KULTURA STAROPOLSKA (DO XVIII WIEKU), WYKŁAD III (I), 20.10.10

ŚREDNIOWIECZE – w obiegowy przekonaniu – przekłamanie, ze wieki średnie były ciemne. Drugie przekłamanie – zakładanie, ze jest jedno średniowiecze. Wieki średnie, które oddzielają starożytność od renesansu – w rzeczywistości składają się z kilku epoka tak różnych od siebie, że można się zastanawiać, czy granice między nimi nie są silniejsze, niż na przykład między XV a Xvi wiekiem. Te stereotypy zawdzięczamy jednemu z największych humanistów przełomu XIX i XX wieku – Jakubowi Burckhardt – w 1860 roku wydał „kulturę odrodzenia we Włoszech”. To on nauczył Europę, że odrodzenie jest zmianą, ze człowiek stał się miarą rzeczywistości. Dobrze, ze tego nauczył, tylko, ze jeżeli tworzy się takie syntezy, to trzeba coś renesansowi przeciwstawić – przeciwstawił średniowiecze, którym się nie zajmował. Nie zależało mu na pomniejszaniu wieków średnich, ale ten stereotyp jest skutkiem ubocznym jego wielkiej syntezy, która tworzy podwaliny wiedzy.

Podstawowy podział średniowiecza:

I – faza, epoka: epoka wczesnochrześcijańska. Dopiero w drugiej swojej fazie, po roku 313 – tym należy do wieków średnich. Wcześniej należy do starożytności. Ten edykt mediolański w 313 roku, (sześć lat wcześniej zrobili to Ormianie), to nie tylko fakt polityczny, ale wpłynął istotnie na sam kształt sztuki chrześcijańskiej. Inaczej wygląda w fazie przed edyktem mediolańskim, a inaczej po. Przed – sztuka katakumb, nieoficjalna, ukrywająca się. W niektórych katakumbach zachowały się wczesnochrześcijańskie freski – najlepsze w katakumbach Priscilli, pochodzące z III w n.e.

Mieczysław Porębski – analizując najwcześniejsze freski wczesnochrześcijańskie z katakumb Priscilli i malowidła koptyjskie, doszedł do wniosku, że miał na nie wpływ spirytualizm perski. Źródła ich przyszły ze wschodu.

Edykt mediolański – sztuka wczesnochrześcijańska przechodzi metamorfozę. Zaczyna być budowana na formach późnego antyku rzymskiego. To późny antyk rzymski staje się sztuką chrześcijańską. Najwcześniejsze wielkie bazyliki – prosta adaptacja świątyni antycznej. Obok wpływów antycznych, które organizowały formy architektoniczne, pojawiają się wpływy indoeuropejskie, wraz z nową symboliką rodzi się symbol Chrystusa dobrego pasterza. Mauzoleum Galii Placidii w Rawennie.

II epoka – „wieki ciemne”. Czas rzeczywistego regresu, VII – VIII wiek naszej ery. Z wiekami ciemnymi związany jeden proces w kulturze i sztuce – ruralizacja i barbaryzacja. Ta pierwsza pochodzi od słowa „rus” – wieś. Oznacza przeniesienie centrów ekonomicznych z metropolii w warunki wiejskie. Barbarzyńcy mają to do siebie, ze zachowują się jak barbarzyńcy – najpierw niszczą wszystko wokół siebie, rozsiadają się w granicach imperium i zastanawiają się, jak mają żyć. Wraz z dawnymi mieszkańcami Imperium mieszali się ze sobą, z tego zmieszania się plemion rodzi się społeczeństwo wczesnofeudalne, które będzie trwało we Francji do XII wieku, u nas do XIII. W związku z ruralizacją – zamknięciem metropolii, związane jest zjawisko barbaryzacji. W warunkach wiejskich starano się tę sztukę i kulturę kontynuować. Ale inicjatyw budowlanych typu wielkie bazyliki nie można było podejmować. Pojawiają się niewielkie rotundy, pojawia się rzeźba klasyczna, ale że są to rzemieślnicy wiejscy, to sztuka się upraszcza. Charakterystyczna próba kontynuowania antyku, ale ze względu na niemożliwość techniczną, ekonomiczną, ta tradycja antyczna jest prymitywizowana. To właśnie nazywamy barbaryzacją.

Koczownicy przynieśli ze sobą azjatycką sztukę stepową, która wypowiada się w ograniczonych wymiarach. Uzbrojenie, biżuteria, elementy gospodarstwa domowego. To, co się da o tej sztuce powiedzieć, to to, że pochodzi znad jeziora Bajkał.

Horror vacui – sztukę cechową charakteryzuje horror vacui, lęk przed wolną przestrzenią. Całą przestrzeń wypełnia się kunsztownym ornamentem. Nie zostawia się wolnych elementów, by „zło nie weszło”.

Dwa źródła – sprymitywizowana tradycja antyku rzymskiego i horror vacui nie zleją się w całość w wiekach ciemnych, ale właściwie dopiero w epoce romańskiej zaczyna tworzyć jedność.

Ze sztuki wieków ciemnych, która była słabo technicznie przygotowana, zachowało się niewiele – bazylika św. Pawła w Zamorze i baptysterium św. Jana w Poitiers.

Okres wieków ciemnych – regres. Ale zaraz po tym okresie nastąpił pierwszy renesans – Karoliński, gdyż jego animatorem był cesarz Karol. Czasowo – VIII/IX w- IX wiek. Karol był człowiekiem światłym i pod jego skrzydłami następuje pierwsze świadome odrodzenie antyku w dziedzinie pisma i architektury, ale też antyku w postaci bizantyńskiej. Kaplica grobowa w Akwizgranie – w sposób bezpośredni naśladuje budowlę San Vitale w Rawennie. W czasach Karola to B. było potęgą największą.

Po renesansie karolińskim rozszczepienie na północ i południe – na północy rodzi się sztuka Ottońska (X – X/XI), na południu Europy rodzi się sztuka preromańska, która pod koniec XI wieku zleje się w jedno – w sztukę romańską. Jak odróżniamy sztukę ottońską od romańskiej? Różni się szczegółowymi detalami. Zasada ta sama – kubiczne bryły, okrągłe wieże, małe okna. Spira – ważna z dwóch powodów: największa katedra ottońska, a w Spirze sejm miał, pod naciskiem cesarzy, wydać edykt, który skazał Lutra na banicję, ale większość miast założyło protest i Lutrowi nic się nie stało. Znów generalne przekłamanie, które zawdzięczamy środków masowego przekazu – protestanci to tylko luteranie, nie powinno się na kalwinistów rozciągać tego pojęcia. Suma summarum – sztuka ottońska wygląda jak romańska, ale ma emporę cesarską i dwupoziomowe prezbiterium, jest podwyższone a w podziemiach ma kryptę.

Potem jest sztuka gotycka, która wcale się tak szybko nie kończy. Przełom XV i Xvi wieku zwykliśmy traktować jako koniec epoki, ale są miejsca, gdzie gotyk trwa dłużej. Portugalia – gotyk manueliański – fuzja europejskiego gotyku ze sztuką Islamu. Gotyku manuelińskiego nie można mylić ze sztuką mudejar – Hiszpania – która jest sztuką islamu, artyści byli muzułmanami, ale budowali dla władców chrześcijańskich. To trzeba rozróżnić. Również znajdujemy się na terenie, w którym gotyk dopiero pojawił się w XVI wieku – archikatedra św. Jana na starym mieście jest budowlą z XVI wieku, kościół św. Anny w Wilnie. Gotyk jest najważniejszy dla Niemców. Jest to dla nich sztuka narodowa, dlatego oni swoje katedry pokończyli, a Francuzi na przykład nie.

Drugi renesans – prerenesans francuski XII wieku. W niektórych krajach on rozciąga się nawet do XIV wieku. Nie stanowi osobnej epoki, jest jednym z prądów. W tym samym czasie, gdy na francuskiej średniowiecznej Sorbonie kwitła scholastyka, ostoją prerenesansu było Chartres, działał tam najwybitniejszy humanista Jan Sailsbury. Drugim takim ośrodkiem akademickim był Oxford. W prerenesansie francuskim przyswojono wszystkie teksty antyczne, wiedza była pełna. Znano i stosowano je. Te teksty antyków odzyskano właśnie w XII wieku – odzyskano od arabów. Na szczęście, pomimo stałej walki ze światem muzułmańskim, istniały kanały łączności – Palermo i Toledo, i tam pisarzy antycznych odpisano na potrzeby Europy. Horacego znano tylko jako satyryka, nie znano ód i epopei. Jest jeszcze istotniejsze różnica między prerenesansem francuskim a renesansem – dla prer. nie jest koniczny powrót do źródeł – wymóg, który obowiązywał w renesansie. Nie obowiązywała konieczność czytania czegoś w oryginale w oryginalnym języku. Kochanowski musiał czytać po grecku, by napisać Monomachię. Brak zasady ad fontes – renesansu francuskiego nie możemy traktować jak tego europejskiego.

Mistrz Wincenty zwany Kadłubkiem – w źródłach występuje jako mistrz Wincenty, Kadłubka zrobił z niego Długosz. Studiował w szkole katedralnej w Krakowie i żył w XIII wieku. Po studiach wyjechał do Francji i tam styka się ze wszystkimi nowinkami prerenesansu francuskiego, które mamy zastosowane w jego Kronice, którą wyśmiali ludzie oświecenia. Nie mieli oni nawet 1/5 tej wiedzy, jaką posiadał mistrz Wincenty. Mechanizm humanizowania jest w Kronice mistrza Wincentego przeprowadzony konsekwentnie – następuje latynizowanie historii rodzinnej. W związku z tym, na przykład mówimy, ze Popiel, ale u Wincentego jest Pompilius. Szukanie analogii z antykiem. Piast Kołodziej – odpowiednik antycznego Agatoklesa. Najważniejszą zdobyczą mistrza Wincentego jest wtopienie prehistorii Polski w historię powszechną, antyczną. Nie byłoby mitu sarmackiego, gdyby nie Wincenty.

Wielka wizja historii – początek nasz i dziejów ogólnych według Mistrza jest podziałem świata na dwie wspólnoty – na południu, na terenach Hiszpanii i Włoch żyją Gallowie. Po drugiej stronie stoją plemiona, które na początku swojej kroniki mistrz określa mianem „nasi”. Na początku Wincenty pisze, że nasi obejmowali teren od miasta Partów po Karyntię, że „nasi” walczyli z Drakami i Grakchus (Krak), kiedy przybył na tereny, który później utworzyły państwo Polskie, przybył z Karyntii. „Nasi” – owe plemiona koczownicze, które falami przedzierały się i zaludniały tereny, a my z nich. Uważano to za bajkę. Najstarsze herby rodowe polskie powtarzają tamgi sarmackie. Dokopano się śladów pobytu plemion sarmackich tutaj. Nie wszystko, co wymyślił Wincenty da się miedzy bajki włożyć. Zarysował po raz pierwszy koncepcję, ze we wspólnocie śródziemnomorskiej zostaje przeciwstawione coś innego. Jest to olbrzymia wizja historiozoficzna. Nie jest wymysłem bajarza, ale wynikiem olbrzymiej erudycji historycznej.

O jego przynależności do prerenesansu francuskiego, prócz olbrzymiej erudycji i wiedzy o antyku, jest również stosowanie stylu – obskuryzm, ornatus difficilis – ozdobna trudność, trudna ozdobność. W tym stylu, który był hitem prerenesansu francuskiego, była zasada, ze nic nie można nazwać prosto, nie ma ani jednego słowa, które ma znaczenie dosłowne. Skutek jest taki, ze każdy z badaczy mistrza Wincentego uważa, ze każde zdanie znaczy co innego. Można mistrza Wincentego lubić lub nie, ale nie wolno go lekceważyć. Był człowiekiem, który reprezentował najbardziej awangardowy nurt prerenesansu.

Jak my się włączamy do wspólnoty wieków średnich? Zważywszy ze nie wiemy, co było przed rokiem 966, to ledwo się załapujemy na okres preromański. Są hipotezy, ze ponieważ małopolska w IX wieku graniczyła z państwem Morawskim (Cyryl i Metody), ze już w IX wieku były wpływy ze wschodu, ale jedyną rzeczą, na której możemy się oprzeć jest fragment z kroniki Galla Anonima. Ale ta chrystianizacja nie wyszła.

Zaczynamy wejście do wspólnoty od chrztu Polski.

Wyróżniamy fazę preromańską – do roku 1038, gdy Brzetysław najechał na Gniezno, złupił, zabrał rocznik Jordana i Gaudentego – najważniejsze fakty naszej tożsamości. Ten rocznik zaginął, ale odpisano 4 lata wcześniej rocznik Rychezy, dzięki czemu wszystko wiadomo, na tym opierały się kroniki. Św. Wojciech odnaleziony prawie w całości (głowę później znaleźli).

Sztuka wczesno romańska – najważniejsza jej realizacja – sadzawki chrzcielne, które były robione z wapna lub gipsu, zazwyczaj był słup po środku. w tym miejscu powstawały pierwsze kościoły. Stawiano palladia.

Piśmiennictwo- zaczyna się wraz z przyjazdem Dobrawy – najpierw pojawiają się roczniki (Jordana i Gaudentego, Rychezy), drugi dział :dokumenty – Dagome iudex, trzeci – początki hagiografii – dwa pierwsze żywoty Św. Wojciecha (I – Jan Kalafanty, II – Bruno z Kwerfurtu)