MEZOPOTAMIA

Mówiąc o Mezopotamii przychodzi nam na myśl krainia położona między dwoma rzekami : Tygrysem i Eufratem. Myślimy podobnie jak starożytni Grecy i Rzymianie, ponieważ to oni tak nazwali ten obszar. Jednakże rdzenni mieszkańcy nigdy podobnej nazwy nie używali, ponieważ ich siedziby mieściły się po obu stronach jednej i drugiej rzeki. Należy również pamiętać o tym, że w początkach tej cywilizacji nie było pojęcia „państwa” na tak ogromny obszar jakim jest dolina Eufratu i Tygrysu wraz z ich dopływami (dzisiejszy Irak i północno- wschodnia Syria). Krainę tą zamieszkiwały, bowiem różne plemiona zakładające swe siedziby w miastach i wokół nich, tworząc miasta- państwa. Należy sobie również zdać sprawę z warunków geograficznych i klimatycznych tego obszaru, by zrozumieć dlaczego tak trudno było utworzyć wspólne państwo i dlaczego był (i właściwie nadal jest) miejscem konfliktów zbrojnych. Można powiedzieć, że obszar Mezopotamii jest naturalnym pomostem między krajami śródziemnomorskimi na zachodzie a Wyżyną Irańską na wschodzie oraz między górami Armenii i Antolii na północy a zatoką Preską na południu. Kraina nie posiada żadnych wysokich i gwałtownych wzniesień , przecięta jest dwoma spławnymi rzekami co ułatwiało kontakty z sąsiadami i jednocześnie zachęcało ludy ościenne do częstych najazdów (irańscy górale z Zagros, koczownicy z Pustyni Syryjskiej) na urodzajne ziemie Międzyrzecza. Jednak Mezopotamia nie zawsze była krajem żyznym i zasobnym. Na południu warunki nie sprzyjały rozwojowi rolnictwa i miast. Ziemia była pozostałością po mule rzecznym, wiosną rzeki wylewały nieregularnie, latem doskwierał upał a z trudem zagospodarowane pola zasypywal piasek pustyni. Uprawa roli była możliwa tylko pod warunkiem utrzymania należytej sieci kanałów irygacyjnych. Brakowało też podstawowych surowców takich jak kamień, metal czy też drewno. Na północy natomiast warunki były korzystniejsze. Padają obfitsze deszcze, co umożliwia rozwój rolnictwa bez stosowania sztucznego nawadniania. Nietrudno o dobre pastwisko, kamień a sąsiedztwo gór umożliwia zaopatrywanie się w drewno i metale. Południowa Mezopotamia była miejscem omijanym przez starożytnych przed VII tysiącleciem przed naszą erą. Stosunkowe złagodzenie klimatu na południu w owym VII tysiącleciu prowadzi z koczwniczego trybu życia do rolniczych osad, które słusznie określono jako pierwszą w dziejach ludzkości rewolucję rolniczą (następnym wydarzeniem o podobnej doniosłości i konsekwencjach będzie rewolucja przemysłowa w XVIII w. n.e.). Wzrost liczby ludności i poprawienie się poziomu życia prowadzi do rozwoju, którego owocami będą wynalazki takie jak cegła i koło garncarskie. Przeludnienie sprawia, że plemiona zaczynają migrować na północ i przekazywać swoje osiągnięcia, a to z kolei sprawia, że w Mezopotamii tworzy się jednolita kultura, którą archeolodzy nazywają al- Ubajd i przetrwa ona do 3500 r.p.n.e. W tym okresie pojawia się architektura sakralna, powstają świątynie tego samego typu co późniejsze sanktuaria sumeryjskie. Można się domyślać, iż już wtedy, wykształca się system społeczny oparty na władzy kapłanów: świątynia służy za spichlerz i magazyn, kapłani kierują pracą rzemieślników i rodzielają produkty między mieszkańców, jednak nic nie wiadomo o wierzeniach religijnych tamtych czasów. W połowie IV tysiaclecia p.n.e. na południu Mezopotamii pojawia się nowa ludność- Sumerowie.

Okres starosumeryjski

W gruncie rzeczy nie wiadomo kim byli Sumerowie i skąd przybyli do kraju nad brzegami Zatoki Perskiej, który stał się ich ojczyzną. Powojenne badania wskazują na bliski związek ich języka z językami grupy tybetańsko- birmańskiej. Mówi się więc , iż przybyli za wschodu drogą morską i przyswoili sobie osiągnięcia miejscowej ludności i rozwinęli o własne tradycje. Dla cywilizacji Międzyrzecza następuje zmiana jakościowa- wsie zamieniają się w miasta. Ustrój ówczesnych społeczeństw sumeryjskich opiera się na silnej władzy zarówno świeckiej jak i religijnej, ingerującej we wszystkie dziedziny życia mieszkańców. Organizmy państwowe o jednolitej strukturze były niewielkie, ograniczały się zwykle do jednego miasta i przylegających wsi. Rozdrobniona polityka miast powodowała konflikty między nimi. Z konfliktów tych narodziło się wiele wyolbrzymionych legend. Zwłaszcza zauważalnych w tzw. „ Liście królów” sporządzonej w czasach III dynastii Ur, gdzie najbardziej wysuwa się legenda o Gilgameszu, zapisana na glinianych tablicach i w późniejszych czasach ilustrowana na cylindrycznych pieczęciach. Pieczęcie te są najlepszym miernikiem dążeń twórczych ówczenych ludzi.

Gliptyka jest najbardziej rozpowszechnioną i popularną formą sztuki, ilustrującą ówczesne odczucie rzeczywistości i będzie się przewijała przez długi czas w sztuce sumeryjskiej i akadyjskiej. W okresie starosumeryjskim zasadniczą cechą jest dążoność do ukazywania umownymi środkami wyrazu najistotniejszych cech pozwalających na zidentyfikowanie danego gatunku- zarówno człowieka, jak i zwierząt. Wytworzyła się umowna zasada przedstawiania człowieka w reliefie czy malarstwie: głowa z profilu, oko en face, barki i tułów en face i nogi z profilu. Zasady tej przestrzegano do końca dziejów sztuki starożytnego wschodu.

Rozdrobnienie miało zasadniczy wpływ na rozwój sztuki, ponieważ na początku III tysiąclecia zaczynają się kształtować dwie tendencje twórcze: północna i południowa. Na południu pracowano przede wszystkim w twardych kamienich: bazalcie, diorycie, dolerycie czasem w alabastrze a nawet w gipsie, których brakowało w dolnej Mezopotamii, czyli właściwym w Sumerze.Były sprowadzane z nad zatoki perskiej, półwyspu arabskiego i gór Zagros. Artyści pracujący na północy w górnej Mezopotamii i nad środkowym Eufratem, posługiwali się materiałem miejscowym- głównie miękkim marmurem mosulskim i drobnokrystalicznym wapieniem. Repertuar przedstawień w obu rejonach był podobny. Przeawżały pełnoplastyczne posągi różnych rozmiarów. Przedstawiają one adorantów w pozycji stojącej lub siedzącej, a niektore z nich może bóstwa lub kapłanów. Posążki te są pozbawione cech indywidualnych za kilkoma wyjątkami, które są podpisane, kogo przedstawiają. W starożytności były produkowane na skalę masową. Działo się tak ze względu na wierzenia. Uzależnieni od wyznaczonego przez bogów losu starali się poznać jego wyroki i przez magię oraz modlitwę wpłynąć na ich zmianę, jeśli były nieprzychylne. Kłopot polegał na tym, iż zwykły człowiek nie mógł przesiedzieć cały dzień w świątyni, jak kapłan, ponieważ miał swoje zajęcia do wykonania. Stąd te posągi adorantów, ponieważ ludy świata starożytnego uważały różnicę między glinianą figurką a żywym człowiekiem za nie istotną. Dopiero grecka filozofia zauważy tą różnicę. Tak więc sumeryjczyk przynosił do świątyni swój posążek i nie musiał się o nic martwić, ponieważ jego zastępnik w świątyni modlił się za niego. Tak więc człowiek znalazł niezwykle prosty sposób na urzeczywistnienie swoich przagnień. Postacie były bez rysów indywidualnych jak już wspomniałam. Przedstawiały niezwykle zwartą bryłę i uproszczoną. Postać ubrana w kanciastą spódniczkę, ze złożonymi rękoma na piersi. Tors rozszerza się lekko ku górze i jest gładki, kanciaste ramiona, spiczaste łokcie, stożkowata spódniczka nadają figurce proste geometryczne kształty. Bardzo grube nogi zapewniają statyczność. Cały wyraz rzeźby skupia się w głowie, osadzonej na ramionach. Wielkie oczy, obwiedzione wypukłym wałkiem, mającym wyobrażać powieki, bardzo wydatny nos i usta nadają obliczu wyrazistości- są to cechy rzeźby pierwszej połowy III tysiąclecia p.n.e. skoro wszystkie figurki były identyczne to skąd było wiadomo kto się modli? Otóż bóstwo samo potrafiło rozpoznać swoich trzcicieli. Rzeźbiarz nie dążył do oddania podobieństwa, lecz czynności, a więc modlitwy, to bowiem było najważniejsze. Stąd właśnie niesamowity wyraz ogromnych oczu i napięta, skupiona postawa. Kształt człowieka oddany jest uproszczeniu ponieważ ma wyrazić coś więcej niż sam wizerunek. Mianowicie modlitwę, więź duchową z bogiem. Takie cele miała spełniać sztuka religijna.

Koło połowy III tysiąclecia p.n.e. styl się zmienia. Z prostych jednolitych brył tworzy się modelunek bardziej szczegółowy, który uwydatnia rysy twarzy i nadaje miękkości konturom ciała. Twarz uzyskuje indywidualne rysy ukazane z dużym realizmem. Inkrustowane oczy są nadal za duże, jednak nie mają w sobie już nic z uduchowienia. Nie jest to jednak styl realistyczny, bardziej jest on ekspresyjny.

Od pierwotnego schematu wyobrażeń adorantów najbardziej oddalił się w ym okresie ośrodek w Mari, reprezentujący północną szkołę rzeźbiarską. Mari było punktem etapowym wędrówek Semitów przybywających z zachodu do Mezopotamii. Spod dłuta mistrzów Mari wyszlo wiele posągów dostojników panstwowych, które odznaczają się cechami portretowymi w rysach twarzy ujętych w sposób syntetyczny. Również odkryte części ciał są potraktowane zgodnie z naturą. Przedstawienia te są przedstawieniami adoracyjnymi (wielkie oczy zapatrzone w przestrzeń złożone ręce, poza).natomiast dzięki modelunkowi plastycznemi przypominają ludzi z krwi i kości.

Płaskorzeźba sumeryjska natomiast stworzyła coś w rodzaju narracji. W okresie wczesnodynastycznym wykonywana była zarówno w twardych jak i miękkich kamieniach (bazalt, doleryt, wapień) a także z brązu i gliny. Są to głównie plakietki i paletki, płyty dedykacyjno- wotywne (występujące od okresu Uruk) oraz stele upamiętniające ważne wydarzenia. Tym samym wiele z nich można uznać za pomniki historyczne. Sumerowie byli prekursorami tego rodzaju twórczości na starożytnym Wschodzie. Stworzyli pierwowzory dwóch typów wolnostojącego pomnika historycznego: związanego ze sprawam pokoju oraz wojny, rozwijane do końca dziejów starożytnego Wschodu. Płaskorzeźby często też opowiadały o życiu codziennym i ukazywały przeróżne mityczne stwory. Spośród rodzajów płaskorzeźb najważniejszą rolę odgrywały kwadratowe płyty z otworami w środku. Były one pokryte płaskimi reliefami figuralnymi wymodelowanymi według obowiązującej konwencji, czasami ledwie zaznaczonym rytem. Przedstawiały władcę z koszem gliny na głowie, w otoczeniu synów, rozpoczynającego budowę świątyni , bankiety kultowe, procesje uświęcone rytuałem sceny składania ofiar, w których bóstwa mają głowy ukazane en face, aby były łatwiejsze do rozpoznania, wyobrażenia bóstw pod postacią fantastycznych zwierząt i wizerunki ofiarodawców. Większość tych reliefów charakteryzuje układ pasowy i prymitywna narracja. Były zazwyczaj opatrzone inskrypcją dedykującą tablicę bóstwu i składane jako wota w świątyni. Układ pasowy dzielący płaszczyznę, ukazujący dostojników i bóstwa większe od pozostałych przedstawionych, stał się niejako obowiązujący od połowy III tysiąclecia. Jednym z najbardziej charakterystycznych i najbardziej rozpoznawalnych dzieł tego okresu jest „Stella sępów” znaleziona w Girsu, ilustrująca zwycięstwo władcy Lagaszu Eannatuma nad sąsiednim miastem- państwem Ummą. Pomnik ten wzniesiono na rozkaz króla Eannatuma, który chciał ogłosić chwałę swojego oręża. Zwycięstwo jednak, podobnie jak każde inne wydarzenie w życiu państwa, było dziełem bogów. Toteż pomnik historyczny jest też pomnikiem religijnym. Tło steli jest pokryte hieroglifem zachodzącym na reliefy, napis ten uzupełnia sceny figuralne, podając szczegóły i przebieg zatargu z Ummą. Na awersie steli w czterech sekwencjach pasowych tworzących cykl narracyjny pokazany jest zgodnie z chronologią wydarzeń przebieg walki. Na czele oddziału ciężkozbrojnej piechoty, który posuwa się na przód po cialach zabitych wrogów, kroczy sam Eannatum. Ma narzuconą na siebie skórę barana, która ukośnie przykrywa spódniczkę również z baraniego kożucha. To dosyć grube ubranie sprawia, że i tak masywna postać króla przybiera formę wielkiej, ciężkiej bryły- władca miał sprawiać wrażenie niezwyciężonej potęgi i siły. Maszerujący żołnieże tworzą jeden zwarty blok o symetrycznych podziałach oraz doskonałym wyrazie rytmu i proporcji. Niżysz pas ukazuje samego Eannatuma na rydwanie, na czele lekkozbrojnej piechoty, którą tu przedstawiono w nieco inny sposób. Otóż zamiast zwartego bloku postaci widać próbę perspektywy. W płaskorzeźbie wiedać tylko dwa szeregi, a w sumie można się doliczyć siedmiu żołnierzy, jednak rytmiczny układ postaci sprawia, że odbieramy wrażenie wielkiej masy wojska w zwartym szyku. Kolejna scena przedstawia pole bitwy po zakończeniu walki. Przed wojskiem Lagasz leżą tylko trupy roszarpywane przez drapieżne ptaki, od których płyta wzięła nazwę. Następne fragmenty niestety gorzej zachowane przedstwiają pogrzeb poleglych i niżej egzekucję jeńców. Na rewersie z kolei bóg Ningirsu, opiekun Lagasz, trzyma olbrzyią sieć, w której bezładnie stłoczeni są jeńcy. Całej akcji patronuje Imdugud- orzeł z lwią głową, który zatyka wylot z sieci, aby nie umknęli z niej wijący się jeńcy. Jest to jedyna czytelna sekwencja z górnego pasa na rewersie steli. Dolny pas jest bardzo zniszczony. Przypuszczalnie wyobrażał dziękczynną procesję ku chwale bogów, bo jak głoszą napisy, Eannatum „usypał” 20 stosów zabitych jednak zwycięstwo dali bogowie. Taki finał był wielkiej batalii o jeden nawadniający kanał i uprawne pole. Dzieło to ma szczególne znaczenie na tle całej twórczości starosumeryjskiej, ponieważ przekazuje pewne próby ożywienia akcji, czuć w nim ducha ekspresjonistycznego, pokazuje przebieg walki w sposób prawdziwy. Mimo takiego ujęcia sceny mają charakter symboliczny i monumentalny. Są to walory uniwersalne jakie powinien posiadać pomnik historyczny głoszący chwałę zwycięscy.

Akadowie

Są pierwszym uchwytnym plemieniem semickim w Mezopotamii. Z zachodu Mezopotamii dotarli Semici przez Mari już w IV tysiącleciu, a od 1 połowy III tysiąclecia żyli w północnej Babilonii przez kilka wieków obok Sumerów. Założycielem dynastii Akdyjskiejpanującej od roku 2200 p.n.e. był Sargon I (Szarukin), zwany też Wielkim. Był on też twórcom pierwszej w dziejach starożytnego Wschodu monarchii terytorialnej. Podboje pozwoliły Sargonowi stworzyć wielkie państwo pod względem terytorialnym. Rdzeniem tego państwa był Akad i Sumer ze wspólnym systemem nawadniającym. Władza Sargona oparta była o tradycji akadyjskiej, z której wywodził się scentralizowany stan urzędniczy i stała armia. Za jego rządów gospodarka i handel morski kwitł. Trwałość państwa miała umacniać ustanowiona w tym celu dziedziczność tronu, jednak wybuchały bunty podbitych plemion m.in. sumeru, z którymi borykali się synowie Sargona i jego wnuk Naramsin. Kres panowania dynastii akadyjskiej przyniosły plemiona sąsiadujące i pojawienie się Husytów. Potem nastąpił tzw. Ciemy okres i rządy dzikich Gutejów (ok. 2200p.n.e.) .

Podłoże, naktórym wyrosła sztuka akadów, jest głęboko zakorzenione w tradycji mezopotamskiej. Pracowali tu sumerzy, którzy w III tysiącleciu wypracowali tzw. Sztukę północną, którą cechował lepsza znajomość anatomii i lepsze radzenie sobie w twardym kamieniu. Wszystkie te cechy przeniknęły do kultury akadow, aby największy rozkwit przeżyć za czasów ich panowania. Rzeźbę pełnoplastyczną reprezentują nieliczne dzieła, wykonane w twardym kamieniu lub odlane w brązie. Są to najczęściej fragmentarycznie zachowane posągi władców, bogów, kobiet i mężczyzn, a także małe statuetki wotywne, kontynuujący tradycje rzeźbiarskie północy. Cechą starosumeryjską z południa jest oprawa oczu, ale mamy doczynienia z przedstawieniami pełnymi życia, zróżnicownymi przedstawieniami fizjonomii i uczuciami. Rzeźba pełna odlewana z brązu na wosk tracony(technika przejęta od Sumerów), także odczuwa nowe tendencje, najlepszym przykładem jest głowa znaleziona w Niniwie, wyobrażająca akdyjskiego władcę, być może Naramsina. Cechami sumeryjskimi jest bez wątpienia oprawa oczu i rodzaj fryzury, która przypomina złoty hełm sumeryjskiego króla z przed stuleci. Twarz jest miękko modelowana, grube brwi okalają migdałowe oczy, które niegdyś były inkrustowane, nos nieduży i kształtny, mistrzowsko ufryzowana broda, z której bardzo miękko wykrojone są usta. Wszystkie elementy oddane są z wielkim kunsztem, i pełnią majestatu godnego władcy. Naramsin uwiecznion jest też w steli zwanej stelą Naramsina. Jak widać na tym przykładzie rozwój dotyczył również płaskorzeźby, która jawniła się nie tylko w kamiennych stelach, ale także w relifach skalnych. Stela wykonana z różowego piaskowca przedstawia zwycięstwo Naramsina nad ludem Lulubejów zamieszkującym góry Zagros. Porzucono sumeryjską kompozycję pasową. Stela ma formę góry, a sceny są umieszczone po przekątnej, gdzie rytmicznie a niekiedy wręcz dynamicznie pną się w górę postaci. Same postaci są potrktowane z mistrzowską znajomością anatomii. Również w gliptyce dają się zauważyć zmiany. Ich kompozycja staje się jasna i czytelna dzięki swobodnemu rzmieszczeniu motywów w dekoracyjnym polu. Pieczęcie są bardzo dopracowane i śmiałe jednak nie przeładowane- bez obaw pozostawia się wolną przestrzeń. Większość kompozycji ma układ heraldyczny co nadaje charakteru ornamentu. Wszystkie motywy ukazane są w ruchu w przeciwieństwie do sumeryjskich przedstawień. Sztuka akadyjska obrazuje wątki mitologiczne w jasne i zrozumiałe wydobycie momentów kulminacyjnych akcji, do tego stopnia, że można rozpoznać poszczególne postaci. W okresie akadyjskim dużą rolę zaczął odgrywać pierwiastek estetyczny, który można wychwycić dzięki indywidualnemu podejściu mistrzów do tematów. Jest to charakterystyczna cecha sztuki akadyjskiej.

Renesans Sumeryjski

Po upadku dynastii akadyjskiej w Mezopotamii panowały przez ponad 100 lat plemiona gutejskie z gór Zagros. Ich rządy byly wielkim zagrożeniem dla kultury wytworzonej przez Akadów i Sumerów. Jednak południowa część Babilonii w 2150 r.p.n.e. była na tyle silna, że zdołała się uniezależnić od Gudejów. Rozpoczął się renesans kultury sumeryjskiej. Sztuka ponownie rozwijała się a miasta- państwa rosły w siłę. Na kartach historii zapisał się Gudea, władca miasta Lagasz, do którego państwa należało 17 większych miast i 8 mniejszych miast oraz kilkdziesiąt wsi i osad. Gudea prowadził politykę pokojową i zasłynął jako budowniczy świątyń. W plastyce natomiast ukształtowała się pod wpływem tradycji starosumeryjskich i akadyjskich pewna dwukierunkowość. Rozwijała się bowiem rzeźba pełnoplastyczna charakterystyczna dla Sumerów i płaskorzeźba charakterystyczna dla Akadów. Pododobnie jak w okresie starosumeryjskim na południu używano twardego kamienia sprowadzanego z nad Zatoki Perskiej i z Pustyni Arabskiej. Zdarzają się też opracowania w wapieniu.rzeźbę terakotową reprezentują niewielkie płaskorzeźby odciskane w formach i ręcznie lepione statuetki. Małe figurki wykonywano również z brązu. w rzeźbie pełnej wykorzystano techniczne osiągnięcia Akadów i Sumeryjski styl. Twardy dioryt był mistrzowsko szlifowany jednak postać nie była tak pełna życia jak w okresie akadyjskim. Przyczyna tego wydaje się być dwojaka, po pierwsze inne jest przeznaczenie i funkcja tych rzeźb (pobożność rozumianą jako kontemplacaja bóstwa, ponieważ spełniały rolę wotywną). Po drugie odziedziczone po Akadach umiejętności techniczne nie przejawiały ekspresji wyrazu, ponieważ na sztukę były narzucone kanony religijne, które nie pozwoliły rozwinąć się wyobrażeniom, jak było to za czasów akadów. Wizerunki Gudei ukazują go w różnych okresach życia i w pozach stojących lub siedzących, zawsze ze złożonymi rękoma w geście modlitewnym. Spośród różnych portretów władcy można wyróżnić dwa typy przedstawień, pierwszy tradycyjny, doskonały technicznie, o zwartej kompozycji i syntetycznie opracowanej głowie. Drugi typ bliższy akadyjskim przedstawieniom, smuklejszy w proporcjach i lepszym oddaniem budowy anatomcznej ciała zarówno w partiach odkrytych jak i ych rysujących się pod szatą. Portret choć idealizowany jest bardziej wnikliwy, przejawia tendecje do nadania cech osobowych przedstawionemu, poprzez wystające kości policzkowe, kwadratowy podbródek, szerokie usta, charakterystyczny wykrój nosa. Wszystkie przedstawienia Gudei cechuje elegancja, prostota i majestatyczność. Podkreślona jest w nich nabożność i mądrość władcy bacznego i spokojnego z obliczem pełnym zadumy i skupienia.

Nowością w prowadzoną za czasów syna Gudei, było zdobienie bazy posągów reliefem. W zdobnictwie rozwinęły się figurki stlizowanych lwów o ludzkich głowach, wywodzące się ze starszych przedstawień fantastycznych zwierząt i dających inspiracje asyryjczykom do przedstawień zwierząt obronnych na bramach. Reliefy także nawiązują do starszych form. Są to głównie wyobrażenia na stelach, które kontynuują tradycję historycznych pomników. Przedstawienia na stelach powracają do układów pasowych, a postać króla pojawia się we wszystkich pasach. Natomiast przedstawienie samych postaci nawiązuje już do akadyjskiej staranności. Proporcje są smuklejsze , dobrze opracowna muskulatura ciała, postęp w opracowaniu odzieży. Kompozycja jest dynamiczniejsza, gdyż widać próby ujęcia w ruchu, przedstawienia ¾ i z pełnego profilu. Świadczy to o kontynuowaniu dążeń twórczych okresu akadyjskiego.

Pieczęć natomiast staje się wyrobem standardowym. Dekoracyjne ryty odznaczają się świetnym opracowaniem technicznym. Wyobrażenia figuralne są wyobrażane zgodnie z anatomią, wyrazite i przemyślane w kompozycji, a szczegóły oddane po mistrzowsku, dzięki czemu zbliżają się do gliptyki akadyjskiej. Wszystkie te małe wyobrażenia są ryte w innym kamieniu niż w okresie starosumeryjskim, mianowicie w steatycie i hematycie. Obok rysunku występuje imię właściciela, jednak jest to rzadkość. Przy tak wspaniałym rozwiązaniu plastycznym, dziwnym jest iż tematyka jest bardzo uboga i w przedstawieniu nie bardzo różni się od siebie. Jakbyśmy mieli doczynienia z pewnym scheatem. Przedstawiana była scena hołdownicza, w której właściciel pieczęci prezentowany jest przez swojego rodowego boga. Mitologiczna akadyjska temayka znika. Wyobrażenia Gilgamesza pojawiają się rzadko i są pozbwione ekspresji. Wytwarzają się typowe przedstawienia bogów, a motywy fantastyczne zostają wyeliminowane. Sztuka propagowała oficjalną ideologię, artysta zaś musiał ograniczyć swoją fantazję i indywidualną pasję twórczą

Sumeryjski renesan trwał około 100 lat. Mimo powierzchniowych wpływów akadyjskich nawiązywał zdecydowanie do wcześniejszej twórczości starosumeryjskiej, z którą łączyła go wspólnota kulturowego podłoża. Wraz z upadkiem państwa III dynastii Ur, zamknął się okres sztuki sumeryjskiej. Niebawem Sumerowie jako dominujący lud przestają istnieć, jednak zdobycze ich kultury, choć wielokrotnie przetwarzane, zdołały przetrwać do końca starożytności na Bliskim Wschodzie. A wiele elementów tej kultury weszło do skarbnicy światowej.