RÓŻNICE INDYWIDUALNE

ZAJĘCIA IDYWIDUALNEI

1. Strelau s. 653-662

1.

• Różnice między ludźmi są powszechne-> nie istnieje taka cecha fizyczna, forma zachowania, właściwość psychiczna, pod względem której ludzie nie różniliby się między sobą.

• Dowodem na powszechność RI jest to, że choć każdy człowiek ma tę samą i typową dla swojego gatunku liczbę chromosomów, wyposażenie genetyczne człowieka jest niepowtarzalne

• Poza bliźniętami jednojajowymi, nie ma dwóch takich osób o identycznym genotypie-> uniwersalność natury ludzkiej (uwarunkowana specyficznym wyposażeniem genetycznym) zapewnia charakterystyczną dla gatunku ludzkiego adaptację psychologiczną.

• RI to zjawisko polegające na tym, że jednostki (ludzie i zwierzęta) należące do tej samej populacji, różnią się między sobą pod względem porównywanych charakterystyk fizycznych i psychicznych

• Pojęcie indywidualności koresponduje z rozumieniem osobowości zaproponowanym przez Allporta, wg którego-> osobowość to specyficzna dla jednostki organizacja układów psychofizycznych (podejście idiograficzne)

• Twórca psychologii różnic indywidualnych to: William Stern (stary Strelau), Galton (nowy Strelau)

• Przedmiotem psychologii różnic indywidualnych są różnice indywidualne występujące w zakresie wszelkich zachowań i charakterystyk psychologicznych, które odznaczają się względną stałością. Należą do nich: inteligencja, zdolności, osobowość, temperament i style poznawcze

• te względnie stałe i charakterystyczne dla jednostki zjawiska można opisać za pomocą takich kategorii jak:

1. TYP

2. CECHA

3. WYMIAR

4. CZYNNIK

5. STYL

Ad. 1 TYP

• Pojęciem typu posługiwano się już w starożytności do opisu 4 klasycznych temperamentów

• W psychologii ogólnej- po to aby podkreślić przewagę jednych funkcji czy procesów nad innymi, często operuje się pojęciem typu-> stąd: typy pamięci, uwagi, spostrzegania czy myślenia

• W zależności od kontekstu, w jakim jest użyte, pojęcie typu ma odmienne znaczenie

• STERN: typ to dominująca dyspozycja psychiczna bądź psychofizyczna, która przysługuje dającej się wyróżnić na jej podstawie grupie ludzi, przy czym jednak grupy tej nie można jednoznacznie i wszechstronnie oddzielić od innych grup

• C.G.JUNG: typ to powtarzający się w charakterystyczny sposób wzorzec tego, co ogólne

• STRELAU: typ jako kategoria opisu RI charakteryzuje się pewną specyficznością, którą można przedstawić uwzględniając 4 aspekty:

1. TYP STANOWI KATEGORIĘ KLASYFIKACYJNĄ

• Pojęcie typu nie jest przypisane jednostce, lecz stanowi kategorię, na której podstawie klasyfikujemy osoby wg ustalonych kryteriów

• Jednostka nie ma typu, lecz należy do typu-> reprezentuje określony wzór zachowania albo taką lub inną konfigurację cech psychicznych, charakterystyczną dla danego typu

• Pojęcie typu ma na celu systematyzację (uporządkowanie) występujących RI

1. TYP STOI NA POGRANICZU TEGO CO OGÓLNE I INDYWIDUALNE

• Ogólne zjawiska psychiczne-> takie, które są wspólne dla wszystkich ludzi, występują u każdej jednostki, np. każdy człowiek ma pamięć, natomiast treść tego, co znajduje się w pamięci, jest u każdego człowieka inna

• Np. ktoś jest typem sangwinika-> istnieje u niego cecha( lub zespół cech), która jest wspólna dla pewnej grupy ludzi i która nie odnosi się do całego rodzaju ludzkiego

1. POJĘCIE TYPU OBEJMUJE WZGLĘDNIE STAŁE CECHY PSYCHICZNE, FIZJOLOGICZNE BĄDŹ ANATOMICZNE

2. GRANICE MIĘDZY TYPAMI SĄ PŁYNNE

• W ramach podziału na określone typy, trudno jest odgraniczyć je ostro od siebie, przejścia między nimi są bowiem płynne. Dana jednostka należy do określonego typu tylko ze względu na pewne właściwości czy zespół właściwości.

• Typologie- 4 PODSTAWOWE KONCEPCJE

1. KONCEPCJA BIEGUNOWA

• Podstawą podziału na typy są ekstremalne wartości (charakterystyki) uzyskane pod względem jakiejś cechy, którą z reguły scharakteryzować można biegunowo

• Wg niektórych badaczy oba bieguny mogą reprezentować 2 jakościowo odmienne typy-> jak ma to miejsce w wypadku 2 podstawowych typów temperamentu dzieci- zahamowanego i niezahamowanego

• Kryterium wyodrębniania typów na podstawie skrajnych charakterystyk pod względem badanej cechy jest wartość odchylenia ćwiartkowego lub standardowego

1. KONCEPCJA MODALNA

• Podział osób na więcej niż 2 typy, biorąc pod uwagę stopień nasilenia danej cechy

• Przykład takiego podejścia-> typy ekstrawertyka, introwertyka i ambiwertyka (Eysenck)

1. KONCEPCJA SZUFLADKOWA

• Kryterium najwcześniej stosowane przy podziale na typy

• Podstawą wyodrębnienia typu jest zespół charakterystyk jakościowo odrębnych dla poszczególnych typów. Specyficzna konfiguracja tych cech decyduje o przynależności do takiego lub innego typu

• Np. Koncepcja Hipokratesa-Galena

1. KONCEPCJA WYMIAROWA

• Powstała w wyniku krytyki koncepcji szufladkowej, m.in. przez W. Wundta

• Każdy z 4 typów temperamentu można scharakteryzować pozycją na 2 wymiarach-> wg Wundta są to wymiary siły i zmienności uczuć; wg Eysencka- ekstrawersja i neurotyczność

• To podejście jest najczęściej stosowane do grupowania osób wg określonych typów

• Pojęcie typu zostało poddane ostrej krytyce

• Występująca w koncepcjach biegunowych i szufladkowych, tendencja do ,,szufladkowania’’ ludzi; obejmuje tylko przypadki skrajne, większość ludzi ma natomiast tendencję centralną

• Krytyce zostało poddane założenie o niezmienności cech

• Skrytykowano wiązanie typu charakteru z budową ciała

Ad. 2 CECHA

• Najpopularniejsza kategoria opisu RI

• W tradycyjnej psychologii cecha to niezmienna, z reguły dziedzicznie zdeterminowana predyspozycja do odpowiednich zachowań

• CECHA to względnie stała, charakterystyczna dla jednostki, zgeneralizowana tendencja do określonych zachowań, przejawiająca się w różnych sytuacjach.

• Cechy nie można bezpośrednio obserwować, ma charakter latentny

• Ma charakter zmiennej pośredniczącej-> działa jak filtr

• Pojęcie cechy zostało poddane krytyce

• Cecha jest fikcją, stworzoną przez badaczy

• Cecha, która odnosi się do różnic między zachowaniami porównywanych osób, jest po prostu etykietą dla stałych różnic indywidualnych w zachowaniu.

• Cecha jako konstrukt osobowości, stosowany w celu wytłumaczenia spójności sytuacyjnej zachowania, nie musi realnie istnieć.

Ad. 3 WYMIAR

• Pojęcie wymiaru podkreśla, że każda osoba zajmuje określone miejsce na osi reprezentującej nasilenie danej cechy i że wielkość (intensywność) tej cechy można zmierzyć

• Pojęcie to wprowadził Wundt

Ad. 4 CZYNNIK

• Czynnik to odpowiednia konfiguracja korelujących ze sobą cech

• Pojęcie to jest używane do opisu struktury inteligencji, osobowości czy jej składników (np. temperamentu)

Ad. 5 STYL

• Pojęcie stylu jest stosowane wszędzie tam, gdzie chodzi o podkreślenie względnie stałych różnic indywidualnych w sposobie, w jaki określony proces, czynność lub działanie przebiega

• Np. ze względu na sposób radzenia sobie ze stresem wyodrębniono style radzenia sobie; sposób w jaki dana czynność przebiega, zadecydował o wyodrębnieniu stylu działania

2.

• Interakcjonizm- wkład w różnice indywidualne w zachowaniu, mierzone na podstawie analizy wariancji, ma nie tylko osoba (cecha) i nie tylko środowisko, lecz także interakcja między nimi. W zależności od specyficzności sytuacji, każdy z tych czynników może być dominujący.

• Determinizm- geny

• Sytuacjonizm- środowisko

3.

nature or nurture? - Czyli co determinuje różnice w inteligencji - dziedziczność, czy środowisko? To pytanie po raz pierwszy zadał sobie Galton, stając po stronie dziedziczności. Pytanie to było o tyle ważne, że przez wiele dziesięcioleci wyznaczało poglądy badaczy odnośnie roli dziedziczności i środowiska w determinowaniu różnic indywidualnych.

"Natywiści przyjmowali, że psychika człowieka jest dziedzicznie zdeterminowana, w związku z czym jako nie poddająca się wpływom środowiska, jest niezmienna. Stanowisko to prowadziło do fatalizmu (wiara w niepodatność poziomu inteligencji na wpływy oddziaływań pedagogicznych zdejmowała z nauczycieli i rodziców odpowiedzialność m.in. za rozwój umysłowy człowieka)" (Strelau,2002)

Środowiskowo zorientowani psychologowie, których skrajnymi przedstawicielami są klasyczni behawiorysci uważali, że psychika człowieka jest całkowicie wyznaczona przez wpływy środowiska. To stanowisko doprowadziło do woluntaryzmu, którego skutki są równie negatywne, jak skutki fatalizmu. (Strelau, 2002)

Po kilkudziesięcioletnich sporach, które zakończyły się w zasadzie w latach sześćdziesiątych, istnieje wśród psychologów zgodność, że oba czynniki - dziedziczność i środowisko – determinują różnice indywidualne i są niezbędne dla rozwoju psychicznego człowieka.

Donald Hebb (1955) najdobitniej wyraził ten pogląd głosząc, iż proporcja obu czynników stanowi 100% dziedziczności i 100% środowiska. (absurdalne z punktu widzenia matematyki stwierdzenie miało podkreślić, że oba te czynniki są nierozłączne)
Tę nierozdzielność dziedziczności i środowiska najprościej wyraża wzór:

Z=f(GxE)

4.

• Chronotyp

• Chronotypy określają kiedy organizm funkcjonuje sprawniej – rano czy wieczorem.

• Odpowiednio wyróżnia się chronotyp poranny (typ skowronka) i chronotyp wieczorny (typ sowy).

• Chronotyp w dużej mierze jest dziedziczony od rodziców.

• Istnieją także inne ważne czynniki jak wiek i tryb życia. Osoby młode wykazują tendencję do późnego zasypiania, a starsze wstają wcześniej, ponieważ tryb życia młodych sprzyja przestawieniu się na chronotyp wieczorny – nauka po nocach, wieczorne spotkania, koncerty i imprezy.

• W populacji ludzkiej przeważa chronotyp wieczorny- jest to wina komputera, który emituje światło niebieskie

• Chronopatologia

• opisuje zmiany w rytmice zjawisk biologicznych

• Chronopsychologia

• zajmuje się zależnościami między czasem a umysłem. Poszukuje prawidłowości i przejawów istnienia u człowieka cyklicznie powtarzających się zmian w procesach psychicznych i psychofizjologicznych. Większość badań z tej dziedziny skupia się na analizie rytmu dobowego, pracy w systemie zmianowym i efekcie zwanym jet lag.

• Sen

• optymalna dawka snu to ok 7 godzin

• jeżeli śpi się ciągle poniżej 5,5 godziny-> jest to zaburzenie snu, które prowadzi do zaburzeń psychicznych

• sen 8-10 godzin-> hipersomnia; świadczy o słabości układu nerwowego

• maksymalnie można wytrzymać bez snu 9 dni, przeciętny człowiek wytrzyma 4 dni, potem umiera

• ludzie w depresji nie mogą spać, wybudzają się ok 3 w nocy <- wtedy popełniane jest najwięcej samobójstw

ZAJĘCIA IDYWIDUALNEII

1. Co wpływa na wykształcenie się RI?

• Czynniki genetyczne

• Addytywny czynnik genetyczny związany jest w sposób bezpośredni z dziedziczeniem i przekazem materiału genetycznego z pokolenia rodziców do organizmu potomnego

• Nieaddytywny czynnik genetyczny- używany dla łącznego określenia procesów interakcji alleli w chromosomach. Wariancja fenotypowa danej cechy obejmuje dwa czynniki nieaddytywne: dominację i epistazę.

• Dominacja- oznacza interakcję alleli tego samego genu: allel dominujący wywiera silniejszy wpływ na fenotyp.

• Epistaza- określa interakcję zachodzącą pomiędzy allelami posiadającymi różne umiejscowienie w chromosomie.

• Konsekwencją wpływu dominacji i epistazy, może być zmniejszenie podobieństwa fenotypowego pomiędzy spokrewnionymi genetycznie osobami (wyłączając bliźnięta monozygotyczne)

• Efekt epigenetyczny- odziedziczone geny, nie muszą się aktywować

• Dobór partnera

• Z punktu widzenia rozkładu danej cechy w populacji, istotny jest sposób, w jaki dobierają się rodzice (wariancja selektywnego doboru rodziców), o ile ów dobór dotyczy cech w wysokim stopniu zdeterminowanych genetycznie. Zmienność danej cechy zwiększa się w kolejnych pokoleniach, jeśli partnerzy dobrani są na podstawie podobieństwa cech, zmniejsza się natomiast w przypadku doboru komplementarnego (wzajemny przeciwny poziom danej cechy) - ludzie w kolejnych pokoleniach będą przybliżać się do średniej w populacji.

• Czynniki środowiskowe

• Środowisko wspólne

• Pojęcie środowiska wspólnego odnosi się do wspólnych doświadczeń osób należących do jednej rodziny i obejmuje przede wszystkim takie elementy, jak: osobowość poszczególnych członków rodziny, wzajemne relacje między członkami rodziny, status socjoekonomiczny rodziny, tradycje rodzinne, itp.

• Środowisko specyficzne

• Środowisko specyficzne jest z kolei pojęciem odnoszącym się do zasobu indywidualnych doświadczeń środowiskowych danej jednostki i związane jest z wpływem takich czynników, jak: choroby, urazy, odmienne doświadczenia szkolne, zróżnicowane postawy rodziców wobec dzieci, przynależność do odmiennych grup rówieśniczych czy kolejność urodzin.

1. Genetyka zachowania jest dyscypliną naukową z pogranicza genetyki i nauk o zachowaniu. Celem zasadniczym badań prowadzonych w tym paradygmacie jest ustalenie wkładu czynników genetycznych w ogólną zmienność fenotypową cech lub zachowań, przy jednoczesnej kontroli wpływów środowiskowych.

• genetyka zachowania zajmuje się przede wszystkim badaniem wpływu czynników genetycznych na różnice indywidualne

1. Pojęcie odziedziczalności

• oznacza "proporcję obserwowalnej wariancji fenotypowej, którą można wyjaśnić wariancją genetyczną"

• Jest miarą statystyczną odnoszącą się do całej populacji organizmów (generalizacja na inne populacje nie jest możliwa) i nie należy jej utożsamiać z takimi pojęciami, jak dziedziczność czy dziedziczenie

Dziedziczność jest bowiem właściwością każdego żywego organizmu, obejmującą całokształt mechanizmów genetycznych warunkujących następstwo organizmów w kolejnych pokoleniach;

Dziedziczenie natomiast polega na odtwarzaniu w kolejnych pokoleniach struktury, funkcji i poszczególnych cech u osobników tego samego gatunku

• określa, zwykle procentowy, wkład zależnej od czynników genetycznych zmienności danej cechy poligenowej (głównie ilościowej, np. wzrostu, masy) w populacji w jej zmienność ogólną, uwzględniającą także wpływ warunków zewnętrznych (zmienność niedziedziczną); ustalenie odziedziczalności ma duże znaczenie w hodowli, decyduje o programie selekcji.; CZYLI -> procent osób, które dziedziczą dane cechy

• Odziedziczalność danej cechy czy zachowania może zmieniać się w czasie oraz między populacjami

• Odziedziczalność danej cechy nie oznacza jej niezmienności - elementy środowiska mogą wpływać modyfikująco nawet na cechy o wysokim stopniu odziedziczalności. Ponadto, cechy takie niekoniecznie muszą być obecne już w momencie narodzin dziecka czy ujawnić się we wczesnym dzieciństwie jednostki. Niektóre cechy mogą przejawić się fenotypowo dopiero w późniejszym okresie życia człowieka.

• Odziedziczalność odnosząca się wyłącznie do wariancji genetycznej addytywnej nazywana jest odziedziczalnością w wąskim rozumieniu

• Rozróżnienie na odziedziczalność w jej szerokim i wąskim rozumieniu implikuje różnice w pomiarze i interpretacji jej wskaźników. Pojęcie szeroko rozumianej odziedziczalności ma swe zastosowanie np. w badaniach na bliźniętach, natomisat pojęcie wąsko rozumianej odziedziczalności jest użyteczne w tych badaniach, gdzie próbuje się określić odziedziczalność cechy na podstawie współczynników korelacji w diadach matka-dziecko lub ojciec-dziecko.

1. Metody badań

Genetyka zachowania człowieka posługuje się metodami, które służą wyłącznie oszacowaniu proporcji wariancji fenotypowej, którą można przypisać wpływowi czynników genetycznych i środowiskowych. Przy założeniu, że interakcja i korelacja pomiędzy genotypem a środowiskiem nie ma znaczenia, podobieństwo między ludźmi nie wyjaśnione wpływem czynników genetycznych, musi być przypisane wpływowi szeroko rozumianego środowiska.

• Metoda bliźniąt
  Badania bliźniąt monozygotycznych (MZ) i dyzygotycznych (DZ) wychowywanych razem stanowią najbardziej rozpowszechnioną metodę badawczą, polegającą na porównaniu fenotypowych różnic wewnątrz par bliźniąt MZ i DZ. Opiera się na następujących założeniach:

• bliźnięta MZ są genetycznie jednakowe, a więc jakiekolwiek różnice między nimi wynikają z wpływu środowiska;

• bliźnięta DZ posiadają połowę wspólnych genów, zatem różnice fenotypowe między nimi mogą być wyjaśnione zarówno wpływem czynników genetycznych, jak i środowiskowych;

• jeżeli podobieństwo między bliźniętami MZ jest większe w porównaniu do bliźniąt DZ (gdy istnieje równoważność wpływów środowiska w parach MZ i DZ), to można wnioskować, że mniejsze podobieństwo między bliźniętami DZ wynika ze zmienności ich genotypów - tym samym obserwowana zmienność fenotypowa może być przypisana różnicom genotypowym.

• Studia rodzinne
  Badania rodzin biologicznych przeprowadzane są stosunkowo rzadko. W studiach rodzinnych mogą uczestniczyć duże próby, a badanymi mogą być osoby o różnym stopniu pokrewieństwa genetycznego: wynosi ono 1/2 dla rodzeństwa oraz par rodzice-dzieci, 1/4 dla rodzeństwa przyrodniego oraz par wuj-siostrzeniec (lub bratanek), ciotka-siostrzenica (lub bratanica) oraz dziadkowie-wnuki i 1/8 dla rodzeństwa ciotecznego lub stryjecznego. Podstawowe założenia metody studiów rodzinnych, to:

• biologiczni rodzice i ich dzieci mają połowę wspólnych genów;

• pomiędzy rodzicami a dziećmi wspólna jest tylko genetyczna wariancja addytywna - wyniki w diadach rodzice-dzieci nie odzwierciedlają wpływu czynnika nieaddytywnego, nie jest on bowiem dziedziczony;

• rodzice i ich dzieci nie podlegają wpływowi wspólnego środowiska w taki sam sposób, za wyjątkiem niektórych czynników szeroko rozumianego środowiska;

• • na wariancję cech w rodzinach wpływa czynnik nielosowego doboru rodziców - jeśli rodzice dobierają się w oparciu o genetycznie zdeterminowane cechy, wskaźniki oszacowania odziedziczalności tych cech będą wzrastać;

• Metoda adopcyjna

• Opiera się na porównaniu stopnia podobieństwa między dziećmi adoptowanymi a rodzicami adopcyjnymi, z podobieństwem występującym pomiędzy tymi samymi dziećmi a ich rodzicami biologicznymi. Dzięki tej metodzie jest możliwe wyraźne przeciwstawienie wpływu czynnika genetycznego wpływowi wspólnego środowiska rodzinnego na zmienność obserwowanego zachowania.

ZAJĘCIA IDYWIDUALNEV

1. Efekt Flynna - wzrost ilorazu inteligencji obserwowany od początku XX wieku w państwach zachodnich, o ok. 0,3 punktu rocznie lub trzech punktów w ciągu dekady.

• nie można powiedzieć, że jesteśmy bardziej inteligentni niż ludzie 50 lat temu ( mieliśmy inne doświadczenia); inteligencja jest adaptacją do otoczenia

1. Zdolności i osobowość

• Zdolności

• 50% geny, 50% środowisko

• Środowisko wspólne

• W adolescencji: specyficzne

• Udział genów z wiekiem wzrasta

• Osobowość

• Środowisko specyficzne- jego wpływ wzrasta

• Wpływ genów z wiekiem maleje

1. Konsekwencje społeczne RI

• Segregacje rasowe

• Eksterminacja pewnych grup ludzi

• GALTON

• badał odziedziczalność geniuszu- wg niego to geny determinują geniusz, czyli mądrzy rodzą mądrych

• dał początek ruchowi eugeniki

• 1869 Hereditary genius

• GODDARD

• Zajmował się badaniem genów osób opóźnionych umysłowo; stwierdził że: głupi rodzą głupich, nie ma równości społecznej

• 1913 The Kallikah Family

• Zaadaptował na język angielski test Bineta (służący do pomiaru inteligencji) – badał nim imigrantów, którzy nie znali języka angielskiego- wyszło, że są oni mało inteligentni

• GODDARD+YERKES+TERMAN

• Ich działanie przyczyniło się do powstania ustawy o przymusowej sterylizacji osób uznanych za upośledzone umysłowo (wystarczyło mieć kogoś chorego w rodzinie); stosowano ją w latach 1905-1976

• YERKES

• Badał rekrutów do armii testami na inteligencję- wyszło, że bardziej inteligentni są biali. Przyczynił się do powstania ustawy imigracyjnej.

• JENSEN

• Prowadził badania quasi-naukowe: wyszło mu, że dzieci afroamerykańskie są mniej inteligentne niż białe-> w konsekwencji tylko biali mieli dostęp do wyższej edukacji.

• HERRNSTEIN, MURRAY

• Krzywa dzwonowa, na podstawie sylogizmu Herrnsteina (wszystko wyszło od genów, wszystko zależy od genów)-> jest to tak naprawdę wnioskowanie na podstawie złej przesłanki.

• Największa mistyfikacja: BURT

• Pochodził z rodziny robotniczej (czyli nie miał szans na uzyskanie wyższego wykształcenia), został profesorem na Oxfordzie

• Przesiąknął ideami Galtona- badał odziedziczalność geniuszu

• Sfabrykował wyniki swoich badań, odmawiał pokazania notatek

• W wyniku jego ,,badań’’ wiele dzieci w Wielkiej Brytanii zostało pozbawione dostępu do edukacji

• Zdemaskowano go dopiero po śmierci, ponieważ był profesorem Oxfordu