OŚRODKI WSPÓLNOTOWE I INNE OBIEKTY WSPÓLNOTOWE.
Ośrodki wspólnotowe i ich geneza.
Idea ośrodka wspólnotowego towarzyszy architekturze współczesnej od wczesnych projektów utopijnych. Projekty owe łączyły postulaty wspólnotowości z postulatami egalitaryzmu – mniej lub bardziej dosłownie pojmowanej równości między ludźmi.
Przestrzeń dla egalitaryzmu
Wiek XX i rozpoczęty XXI to okres poszukiwań formuł egalitaryzmu – w znaczeniu dosłownym – poprzez socjalizm i w znaczeniu bardziej przenośnym – poprzez politykę wyrównywania szans, sprawiedliwości dystrybutywnej kapitalistycznego państwa opiekuńczego. Dążenie do egalitaryzmu niezależnie od formuły jego realizacji to zarazem dążenie do równowagi społecznej. Przytaczając definicję Nowej Encyklopedii Powszechnej PWN: Egalitaryzm to pogląd społeczno – polityczny uznający za podstawę sprawiedliwego ustroju społecznego zasadę całkowitej równości warunków życia oraz praw ludzi. [...] U podstaw egalitaryzmu leży przekonanie, że ludzie z natury są równi i ich potrzeby są (lub powinny być) w zasadzie jednakowe. (Nowa Encyklopedia Powszechna PWN, 1995, t. II., s. 193.) Uzupełniając tę definicję należałoby dodać, że egalitaryzm to również działanie w kierunku uzyskania równości warunków życia i praw ludzi.
Wyróżnić można dwie kategorie egalitaryzmu.
Pierwszy typ, określany jako egalitaryzm dosłowny lub idealny bywa również nazywany hard egalitaryzmem (hard egalitarianism). Drugi – to egalitaryzm względny, umiarkowany – soft egalitaryzm (soft egalitarianism).
Egalitaryzm idealny to stan (dążenie do stanu) prawie całkowitej równości społecznej i ekonomicznej ludzi zamieszkujących daną przestrzeń. Spełnienie warunków egalitaryzmu idealnego nie jest w zasadzie możliwe. Próby wprowadzania tej wersji egalitaryzmu zakończyły się tragiczną klęską. Stanowił on jednak swego rodzaju mit, czy też dalekosiężny, utopijny cel dla polityków i ideologów, również dla architektów i teoretyków architektury. Ten typ egalitaryzmu kultywowany był przez nurty polityczne związane z socjalizmem i komunizmem.
Egalitaryzm względny to stan równych szans, „równego startu” dla wszystkich jednostek zamieszkujących daną przestrzeń. Jest to jednocześnie dążenie do bezustannego niwelowania (większych) nierówności pomiędzy ludźmi. Stan taki jest zagwarantowany przez równe prawa polityczne dla wszystkich ludzi. Zadaniem egalitaryzmu względnego jest zapobieganie i likwidowanie zjawisk wykluczenia społecznego. Egalitaryzm względny związany jest z demokracją liberalną, stronnictwami socjaldemokratycznymi.
Obydwa modele egalitaryzmu-równowagi społecznej były i są kreowane i realizowane przede wszystkim przez polityków i ideologów. Poważną rolę odegrali w walce o równowagę społeczną i miejmy nadzieję, będą odgrywali w przyszłości, również architekci. Architektura i urbanistyka staje się narzędziem poszukiwań równowagi społecznej. Specyficzną cechą urbanistyki XX wieku były jej ścisłe związki z problemami społecznymi ewoluujące w kierunku ambicji kreowania (lub przynajmniej współkreowania) przestrzeni społecznej. Architekci tworzyli zespoły urbanistyczne dla „społeczeństw intencjonalnych” – w pewnej mierze wykreowanych przez siebie. Twórcy projektujący wizjonerskie miasta przyszłości zarazem „projektowali” mające je zamieszkać społeczności. Poprzez wszystkie te zabiegi architekci tworzyli mniej lub bardziej świadomie określony scenariusz intencjonalny społeczny.
Egalitaryzm idealny stał się źródłem wielu scenariuszy architektury utopijnej. W jakimś sensie można go również uznać za inspirację scenariuszy architektury socrealizmu i modernizmu socjalistycznego. Egalitaryzm idealny - niemożliwy do realizacji w praktyce - przerodził się w swego rodzaju imperatyw równowagi społecznej.
Epoką, w której zapoczątkowano walkę o egalitaryzm najpierw na płaszczyźnie intelektualnej, później na płaszczyźnie politycznej była epoka Oświecenia. Jednym z pierwszych ideologów egalitaryzmu był Jean Jacques Rousseau. Postulaty egalitaryzmu idealnego w skrajnej postaci zawarł w rozprawie O początku i zasadach nierówności między ludźmi. (1755, wydanie polskie 1784). Równość ludzi była dla niego ideałem, najwyższym prawem ludzkim, a zarazem stanem pierwotnym związanym z powszechną zgodą między ludźmi. Natomiast nierówność – wytworzona w wyniku powstania cywilizacji i własności prywatnej – największym złem. Nierówność, jako stan wtórny, nienaturalny, powinna być ograniczana, bądź likwidowana.
Zasady praktycznie zastosowanego egalitaryzmu ekonomicznego w skrajnej formie zostały opisane w dziele Kodeks natury, czyli prawdziwy duch jej praw przez Morelly’ego w roku 1755. Morelly postulował całkowite zniesienie własności prywatnej i w pewnej mierze handlu zastępując go powszechnym systemem dystrybucji dóbr. Zasady równości określono bardzo precyzyjnie, dotyczyły nawet niewyróżniającego sposobu ubierania się i jedzenia.
W części traktatu Prawa dystrybucyjne czyli ekonomiczne poświęconej praktycznej realizacji bezwzględnej równości Morelly kreuje scenariusz intencjonalny przestrzeni publicznej idealnego egalitaryzmu, którą nazywa Placem Publicznym: W myśl „Praw „Świętych” nic nie będzie sprzedawane ani wymieniane wśród Współobywateli: tak, że na przykład ten, kto będzie potrzebował ziół jakichś, warzyw czy owoców, pójdzie na Plac Publiczny, gdzie zanoszą te rzeczy ci, którzy się trudnią ich uprawą, i weźmie, czego mu trzeba, tyle, by wystarczyło na jeden dzień. [...] Ten, komu będzie potrzebne ubranie, otrzyma je u tego, kto trudni się krawiectwem; tamtemu dostarczy tkaninę ten, kto ją fabrykuje, on zaś dobędzie surowe materiały ze składu, w którym złożą je ci, co się zajmują uprawą i zbiorem. W taki sam sposób będzie się rozdzielało i wszystkie inne rzeczy między Ojców Rodzin na użytek ich samych i ich Dzieci. (Filozofia francuskiego Oświecenia, 1961, s.360, tłum. D. Malewska).
W epoce Oświecenia sformułowano program idealistycznego egalitaryzmu. Ocena dorobku tego programu jest niejednoznaczna. Dążenie do skrajnej równości ludzi okazało się nierealne. Powiązany z dążeniem do równości, a właściwie warunkujący taką równość postulat zniesienia, lub ograniczenia własności prywatnej okazał się błędem. Próby realizacji obydwóch tych dezyderatów zakończyły się dyktaturami i upadkiem gospodarki.
W dorobku Oświecenia znalazły się elementy, które trwale pozytywnie zmieniły historię. Jest nim sam imperatyw dążenia do wprowadzania w sposób realny zasady równości pomiędzy ludźmi. Zasada względnej równości ludzi jako „naturalna” w szerokim sensie jest wprowadzana w życie. We współczesnym świecie powszechnie respektowana jest zasada równości ludzi wobec prawa. Szczególnym przypadkiem walki o równość jest przeciwdziałanie wykluczeniom społecznym.
Filozofowie Oświecenia nie zajmowali się bezpośrednio zagadnieniami architektury, ani urbanistyki. Jednak sformułowane przez nich założenia wywarły określony wpływ na kształtowanie się architektury. W Oświeceniu powiązano zasadę równości ludzi z zasadą skromności. W wielu pismach z owej epoki pojawia się postulat „walki ze zbytkiem”. Odrzucenie zbytku – proponowane w Oświeceniu – w ponad sto lat później zaowocuje odrzuceniem ornamentu przez architekturę modernistyczną. Skromność i brak wyróżniania się poprzez ubiór w jakimś sensie znalazły kontynuację w zasadzie prostoty architektury nowoczesnej.
Nicolas Ledoux
Nicolas Ledoux, generalny architekt i inspektor królewskich salin, pod koniec XVIII wieku kreuje projekt idealnego miasta dla robotników kopalni soli (r. 1774). Kształt przestrzenny miasta nawiązuje do pałacu w Wersalu.
Miasto jest swego rodzaju kompromisem pomiędzy tradycyjnym miastem, odzwierciedlającym hierarchię społeczną a miastem odzwierciedlającym nową koncepcję społeczną.
Centrum owego miasta składało się z pałacu dyrektora, który otaczały domy robotników. Po obu stronach pałacu znajdowały się budynki produkcyjne.
Program miasta przewidywał urządzenia zaspokajające potrzeby w zakresie: ochrony zdrowia, oświaty, kultury i życia społecznego: sklepy, szpital, łaźnię, szkołę, dom kultury, kościół etc. Organizacja przestrzeni jest podporządkowana założonemu sposobowi życia i z niego wynika. Wnętrze miasta oferuje łaźnie, które wzmocnią ciało, biblioteki, które pozwolą żywić się umysłom, szkoły, które rozprzestrzenią światło. Jak mówił Ledoux: Architektura to synteza sztuki, obyczajów i prawa.
Falanster Charlesa Fouriera
W falansterze Charlesa Fouriera (ok. r. 1830) ośrodek mieścił się w środkowej części pałacu centralnego. Był on wzorowany na pałacu królewskim w Wersalu. Falanster był konceptem społeczeństwa skrajnie kolektywistycznego, składającego się z ludzi wolnych i równych, którzy sami mieli zarządzać swoim miastem, pracą i życiem codziennym. Ludzie mieli być zgrupowani w wspólnoty (falangi) liczące 1600 – 1800 osób.
Falanster miał być gmachem, pałacem centralnym służącym do mieszkania i pracy zrzeszonych. Pałac miał mieć rzut podkowy: centrum i dwóch skrajnych skrzydeł.
Interesujące było zlokalizowanie jako zwornika układu – wielkiego ogrzewanego dziedzińca zimowego przekrytego szklanym dachem. Dziedziniec pełnił funkcje ogrodu zimowego i miejsca przechadzek.
W centrum układu (wokół dziedzińca zimowego) miały się mieścić lokale dla czynności zbiorowych: sale rady, giełda, sale jadalne, biblioteka, pomieszczenie dla studiów naukowych.
Lewe skrzydło miało mieścić lokale dla dzieci, warsztaty, kuźnie, stolarnie
Prawe skrzydło apartamenty gościnne, sale recepcyjne, balowe etc.
W przestrzeni zewnętrznej pomiędzy skrzydłami znajdować miał się dziedziniec honorowy.
Familister Jeana Baptiste’a Godina
Jako inspiracja koncepcją falansteru powstał familister (1880) – pałac robotników. Jego inwestorem był francuski przemysłowiec Jean Baptiste Godin. Kompleks mieszkalny zlokalizowany został naprzeciwko budynku społecznego, w którym m.in. znajdowały się: teatr, biblioteka, miejsca zabaw dla dzieci oraz spółdzielnia. Z drugiej strony w parku położone były: żłobek i pralnia. Wewnątrz familisteru mieszczącego mieszkania dla każdej rodziny, znajdowały się liczne wewnętrzne podwórka służące jako miejsca zebrań i uroczystości.
Budynek fabryczny oddzielony był od omówionych budynków rzeką Oise.
Koncepcja przestrzenna ściśle była związana koncepcją polityczną. Robotnicy posiadali akcje fabryki – stawali się jakby jej współwłaścicielami. Praca w fabryce samorządnie zarządzanej była zorganizowana przez samodzielne zespoły ustalające zadania i środki do ich wykonania.
Komuna Roberta Owena
W projekcie Roberta Owena (1848) pomieszczenia ośrodka były rozproszone na obszarze wewnętrznego dziedzińca obramowanego trzema bokami zawierającymi mieszkania dla małżeństw i jednym zawierającym sypialnie dzieci. Mieszkania miały być pozbawione kuchni indywidualnych. Zastąpiło je centralne przygotowywanie posiłków.
W projekcie miasta – ogrodu E. Howarda ośrodek jest umieszczony w budynkach okalających centralny plac – z ogrodem. W skład ośrodka wchodzą: ratusz, sala koncertowa, teatr, biblioteka, muzeum i szpital.
W projekcie miasta przemysłowego Tony Garnier przewidział ośrodek miejski, którego interesującymi elementami kompozycyjnymi, sprzyjającymi kontaktom towarzyskim są: obszerny taras widokowy z widokiem na zieleń oraz portyki sal zebrań – stanowiące swego rodzaju przestrzeń publiczną przekrytą.
Okres międzywojenny jest okresem ośrodków wspólnotowych, które prócz zadań integracyjnych pełniły rolę edukacyjną, w pewnym sensie „kompensacyjną”. Przykładem takiego ośrodka w formie rozproszonej, w parterach budynków jest omawiana wcześniej finansowana przez zarząd gminy zabudowa „Czerwonego Wiednia”. Osiedla przeznaczone były dla uboższych warstw społeczeństwa, dla których zarząd gminy opłacał m.in. darmowe występy orkiestry wiedeńskich filharmoników.
Przestrzeń wyrównywania szans
We współczesnej epoce neoliberalizmu ekonomicznego idei egalitaryzmu grozi marginalizacja.
Próbuje się ograniczać się jej zakres tylko do równości wobec prawa. Z drugiej strony powstają oryginalne koncepcje przezwyciężania sprzeczności pomiędzy zasadą równości – sprawiedliwości społecznej a zasadami bezwzględnej konkurencji neoliberalnego kapitalizmu (zwanego przez Edwarda Luttwaka turbokapitalizmem). Orędownikami nowej formy egalitaryzmu rozumianego jako równość szans w ramach liberalizmu ekonomicznego są John Rawls i Bruce Ackerman.
Ideą Johna Rawlsa wyłożoną w rozprawie „Teoria sprawiedliwości” jest poszukiwanie harmonii pomiędzy postulatami wolności i równości. Nagrody zwycięzców powinny być uwarunkowane poprawą losu najmniej uprzywilejowanych. Rawls posługuje się metaforą zasłony niewiedzy. Znajdująca się w sytuacji pierwotnej (original position) jednostka nie zna swoich szans na osiągnięcie sukcesu. Jednostka będąc w takiej sytuacji, za „zasłoną niewiedzy”, wybierze instytucję, która zapewni jej wolność, a istniejące w niej nierówności będą działać na korzyść wszystkich. Zaaprobuje tylko taką strukturę społeczną, która w swoim najgorszym wydaniu będzie lepsza niż inne struktury.
Rawls wprowadza w wspomnianym swym podstawowym dziele Teoria sprawiedliwości1 dwie podstawowe zasady: zasadę równości i zasadę różnicy.
Zasada równości brzmi: Każda osoba winna mieć równe prawo do jak najszerszego całościowego systemu równych podstawowych wolności, dającego się pogodzić z podobnym systemem wolności dla wszystkich.
Zasada różnicy: Urządzenie społecznych i ekonomicznych nierówności winno być takie, by
(a) było z największą korzyścią dla najmniej uprzywilejowanych,
(b) nierówności te były związane z pozycjami i urzędami otwartymi dla
wszystkich w warunkach autentycznej równości możliwości.2
Bruce Ackerman w swojej pracy „Przyszłość rewolucji liberalnej” (Ackerman, 1996) wprowadza pojęcie niczym nie ograniczonej równości (undominated equality).
Struktura niczym nie ograniczonej równości stanowi wg Ackermana niezbędny i konieczny kontekst dla optymalnego działania wolnego rynku. W istocie jest to zbiór czterech ograniczeń.
Pierwsze – to konieczność stosowania określonych interwencji państwowych (subsydiowanie ubezpieczeń emerytalnych i zdrowotnych, ochrona konsumentów, ochrona środowiska itp.)
Ograniczenie drugie polega na wyrównywaniu szans przy dziedziczeniu pomiędzy dziećmi bogatych i biednych rodziców. Ma ono w jakimś stopniu minimalizować nieuzasadnione różnice majątkowe i przeciwdziałać nadmiernemu kumulowaniu niezapracowanego bogactwa.
Ograniczenie trzecie polega na przygotowaniu poprzez staranne, niezależne od warunków majątkowych wykształcenie obywateli, do dokonywania właściwych, znaczących wyborów.
Ograniczenie czwarte – to zapewnienie niezależnie od warunków materialnych równych możliwości wpływu na politykę. Jak pisze Ackerman: Bez stałych wysiłków zmierzających do osiągnięcia niczym nie ograniczonej równości wszelkie dywagacje na temat wolnego rynku muszą się zamienić w zdegenerowaną, ideologiczną apologię ludzi bogatych i wpływowych. (Ackerman 1996, s. 12)
Współczesne scenariusze intencjonalne zrywają radykalnie z koncepcjami egalitaryzmu idealnego w jakiejkolwiek formie. Ma to związek z odchodzeniem od modelu państwa opiekuńczego i narastaniem tendencji neoliberalnych oraz konkurencji w skali globalnej jako podstawowej zasady gospodarki. Propagują one model „równości szans”. Drugą cechą współczesnych scenariuszy jest odchodzenie od modelu „równości w jednakowości” (dążenia do egalitaryzmu poprzez unifikację).