu percepcyjnym, kierują się sygnałami zewnętrznymi.

  • Prawidłowości te wystąpiły również w zakresie percepcji słuchowej i dotykowej

  • Wspólnym mianownikiem leżącym u podstaw RI w wykonaniu tych zadań jest to, czy osoba spostrzega część pola jako różną od otaczającej jej całości pola, czy tez odwrotnie, jako ukrytą w polu.

• Ponieważ na jednym krańcu zakresu wykonania zadania percepcja jest silnie zdominowana przez przeważające pole, ten sposób percepcji został określony jako „zależny od pola” Na drugim krańcu, gdzie osoba Doświadcza szczegóły jako bardziej lub mniej oddzielne od otaczającego pola, zastosowano określenie „niezależny od pola”

• Wyodrębniony styl poznawczy jest wymiarem, nie istnieją bowiem dwa jakościowo różne typy percepcji

• U kobiet dominuje styl zależny od pola, choć dotyczy to kultur zachodnich

• Odmienny dla obu płci styl zależny-niezależny od pola jest wynikiem procesu socjalizacji

• Kształtowanie się tego stylu podlega procesom rozwojowym

  • Styl poznawczy pojawia się już w wieku przedszkolnym, kiedy to dominuje zależność od pola; coraz większego znaczenia nabiera styl niezależny od pola. W wieku starczym dominujący staje się znów styl zależny od pola.

• Styl poznawczy zidentyfikowany w zakresie różnych modalności percepcyjnych rozciąga się także na wiele innych dziedzin funkcjonowania człowieka – od procesów poznawczych angażujących myślenie i rozwiązywanie problemów aż po osobowość i funkcjonowanie jednostki w warunkach społecznych (tabela)

• Osoby niezależne od pola:

  • Są bardziej świadome swoich potrzeb, emocji, atrybutów, które doświadczają jako własne, niezależne od tych, których doświadczają inno. Dzięki temu dochodzi do ukształtowania się własnego, wewnętrznego układu odniesienia, do którego odwołują się te osoby w funkcjonowaniu społecznym

• Osoby zależne od pola:

  • Mają mniej zróżnicowane wewnętrzne układy odniesienia, wykazują większą płynność między Ja i nie-Ja. W odróżnieniu do tych pierwszych, których aj jest analityczne (zróżnicowane), Ja osób zależnych od pola jest globalne.

• U podstaw 2 odrębnych postaci Ja – Ja analitycznego i Ja globalnego – leży rozwojowo uwarunkowany proces różnicowania psychologicznego obejmujący w zasadzie wszystkie struktury psychiczne. Dlatego jest traktowany przez Witkina jako konstrukt szerszy niż wyodrębnione przez niego style poznawcze

• Nosal: krytyka; styl globalny (zależny od pola) należy rozpatrywać w kontekście regulacyjnym jako:

  • Spowodowany trudnością utrzymania kontekstu, co jest rezultatem szybkiego zanikania śladów w pamięci krótkotrwałej

  • Skutek sztywności nastawień orientacyjnych, co związane jest ze sztywnością uwagi

  • Główna przyczyna globalnego stylu poznawczego tkwi w małym zakresie i tempie przetwarzania równoczesnego oraz bezwładności procesów nerwowych

1.2. Refleksyjność – impulsywność

• Kagan (autor teorii 2 typów T: zahamowanego i niezahamowanego)

• Poszczególne osoby różnią się w sposobie rozwiązywania problemów, przy czym różnice te dotyczą zarówno szybkości reakcji, jak i liczby popełnionych błędów (stąd wymiar refleksyjność-impulsywność)

• Lęk jako źródło różnic w szybkości reagowania u dzieci; występujący w sytuacji rozwiązywania zadania lęk i związane z nim napięcie wzmaga tendencję do ucieczki przed zadaniem. W wyniku tego reakcja pojawia się szybko, co jest typowe dla osób impulsywnych. Osoby refleksyjne, u których w sytuacji niepewności poznawczej nie pojawia się lęk, reagują spokojnie, z namysłem

• Nie sama sytuacja niepewności jest źródłem lęku, lecz RI w samoocenie, która jest zaniżona u osób impulsywnych

• Nosal: oba bieguny Kaganowskiego stylu poznawczego odnoszą się do 2 stylów kontroli poznawczej

  • U osób refleksyjnych dominuje kontrola oparta na wewnętrznym układzie odniesienia; kryterium kontroli stanowi całościowy i pojęciowo zróżnicowany model sytuacji

  • U osób impulsywnych – kontrola oparta na zewnętrznym układzie odniesienia; kryterium kontroli stanowi szybka, intuicyjna ocena sytuacji

• Matczak: impulsywność to tendencja do szybkiego udzielania odpowiedzi i popełniania wielu błędów; refleksyjność to tendencja do długiego namyślania się i popełniania niewielu błędów. Można sądzić, że właśnie czas zastanawiania się nad rozwiązaniem ma tu znaczenie podstawowe, poprawność zaś (lub błędność) odpowiedzi jest jego pochodną. Stąd też inna nazwa refleksyjności – impulsywności: tempo poznawcze

• Ten styl poznawczy jest wiązany ze stopniem kontroli nad własnym funkcjonowaniem poznawczym, ze sposobem definiowania przez jednostkę kompetencji poznawczych, ze stopniem tolerancji na odroczenie wzmocnienia lub też na ryzyko poznawcze, czy wreszcie ze strategią poszukiwania informacji

• Badania Matczak: szybkość reakcji idzie w parze z wielkością błędów – im szybciej osoba udziela odpowiedzi, tym więcej popełnia błędów i odwrotnie

  • Umiarkowana korelacja; istnieją takie osoby, które dają szybkie odpowiedzi i popełniają mało błędów i odwrotnie, takie, które popełniają dużo błędów mimo że reagują wolno; tych osób styl poznawczy nie obejmuje

• Refleksyjność – impulsywność podlega zmianom rozwojowym

  • Wraz z wiekiem, począwszy od okresu przedszkolnego aż do dorosłości, zwiększa się refleksyjność, co związane jest z dojrzewaniem struktur poznawczych. To powoduje, że zadania stają się łatwiejsze, w związku z czym odpowiedzi powinny być szybsze, a zarazem wystąpić powinno mniej błędów

  • Cairns i Cammock: do 10. r.ż wzrasta intensywnie tendencja do refleksyjności

  • Badania Matczak nie potwierdziły poglądów Kagana na temat szybkości reagowania wraz z wiekiem; zbliżony czas uczniów podstawówki, liceum i dorosłych. Natomiast występują istotne różnice w liczbie błędów, są one najliczniejsze w grupie najmłodszych, zaś najmniejsze u licealistów. U dorosłych zwiększa się ich liczba (dorośli= 21 lat w badaniu)

• W zakresie refleksyjności – impulsywności widoczne są drastyczne RI; występują różnice w szybkości odpowiedzi między osobami refleksyjnymi i impulsywnymi na korzyść impulsywnych, przy czym niezależnie od przynależności do grupy wiekowej szybkość odpowiedzi jest zawsze większa w grupie osób impulsywnych

• Refleksyjność – impulsywność to styl poznawczy, który jest niezależny od poziomu inteligencji; podważają to amerykańskie badania

  • Bloc i Block: istnieje korelacja z inteligencją

  • Matczak: łączy oba stanowiska

• Badania dotyczące związku tego wymiaru z funkcjonowaniem szkolnym, a także z zachowaniami interpersonalnymi i cechami osobowości

• W sytuacjach szkolnych uczniowie impulsywni funkcjonują bardziej efektywnie w trakcie rozwiązywania problemów konwergencyjnych (testy a,b,c), natomiast uczniowie refleksyjni lepiej radzą sobie z zadaniami dywergencyjnymi, dającymi możliwość różnych rozwiązań

• Refleksyjność, hamując niejako łatwość wypowiadania, jest czynnikiem utrudniającym naukę języka obcego

• Można sądzić, że impulsywność utrudnia wykonywanie prac wymagających dużej koncentracji uwagi, staranności, dokładności, analizy szczegółów; refleksyjność sprawia, że uciążliwe staje się funkcjonowanie w sytuacjach wymagających pośpiechu, szybkiego podejmowania decyzji, improwizowania, tolerowania ryzyka

• Wyniki badań są sprzeczne; zgodność dotyczy głównie większej agresywności i konfliktowości dzieci impulsywnych oraz wyższych ocen w zachowaniach prospołecznych dzieci refleksyjnych

• Młodzież dokonująca oceny swoich rówieśników osobom refleksyjnym przypisuje bardziej atrakcyjny wygląd zewnętrzny, wyższą efektywność kontaktów społecznych, większe powodzenie u płci przeciwnej oraz większą zaradność życiową. Brak różnic: sprawność intelektualna, fizyczna oraz odporność emocjonalna

• Jedynie dzieci japońskie charakteryzują się odmienną charakterystyką rozwojową – mniejsza liczba błędów idąca w parze z niewielkim wzrostem czasu odpowiedzi

• Eysenck: impulsywność – część składowa ekstrawersji, związana z funkcją aktywacyjną ośrodkowego układu nerwowego

• Gray: impulsywność, u podstaw której leży duża wrażliwość na sygnały nagrody lub braku kary, jest obok lęku jednym z 2 podstawowych wymiarów T

1.3. Style myślenia

• Sternberg, Grigorenko

• U podstaw teorii stylów myślenia leży idea wzięta z codziennej obserwacji, że różne style kierowania spotykane w świecie stanowią w pewnym sensie zewnętrzne odbicie stylów, które ulokowane są w umyśle człowieka. Ludzie muszą kierować sami sobą. Stąd, żeby te style zrozumieć należy rozpatrzeć różne aspekty kierowania, to podejście, zwane przez Sternberga teorią poznawczego samokierowania, zaowocowało wyodrębnieniem całego bogactwa stylów, których nazwy są metaforą sposobów kierowania wziętych z życia.

• Style myślenia to nie zdolności, lecz preferowane sposoby ich wykorzystywania w codziennych interakcjach ze środowiskiem. Style myślenia nie są umiejscowione w obszarze inteligencji czy też w obszarze osobowości, lecz znajdują się na pograniczu ich obu

• Ludzie dysponują całym zbiorem preferowanych stylów myślenia, spośród których wybierają w danej sytuacji te, które zapewniają im najlepszą adaptację do poznawczych wymagań otoczenia. Poszczególne osoby charakteryzują się różnym stopniem giętkości w wyborze stylów

  • Grigorenko: giętkość sama w sobie może być traktowana jako swego rodzaju meta styl, który aktywizuje, monitoruje i ocenia poszczególne style

• Biorąc pod uwagę 5 różnych kryteriów poznawczego samokierowania, takich jak: funkcje, formy, poziomy, zasięg i skłonności, Sternberg wyodrębnił 13 stylów myślenia

1. FUNKCJE jakie pełnią władze państwa- ustawodawcze, wykonawcze i sądownicze, typowe są również dla umysłu; można wyodrębnić 3 style myślenia:

• Styl legislacyjny – charakteryzuje osoby, które działają i myślą w sposób przez siebie ustalony, są twórcze, lubią rozwiązywać zadania o nieustalonej z góry strukturze

• Styl wykonawczy – charakteryzuje osoby, które lubią kierować się w działaniu już ustalonymi regułami, preferują zadania ustrukturalizowane

• Styl oceniający – charakteryzuje osoby, które mają tendencję do oceniania zasad i procedur oraz postępowania innych ludzi, lubią zadania poddające się analizie i ocenie z różnych punktów widzenia

2. FORMY rządzenia – monarchistyczna, hierarchiczna, oligarchiczna, anarchiczna; można tak też mówić o 4 formach poznawczego samokierowania, co prowadzi do wyodrębnienia stylów myślenia:

• Styl monarchiczny – charakteryzuje jednostki, które preferują koncentrację na jednym celu (zadaniu, idei, potrzebie), nie odrywając się od niego aż do momentu pełnej realizacji

• Styl hierarchiczny – charakteryzuje osoby, które realizują jednocześnie różne cele, jednak z uwzględnieniem priorytetów w zależności od stopnia ważności zadań, i są systematyczne w rozwiązywaniu problemów

• Styl oligarchiczny – charakteryzuje osoby, które także realizują kilka celów w tym samym czasie, jednak nie różnicując stopnia ich ważności, a jednocześnie podejmowanie wielu zadań utrudnia im ich wykonanie

• Styl anarchiczny – charakteryzuje jednostki niechętnie poddające się istniejącym regułom i zasadom, skłonne do działań, którymi rządzi przypadek

3. POZIOM funkcjonowania poznawczego może przebiegać na 2 różnych poziomach- lokalnym i globalnym – analogicznie wyodrębnia się style myślenia:

• Styl lokalny – charakteryzuje ludzi, którzy preferują wykonywanie zadań szczegółowych, w których ważne są detale i które wymagają precyzji działania

• Styl globalny – charakteryzuje osoby preferujące myślenie abstrakcyjne i rozwiązywanie problemów o dużym stopniu ogólności

4. ZASIĘG – w zależności od tego, czy poznawcze samokierowanie zwrócone jest do wewnątrz, czy na zewnątrz, można wyodrębnić style myślenia:

• Styl wewnętrzny – charakteryzuje osoby lubiące przebywać w samotności i wykonywać zadania, które mogą realizować bez udziału innych

• Styl zewnętrzny – charakteryzuje osoby preferujące zadania kolektywne, wymagające interakcji z innymi, które lubią przebywać z innymi ludźmi

5. SKŁONNOŚCI w poznawczym kierowaniu; można wyróżnić dwa style myślenia pod tym względem:

• Styl liberalny – charakteryzuje osoby często nieprzestrzegające ustalonych reguł lub procedur, lubiące iść własną drogą, które jednak od „legislatorów” odróżnia to, że nie są autorami nowych pomysłów i rozwiązań

• Styl konserwatywny – charakteryzuje osoby preferujące przywiązanie do tradycji i do rzeczy dobrze znanych, które niechętnie wykraczają poza ustalone reguły postępowania

• Istnieje wiele narzędzi do pomiaru stylów myślenia; Kwestionariusz Stylów Myślenia (TSI) Sternberga i Wagnera

• Geneza stylów myślenia: dziedziczność ma pewien wpływ na RI w tych stylach, jednak główna rolę w ich kształtowaniu odgrywa proces socjalizacji

  • Począwszy od dzieciństwa, doświadczamy, że pewne formy interakcji z innymi osobami, a także z przedmiotami, są bardziej nagradzające niż inne, stąd też przyswajamy sobie te, które zapewniają optymalną adaptację.

  • Ta sama osoba może preferować określone style myślenia we wczesnym okresie rozwoju, a zupełnie inne w późniejszych jego fazach

  • Z drugiej strony, autorzy podkreślają spójność czasową stylu myślenia – socjalizacja nie odpowiada w pełni za pochodzenie stylów, być może istnieją zaprogramowane dyspozycje, które trudno jest zmienić

• Główna rola stylów myślenia w warunkach szkolnych, wyniki badań:

• Nauczyciele niższych klas preferują legislacyjny styl myślenia, podczas gdy u nauczycieli klas wyższych dominuje styl wykonawczy

• Dla nauczycieli starszych, w odróżnieniu od młodszych, typowe są style wykonawcze, lokalne i konserwatywne

• Nauczyciele przedmiotów ścisłych preferują styl lokalny, zaś nauczyciele przedmiotów humanistycznych – styl liberalny

• Uczniowie mają tendencję do naśladowania stylu myślenia swoich nauczycieli

• Uczniowie, których styl myślenia koresponduje ze stylem myślenia nauczycieli, uzyskują lepsze stopnie szkolne niż ich rówieśnicy, których styl jest odmienny od stylu myślenia nauczycieli

• Wśród studentów psychologii styl oceniający koreluje z osiągnięciami w nauce; styl oceniający zwiększał w sposób istotny predykcję powodzenia akademickiego

• Badania nad funkcjonalnym znaczeniem stylów myślenia ograniczają się do danych odnoszących się do działalności edukacyjnej. Związek tych stylów z funkcjonowaniem w warunkach pracy ma status postulatów bądź hipotez; bardziej ciekawostka poznawcza niż koncepcja naukowa oparta na danych empirycznych

• Style myślenia zmieniające się w zależności od sytuacji i zadania, wobec którego stajemy bardziej przylegają do definicyjnego kryterium strategii niż stylu

2. STYLE RADZENIA SOBIE ZE STRESEM

• Ludzie różnią się sposobami walki ze stresem, stosując odmienne strategie, a także style radzenia sobie ze stresem; te style stanowią względnie stałe charakterystyki człowieka, mają status cechy

2.1. Style a strategie i proces radzenia sobie ze stresem

• Lazarus zaproponował transakcyjną teorie stresu, która podkreśla, że stresem jest taka relacja między osoba a otoczeniem, która oceniana jest przez tę osobę jako zagrażająca, przy czym termin „zagrożenie” rozumiany jest tu bardzo szeroko.

• Radzenie sobie ze stresem Lazarus traktował jako odpowiedź na sytuacje zagrażającą. Jest ono wynikiem subiektywnej oceny własnych możliwości sprostania wymogom, jakie stawia sytuacja spostrzegana jako zagrożenie.

• Relacja między osobą a otoczeniem jest dynamiczna i podlega ciągłym zmianom uwarunkowanym między innymi tym, jak człowiek radzi sobie z sytuacja zagrożenia i jak pod wpływem jego zabiegów zmienia się samo zagrożenie; stąd Lazarus traktuje radzenie sobie jako proces o zmieniającym się przebiegu (podejście procesualne do radzenia sobie ze stresem)

• Stosowanie i funkcja adaptacyjna określonej strategii radzenia sobie zmienia się w zależności od kontekstualnych czynników, włączając w to naturę samych stresorów, społeczny kontekst, w którym radzenie sobie ma miejsce, a także specyficzne dla jednostki cechy osobowości

• W sposobach radzenia sobie ze stresem zachodzą podobieństwa- stąd Lazarus i Folkman wprowadzili pojęcie strategii- sposoby radzenia sobie typowe dla określonych sytuacji stresowych

  • Kwestionariusz Sposobów Radzenia Sobie; wyniki badań:

    • Ludzie różnią się stosowanymi strategiami, różnice te występują niezależnie od specyfiki doświadczanego zagrożenia

• Lazaruz i Filkman wyodrębnili 2 podstawowe formy (typy) radzenia sobie ze stresem:

  • SKONCENTROWANE NA PROBLEMIE

    • Rozwiązywanie problemy lub działanie mające na celu zmniejszenie lub zlikwidowanie źródła stresu

  • SKONCENTROWANE NA EMOCJACH

    • Zredukowanie napięcia emocjonalnego związanego z sytuacją stresową

• Heszen-Niejodek: styl radzenia sobie to posiadany przez jednostkę, charakterystyczny dla niej repertuar strategii radzenia sobie z sytuacjami stresowymi

  • Na posiadany styl składa się cały repertuar strategii

• Wrześniewski; styl jako atrybut podmiotu; trwała, osobowościowa dyspozycja jednostki do określonego zmagania się z sytuacjami stresowymi

  • Styl radzenia sobie jest jednym z czynników determinujących strategie radzenia sobie

• Strelau: styl radzenia sobie ze stresem można zdefiniować jako względnie stałą tendencję do stosowania specyficznych dla jednostki sposobów radzenia sobie mających na celu usunięcie lub redukcję stanu stresu

Podsumowanie:

• Styl jest traktowany jako trwała dyspozycja podmiotu do określonego zmagania się z sytuacjami stresowymi.

• Strategia to określone działania, jakie jednostka podejmuje w konkretnej sytuacji stresowej.

• Proces radzenia sobie ze stresem to ciąg zmieniających się w czasie strategii

  • Zwolennicy pojęcia stylu podkreślają, że RI w stylach radzenia sobie są zdeterminowane zarówno czynnikiem genetycznym, jak i środowiskowo (wychowanie i socjalizacja)

  • Strelau: czynnik genetyczny odpowiada w ponad 1/3 za RI. Czynnikiem środowiskowym determinującym te różnice (63-67%) jest środowisko specyficzne – takie, które powoduje, że członkowie tej samej rodziny różnią się między sobą

2.2. Style radzenia sobie ze stresem w ujęciu Endlera i Parkera

• Działania zaradcze, jakie człowiek podejmuje w konkretnej sytuacji stresowej są efektem interakcji pomiędzy określoną sytuacją a stylem radzenia sobie

• Radzenie sobie ze stresem jest działaniem świadomym (w przeciwieństwie do mechanizmów obronnych)

• Idea transakcjonizmu Lazarusa -> podejście interakcyjne

• Należy wyodrębnić 3 podstawowe style radzenia sobie ze stresem:

  • STYL SKONCENTROWANY NA ZADANIU

    • Określa styl radzenia sobie ze stresem polegający na podejmowaniu zadań.

    • Osoby charakteryzujące się dużym nasileniem tego stylu mają tendencję w sytuacjach stresowych do podejmowania wysiłków zmierzających do rozwiązania problemu przez poznawcze przekształcenie lub próby zmiany sytuacji

    • Główny nacisk położony na zadanie lub planowanie rozwiązania problemu

  • STYL SKONCENTROWANY NA EMOCJACH

    • Charakterystyczny dla osób, które w sytuacjach stresowych wykazują tendencję do koncentracji na sobie, na własnych przeżyciach emocjonalnych, takich jak: złość, poczucie winy, napięcie.

    • Osoby te cechuje skłonność do myślenia życzeniowego i fantazjowania

    • Działania takie mają na celu zmniejszenie napięcia emocjonalnego związanego z sytuacją stresową; czasami mogą jednak powiększać poczucie stresu

  • STYL SKONCENTROWANY NA UNIKANIU

    • Charakterystyczny dla osób, które w sytuacjach stresowych wykazują tendencję do wystrzegania się myślenia, przeżywania i doświadczania tej sytuacji

    • Styl ten może przyjmować 2 formy:

      • Angażowanie się w czynności zastępcze

      • Poszukiwanie kontaktów towarzyskich

• Wyodrębnione przez badaczy style są w zasadzie niezależne od siebie; opisując jednostki należy opisywać je z punktu widzenia wszystkich 3 stylów mających status wymiaru

• Do pomiaru wyodrębnionych przez Endlera i Parkera stylów radzenia sobie ze stresem służy Kwestionariusz Radzenia Sobie w Sytuacjach Stresowych (CISS)

2.3. Style odbioru informacji w sytuacji zagrożenia

• Susan Miller

• „poznawcza orientacja psychoanalityczna”

• Jednostki w sytuacji zagrożenia wywołanego niepożądanym, przykrym zdarzeniem różnią się w sposobie zbierania informacji o nim

  • Jedni ludzie koncentrując się na stresorze, poszukują informacji o zdarzeniu, gromadzą, przetwarzają i wykorzystują ją – poszukiwacze informacji

  • Inni w konfrontacji ze stresorem odwracają od niego uwagę, unikają informacji o nim oraz reakcji na sytuację stresową – dystraktorzy/jednostki unikające informacji; zaprzeczanie, tłumienie, wypieranie, odrzucanie

• To, jaki styl radzenia sobie dominuje u danej osoby w dużym stopniu determinuje poziom doznawanego stresu

• Sposób, w jaki jednostki w określonej sytuacji selektywnie zwracają uwagę na sygnały zagrożenia i przetwarzają informację o nim determinuje stopień ich stanu stresu i lęku w tej sytuacji. Ci, którzy są skłonni angażować się w strategie poznawczego unikania i tłumienia wykazują mniej stresu i niższy poziom aktywacji niż ci, których charakteryzuje skłonność do odbioru i przetwarzania informacji

• Związek stylu radzenia sobie z poziomem doznawanego stresu autorka tłumaczy odwołując się do poziomu aktywacji

  • Stosowanie strategii wysoce unikających/nisko poszukujących redukuje poziom aktywacji fizjologicznej (zmniejsza poziom stresu)

  • Stosowanie strategii nisko unikających/wysoko poszukujących wzmaga poziom aktywacji (podwyższa poziom stresu)

• Dwa style radzenia sobie - poszukiwanie informacji i unikanie informacji – mają status wymiarów i są od siebie niezależne (badania jednoznacznie nie potwierdziły ich stosunku do siebie)

• W opinii Miller mamy do czynienia z 4 konfiguracjami stylów radzenia sobie

  • Unikający/nieposzukujący

  • Nieunikający/poszukujący

  • Unikający/poszukujący

  • Nieunikający/nieposzukujący

• Do diagnozy stylów poznawczych w ujęciu Miller służy Skala Stylu Behawioralnego Miller (MBSS)

  • Zawiera 4 opisy sytuacji stresowych, badany ma wybrać z puli 8 zachowań te, które wydają mu się w danej sytuacji najbardziej prawdopodobne

• Osoby u których dominuje styl poszukiwania informacji różnią się od jednostek, dla których typowy jest styl unikania informacji tym, że te pierwsze chcą wiedzieć więcej, zaś te drugie mniej o sytuacji zagrażającej

3. STYLE RADZENIA SOBIE JAKO SPOSOBY SAMOREGULACJI W SYTUACJI ZAGROŻENIA

• Carver, Scheier, Weintraub

• Stres jest częścią codziennego życia każdego człowieka, a radzenie sobie z nim nie różni się w zasadzie od innych form zachowania

• Zachowanie jest ukierunkowane na cel

• Ludzie posiadają odmienne konstrukty o świecie oraz o konsekwencjach swojego postępowania; różnią się oni swoim zachowaniem, kiedy napotykają na przeszkody, które utrudniają im osiągnięcie celu

  • Ludzie, którzy są przekonani o osiągnięciu ewentualnego sukcesu kontynuują, a nawet wzmagają wysiłek ukierunkowany na zadanie

  • Ci, którzy maja wątpliwości podejmują różne rzeczy, które świadczą o wycofywaniu się (unikaniu) z podjętego wysiłku ukierunkowanego na cel

  • Niekiedy ci, którzy są bardziej wątpiącymi rezygnują nawet z podjętego celu, rezygnacja jest bolesna i trudna.

• Zagrożenie – sytuacja, kiedy osiągnięcie pożądanego celu albo uniknięcie niepożądanego stanu jest zakłócone

• Utrata – ma miejsce wtedy, kiedy osiągnięcie celu lub pokonanie przeszkody jest niemożliwe

• Ludzie reagują niekiedy na zagrożenie wzmożonym wysiłkiem w celu osiągnięcia celu, czasami starają się zrelaksować, kiedy indziej reagują unikaniem. Radzenie sobie przez unikanie traktowane jest jako niekorzystne.

• Radzenie sobie jest etykietą tego, co ludzie czynią zawsze, kiedy napotkają w życiu przeszkody

• Kwestionariusz COPE; strategie (style) radzenia sobie: aktywne radzenie sobie, planowanie, tłumienie konkurujących ze sobą aktywności, powstrzymywanie się od radzenia sobie, poszukiwanie wsparcia społecznego, poszukiwanie emocjonalnego wsparcia społecznego, koncentracja na emocjach i ich rozładowaniu, behawioralne wyłączanie się, umysłowe wyłączanie się, wyłączanie przez alkohol i dragi, zaprzeczanie, pozytywne przewartościowanie i rozwój, akceptacja, zwrot ku religii, humor

  • Wyodrębniono 4 czynniki

    • Aktywne radzenie sobie

    • Wsparcie społeczne – koncentracja na emocjach

    • Unikanie

    • Akceptacja – pozytywne przewartościowanie

• Koncepcja ta w sposób klarowny różnicuje między pojęciem strategii, którą traktuje w kategoriach stanu i pojęciem stylu, który ujmuje jako dyspozycję