Tytułem wstępu:
Znany jest kazus, kiedy przy budowie centrum handlowego zagraniczny inwestor w umowach z polskimi podwykonawcami zawarł klauzulę wyboru sądu w Londynie. Tylko jeden podwykonawca się na to nie zgodził, uznany został za właściwy polski sąd. Wszyscy inni podwykonawcy, oprócz tego jednego, zostali oszukani przez inwestora. Uznali jednak, iż pomimo tego, że mają rację, koszty prowadzenia sporu za granicą są zbyt wielkie, a niekoniecznie uda się im wygrać.
Nie zawsze jednak strony mają prawo wyboru prawa. Pozostaje pytanie:
Jakie prawo jest właściwe dla umowy zawieranej przez strony, w braku wyboru prawa?
W pierwszej kolejności musimy sięgnąć do art. 4 rozporządzenia Rzym I, a także do preambuły tego rozporządzenia. Art. 4 rozpoczyna się od wskazania katalogu sytuacji, poszczególnych przypadków i wskazania konkretnego prawa właściwego. Czyli najpierw jest taka „kazuistyczna” regulacja.
Jeżeli nasza umowa nie podpada żaden z tych kazuistycznych wymienionych w ust. 1 przypadków, to wtedy w drugiej kolejności stosujemy tzw. teorię charakterystycznego świadczenia.
Klauzulą ratunkową są ustępy 3 i 4 art. 4:
regulacja z ust. 3 odnosi się do sytuacji, kiedy jesteśmy w stanie wskazać na prawo właściwe zgodnie z ustępem 1 czy 2, ale z wszystkich okoliczności sprawy wyraźnie wynika, że umowa pozostaje w znacznie ściślejszym związku z prawem innego państwa, niż prawo tego wskazanego ( przez 1 lub 2), to stosuje się prawo tego innego państwa. (siedziba serwera i odbiorcy usług, język, ewentualne świadczenia serwisowe – przykładowe okoliczności.) To jest klauzula korygująca, która ma zastosowanie, wtedy kiedy jesteśmy w stanie wskazać jakieś prawo właściwe.
Klauzula z ust. 4 też przewiduje klauzulę najściślejszego związku, ale ona ma trochę inną funkcję. Ona odnosi się bowiem do sytuacji, gdy nie da się ustalić prawa właściwego na podstawie ustępu 1 i 2.
Czyli prawo wyznacza się tak:
Kazuistyka.
Teoria charakterystycznego świadczenia.
Klazula najściślejszego związku. Która dodatkowo pełni również funkcję korygującą.
- Wyjątki przewidziane w artykułach od 5 do 8 rozporządzenia Rzym I.
Problem wskazywania prawa właściwego w braku wyboru prawa dla zobowiazań umownych jest znany od dłuższego czasu. Tak naprawdę, to istnieją dwie konkurujące ze sobą koncepcje:
Możliwość wykorzystania prawa miejsca zawarcia umowy.
Prawo miejsca wykonania umowy.
Obecnie obydwa te łączniki (zawarcie, wykonania) w wielu przypadkach zawodzi. Np. teraz w dobie Internetu, ciężko jest wskazać miejsce zawarcia umowy, zwłaszcza że zakupy przez Internet mogę dokonywać w trakcie podróży w miejscu zupełnie przypadkowym. Stąd pojawiła się kolejna teoria:
Teoria charakterystycznego świadczenia - Szwajcar, [Alfred Sznicer (?)] - Prawem właściwym dla umowy powinno być prawo tego państwa, w którym znajduje się siedziba podmiotu spełniającego świadczenie charakterystyczne dla danej umowy.
Świadczenie charakterystyczne to jest świadczenie niepieniężne.
[przykład do zapamiętania ale nienadający się do przytoczenia na egzaminie: ”Panienki zawsze świadczą charakterystycznie”]
Art. 4 ust. 1 – katalog – też jest oparty na teorii charakterystycznego świadczenia.
W braku wyboru prawa umowa sprzedaży podlega prawu w którym sprzedawca ma prawo zwykłego pobytu. To sprzedawca świadczy towar, a więc świadczy charakterystycznie.
Analogicznie z umową o oświadczenie usług – prawo państwa zwykłego pobytu usługodawcy
Frnaczyza – prawo zwykłego pobytu franczyzobiorcy. Tutaj jest wyjątek, franczyzobiorca (czyli np. ten który prowadzi McDonalda) to on płaci pieniądze.
Umowa dystrybucji – prawo zwykłego pobytu dystrybutora.
Wyjątek umowa sprzedaży towaru w drodze licytacji – prawo państwa w którym odbywa się licytacja.
Umowa, której przedmiotem jest prawo rzeczowe na nieruchomości – prawo państwa położenia nieruchomości
Timesharing – prawo państwa, w którym oddający nieruchomośc do korzystania ma prawo zwykłego pobytu.
[odejścia: nieruchomości, sprzedaż licytacyjna, timesharing, franczyza ]
Zasada swobody umów powoduje, że tych umów może być całe masy. W związku z tym nie wszystkie są wymienione w ust. 1, ale mamy za to ust. 2, który dotyczy umów nieobjętych ust. 1. Umowa taka podlega prawu państwa, której strona zobowiązana do charakterystycznego świadczenia ma miejsce zwykłego pobytu.
W umowach pod tytułem darmym – np. użyczenie, przechowanie – też można wyodrębnić świadczenie charakterystyczne.
Są też umowy mieszane, w których jest kilka świadczeń, wtedy staramy się znaleźć to najbardziej charakterystyczne, najistotniejsze dla danej umowy.
Podsumowując:
Wybór prawa
Katalog łączników
Teoria charakterystycznego świadczenia.
Klauzula korygująca najściślejszego związku
Dodatkowy: korekta w przypadku katalogu łączników i teorii charakterystycznego świadczenia, również nawiązanie do ściślejszego związku umowy.
Wyjątki:
Art. 4 to jest zasada ogólna. W rozporządzeniu Rzym I są od niej wyjątki: (od zasady, że prawo strony, która świadczy charakterystycznie)
I. Dotyczą umowy przewozu. Art. 5 rozporządzenia.
Dla umów przewozu osób strony mogą wybrać prawo. Jednak wybór ten jest ograniczony. Art. 5 ust. 2 przewidziano katalog pięciu systemów prawnych, które mogą wybrać:
- miejsce zwykłego pobytu podróżnego,
- miejsce zwykłego pobytu przewoźnika,
- siedziba zarządu przewoźnika,
- miejsce wyjazdu,
- miejsce przeznaczenia.
W braku wyboru prawa musimy rozdzielić, czy chodzi o umowę przewozu osób czy umowę przewozu towarów.
Przewóz osób – art. 5 ust. 2 – prawo właściwe wyznacza się wg:
- po pierwsze miejsce zwykłego pobytu podróżnego, ale wtedy i tylko wtedy (koniunkcja), gdy w tym samym państwie znajduje się miejsce wyjazdu lub przeznaczenia,
- a jeśli tej koniunkcji nie ma, to miejsce zwykłego pobytu przewoźnika.
Przewóz towarów – mamy całkowitą swobodę wyboru prawa. A jeżeli nie wybrano prawa to:
- prawem właściwym będzie prawo miejsca zwykłego pobytu przewoźnika, o ile (koniunkcja) jednocześnie jest to albo miejsce wywozu, albo dostawy, albo zwykłego pobytu nadawcy.
- Jeżeli nie można określić wg powyższej koniunkcji, to prawo miejsca dostawy.
Klauzula korekcyjna, że jeśli jakiś inny system byłby bardziej powiązany z naszą umową przewozu to wtedy on jest właściwy.
II. Umowy konsumenckie – art. 6. Samo pojęcie umowy konsumenckiej wg rozporządzenia jest dość wąskie, ponieważ odnosi się tylko do umów zawieranych przez osobę fizyczną w celu niezwiązanym z jej działalności gospodarczą lub zawodową (u nas jest to umowa bezpośrednio nie związana z działalności gospodarczą – szersze rozumienie). Wybór prawa jest zasadniczo nieograniczony. Ale wprowadzono pewne regulacje ochronne. Aby je wyjaśnić, trzeba najpierw wspomnieć o podziale konsumentów na: czynnych (aktywni) i pasywnych (bierni). Aktywny to taki, który wyrusza sam poza miejsce swojego własnego pobytu i tam zawiera jakąś umowę, (czyli np. na wakacjach w Turcji). Taki konsument nie ma żadnej ochrony – „jak wyjeżdżasz na wakacje, to nie bierzesz swojego prawa do walizki”. Konsument bierny – art. 6 ust. 1 – mamy z nim do czynienia wtedy, gdy przedsiębiorca wykonuje swoją działalność gospodarczą w państwie gdzie konsument ma swoje miejsce zwykłego pobytu. Druga sytuacja, kiedy mamy z nim do czynienia, jest taka, że przedsiębiorca w jakikolwiek sposób kieruje swoją działalność do państwa, w którym konsument ma miejsce zwykłego pobytu i umowa wchodzi w zakres jego działalności.
Pierwsza uwaga dotycząca sytuacji, kiedy przedsiębiorca kieruje swoją działalność do miejsca zwykłego pobytu konsumenta. Ważne jest rozumienie pojęcia „nakierowania”. Punkt 24 preambuły do Rzymu I – tam jest wymóg zapewnienia spójności z rozporządzeniem Bruksela I o jurysdykcji, gdzie też posługuje się ono pojęciem „nakierowania działalności”, a po drugie – nie wystarczy by przedsiębiorstwo kierowało swe usługi w stronę państwa członkowskiego, konieczne jest by umowa została zawarta w ramach jego działalności. (Nie wystarczy sam fakt dostępności strony internetowej, musi ona umożliwiać zawieranie umów na odległość oraz żeby ta umowa została zawarta za pomocą tych środków, język lub rodzaj waluty nie są elementami istotnymi).
Strony internetowe są czasami tak jak witryny sklepowe, można sobie pooglądać co jest w środku ale nie można nic kupić. Aby kupić, trzeba się pofatygować do sklepu (za granicę) i w efekcie czego stajemy się konsumentem czynnym, a nie biernym.
Strona internetowa, która oferuje i umożliwia dokonania transakcji za jej pośrednictwem z jej pomocą, to wtedy konsument jest konsumentem biernym. (prawo zwykłego pobytu konsumenta)
Wycieczki zakupowe – wycieczka organizowana przez przedsiębiorcę do jego kraju, i tam jakieś pokazy, jakaś sprzedaż – konsument bierny, bo znalazł się tam przez działania przedsiębiorcy.
III. Art. 7 przewiduje wyjątek na rzecz umowy ubezpieczenia.
W zakresie wyboru prawa dla umowy ubezpieczenia, z wyjątkiem ubezpieczenia dużych ryzyk. Wybór ograniczony do kilku możliwości – art. 7 ust. 3 – jest to prawo w którym umiejscowione jest ryzyko ubezpieczeniowe w chwili zawarcia umowy, bądź zwykły pobyt ubezpieczającego, bądź obywatelstwo ubezpieczającego. Wreszcie prawo państwa w którym jest ochrona ubezpieczeniowa co do danych zdarzeń i jeszcze prawo państwa gdzie umiejscowiona jest działalność objęta ochroną ubezpieczeniową. To jest ten katalog praw które pozostają do dyspozycji.
Szczególne regulacja obejmuje ubezpieczenia obowiązkowe. Też nasza ustawa art. 29 – że obowiązkowe podlegają prawo polskiemu. W braku wyboru prawa ubezpieczenia podlega prawu państwa w którym ubezpieczyciel ma prawo zwykłego pobytu. Klauzula ratunkowa najściślejszego związku.
IV. Umowy o pracę – art. 8. Ostatni wyjątek. Wybór prawa, generalnie dowolny, ale wybór prawa nie może pozbawić ochrony przyznanej na podstawie przepisów imperatywnych prawa jakie byłoby właściwe w braku wyboru prawa. Jakie to jest to prawo właściwe w braku wyboru prawa? – to określają ustępy 2-4:
Prawo państwa świadczenia pracy. A w razie problemu jego ustalenia, to
Prawo państwa w którym znajduje się przedsiębiorstwo za pośrednictwem którego zatrudniono pracownika. (siedziba)
Prawo najściślejszego związku.