We współczesnym świecie coraz powszechniej przyjmuje się pogląd, że każda jednostka ludzka ma wartość sama w sobie, niezależnie od jej sytuacji i warunków. Każda istota ludzka, niezależnie od stopnia upośledzenia, ma prawo do uznania jej człowieczeństwa.
Pedagogika specjalna ma za zadanie dostrzeganie w każdej jednostce osoby godnej szacunku i uprawnionej do pełni rozwoju i opieki – tym więcej, im bardziej jest bezradna i uzależniona. Pedagogika specjalna jest gałęzią pedagogiki ogólnej, której zakres zwęża się do problematyki opieki wychowawczo-leczniczej nad jednostkami odchylonymi od normy (biologicznie, psychicznie lub społecznie); w sposób taki i w takim stopniu, który utrudnia im wyraźnie prawidłowy rozwój i normalne funkcjonowanie w środowisku fizycznym i społecznym, co wymaga stosowania specjalnych metod, urządzeń itp., przywracając te jednostki do normy. Zajmuje się problematyką wychowawczą-leczniczą jednostek o upośledzeniach różnych rodzajów i stopni.
W zakres pedagogiki specjalnej wchodzą również problemy wychowania osób przewlekle chorych.
W wyborze właściwych dróg oddziaływania naprawiającego uszkodzenie, musi zachodzić maksymalne indywidualizowanie wypadków. Pedagogika ta zmierza nie tylko do maksymalnej kompensacji odchyleń od normy, ale również do stworzenia każdej jednostce warunków osiągnięcia możliwie pełnego rozwoju biologicznego i społecznego. Za podstawowe zadania pedagogiki specjalnej uważa się dążenie do łagodzenia cierpienia, osłabianie skutków obciążenia dziedzicznego, zmniejszanie następstw schorzeń i nieszczęśliwych wypadków, usprawnienie zaburzonych funkcji, a więc maksymalne dorównywanie do normy. Wiadomo jednak, że działalność pedagogiczna i terapeutyczna tylko w ograniczonym stopniu może doprowadzić do wyrównania braków i upośledzeń.
Cele tej pedagogiki muszą być dostosowane do potrzeb i możliwości rozwojowych jednostki upośledzonej. Tak więc cele pedagogiki specjalnej podkreślają następujące podstawowe zadania:
każdej jednostce, niezależnie od stopnia i rodzaju upośledzenia, należy zapewnić pomoc dostosowaną do jej potrzeb i warunków dla uzyskania optymalnego rozwoju;
jednostkę upośledzoną należy wszechstronnie kształcić i wychowywać tak, aby mogła osiągnąć szczęście osobiste i znaleźć miejsce i uznanie w społeczeństwie pomimo swego upośledzenia;
jednostką upośledzoną należy najlepiej przygotować do przyszłych zadań życiowych i do pracy zawodowej, aby w miarę możliwości uniezależnić ją od pomocy społecznej.
Cele te odnoszą się do wszystkich upośledzonych, gdyż u wszystkich występują pewne czynniki wspólne, a mianowicie: pewne utrudnienia w poznaniu rzeczywistości i kontaktach społecznych oraz większe trudności w przystosowaniu do warunków społecznych. Wszyscy też wymagają specjalnej pomocy pedagogicznej, społecznej i opiekuńczej, zatem wspólne są ogólne zasady wychowania.
W pedagogice specjalnej wyróżniamy następujące działy:
surdopedagogika – zajmuje się wychowaniem i nauczanie osób głuchych i niedosłyszących;
tyflopedagogika – zajmuje się kształceniem osób niewidomych i niedowidzących;
oligofrenopedagogika – zajmuje się wychowaniem i kształceniem osób upośledzonych umysłowo;
pedagogika terapeutyczna – dotyczy jednostek z przewlekłymi schorzeniami;
resocjalizacja – zajmuje się osobami niedostosowanymi społecznie, które są w normie intelektualnej, ale nie przestrzegają norm społecznych.
Pedagogika specjalna nie może ograniczać terenu działania do szkoły i do wychowania tylko instytucjonalnego, natomiast stara się organizować działalność wszędzie tam, gdzie jednostka upośledzona jest, a więc w szkole, warsztacie pracy chronionej, w środowisku pozaszkolnym, szpitalu, w domu rodzinnym. Skuteczność pracy rewalidacyjnej i resocjalizacyjnej zależy w wielkiej mierze od klimatu społecznego, od tego jaki jest stosunek środowiska do jednostki upośledzonej, a także w jakim stopniu współdziała ono w przygotowaniu tej jednostki do współżycia i współpracy w środowisku społecznym.
Wiele funkcjonujących określeń opieki ma swoje źródła w języku potocznym. Pojęcie to odnoszone jest do ludzi w różnych okresach ich życia - dzieci, młodzieży, dorosłych, starców; obejmuje także ludzi będących w szczególnych sytuacjach losowych, jak np.: opieka nad sierotami, chorymi, inwalidami, samotnymi matkami, kombatantami. Opieką obejmowane są też grupy społeczne, jak np. rodzina. Działania opiekuńcze podejmują, oprócz ludzi, także instytucje, jak np.: szkoła, placówka opiekuńcza, państwo. We wszystkich tych przypadkach opieka rozumiana jest jako działanie, które ma na celu ochronę, pomoc, wspieranie, pielęgnację, obronę. „Opieka” jest więc pojęciem, które występuje w powiązaniu z różnymi dziedzinami wiedzy i działalności człowieka.
Opieka to czynność, świadczona w tych wszystkich sytuacjach życiowych, w których ludzie dotknięci nieszczęśliwym układem wydarzeń losowych nie umieją albo nie mają dość sił, aby samodzielnie przezwyciężyć piętrzące się przed nimi trudności. Opieka jest więc zaspokajaniem wszystkich potrzeb psychicznych, fizycznych i emocjonalnych. Słowo opieka nie kojarzy się już dzisiaj z nędzą – kojarzy się z bezradnością jednostek i rodzin w obliczu niepokonalnych dla nich trudności, powodowanych przez takie przyczyny, jak: wielodzietność , długotrwała poważna choroba, destrukcja rodziny, aspołeczne zachowanie się członka rodziny itp.
„Przez opiekę nad dziećmi i młodzieżą rozumieć będziemy nie tylko dostarczanie im niezbędnych środków do zaspokajania materialnych potrzeb, lecz branie odpowiedzialności za losy korzystającego z opieki , a więc za wspomaganie i pielęgnowanie jego rozwoju, zapobieganie jego degeneracji społecznej, za warunki rozwoju psychofizycznego i kształtowanie twórczej osobowości podopiecznego” ( J. Wołczyk, 1972r. ).
Zaspokajanie ponadpodmiotowych potrzeb podopiecznego jest pierwszą rzucającą się w oczy specyficzną cechą opieki, przejawiającą się we wszystkich jej formach, odmianach i sekwencjach, a ściśle uogólnienie, syntezę.
Opieka rewalidacyjna odnosi się do tej kategorii podopiecznych, u których z różnych przyczyn, a zwłaszcza przyczyn środowiskowych zaznaczają się wyraźnie odchylenia od psychofizycznej normy, a których doprowadzenie do tej normy jest możliwe poprzez działalność opiekuńczą. Działalność ta – zależnie od rodzaju i przyczyn tych odchyleń – może mieć charakter opieki normalnej, standardowej i specjalistycznej.
Pierwsza przejawia się we wszystkich formach opieki ( rodzina, dom dziecka, szkoła w ramach swych funkcji opiekuńczych ). Druga przede wszystkim w takich wyspecjalizowanych instytucjach, jak: zakłady specjalne dla dzieci z odchyleniami od normy, prewentoria. Stąd też opieka rewalidacyjna obejmuje swym zakresem zaspokajanie tych potrzeb podopiecznych, które warunkują ich możliwie szybki powrót do normy, jest to zatem – w porównaniu z opieką kompensacyjną – działanie dla wyrównania zaistniałych ubytków, wymagające więcej czasu, sił, środków i w pewnym zakresie specjalnych instytucji oraz specjalistów – terapeutów.
Można najogólniej powiedzieć, że opieka urzeczywistnia się przez wychowanie, a wychowanie nabiera znaczenia opiekuńczego, stając się w tym sensie przejawem opieki, kiedy spełnia te dwa warunki:
realizując właściwe sobie zadania i cele, doprowadza równocześnie w efekcie do pożądanych, korzystnych – ze względu na dobrze pojęty indywidualny interes życiowy wychowanka – następstw, czyli spełnia ostatecznie założone funkcje opiekuńcze;
jego przebiegowi towarzyszą pozytywne postawy opiekuńcze wychowawców wobec wychowanków, zaspokajanie ich wielorakich ponadpodmiotowych potrzeb i dodatnia w swym bilansie atmosfera życia w klasie, szkole.
Decydujące znaczenie posiada w tej mierze warunek pierwszy.
Wychowanie to proces nauczania i uczenia się. Pozwala na wszechstronny rozwój osobowości, rozwijanie uzdolnień, zainteresowań, ogólnej sprawności umysłowej i fizycznej; uzyskanie wiedzy o przyrodzie, kulturze i społeczeństwie. Wychowanie dotyczy człowieka we wszystkich fazach jego życia.
Powiązanie opieki i wychowania polegają na tym, że opieka stwarza niezbędne warunki dla pracy wychowawczej, a wychowanie dostarcza opiece metod służących aktywizacji i usamodzielnianiu jednostek.
Sytuacja wychowawcza jest określona w literaturze jako ogół warunków, które działając na jednostkę powodują u niej określone przeżycia psychiczne i zachowania, przez co mogą wpływać na kształtowanie porządnych dyspozycji osobowościowych. W określeniu tym zawarty element opieki ( ogół warunków ) pozwala uważać sytuację tą za opiekuńczo wychowawczą. Opieka stanowi w tym przypadku czynnik umożliwiający podjęcie zadań wychowawczych. Sytuacje opiekuńczo wychowawcze tj. kreacyjne, kompensacyjne i ratownicze mieszczą się w zakresie zainteresowań pedagogiki opiekuńczo wychowawczej.
Pedagogika opiekuńczo-wychowawcza interesuje się szeroko pojętą problematyką wychowania dzieci i młodzieży oraz opieką jako formą pomocy jednostką w pokonywaniu różnych trudności stojących na drodze ich życia i rozwoju, a z którymi nie mogą one sobie poradzić swoimi siłami. Najczęstszymi powodami takiej indywidualnej niesamowystarczalności życiowej człowieka są: właściwości wynikające z wieku ( małe dzieci , osoby starsze ) , deficyty rozwojowe i niepełnosprawności, choroby czy zaburzenia oraz takie niekorzystne warunki życia, jak sieroctwo, nędza czy złe traktowanie. Pedagogika opiekuńczo-wychowawcza wskazuje, jakie należy stosować zasady, formy, metody i techniki sprawowania opieki, żeby jej przebieg był prawidłowy, a efekty jak najbardziej korzystne. Dostarcza niezbędnej wiedzy o tym, jak należy realizować cele i zadania w zakresie różnych dziedzin i form wychowania, żeby równolegle z tym i poprzez to zaspokajać potrzeby wychowanków. Opisuje i wyjaśnia wszelkie istotne relacje zachodzące między opieką a wychowaniem, a zwłaszcza rzeczywiste oraz możliwe związki między tymi dziedzinami.
Na uwagę zasługuje stosunek pedagogiki opiekuńczo-wychowawczej do pedagogiki specjalnej można stwierdzić, że w tych stosunkach istnieje rzeczywiście i jest na ogół dostrzegany znaczny zakres wspólnej problematyki, opartej na tym samym przedmiocie zainteresowań. Tak więc obie te dyscypliny łączy ten sam przedmiot – opieka nad dziećmi i młodzieżą z określonymi odchyleniami od normy i realizowane na tym podłożu wychowanie przez opiekę. Należy jednak dostrzegać „specjalność” tej opieki, wynikającą z określonych niepełnosprawności oraz rewalidacyjno – leczniczego charakteru.
LITERATURA:
1. „Pedagogika opiekuńcza – historia, teoria, terminologia” Z. Dąbrowski i F. Kulpiński, WUW-M, Olsztyn 2002
2. „Encyklopedia pedagogiczna” pod red. W. Pomykało, Fundacja „Innowacja”
3. „Nowy słownik pedagogiczny” W. Okoń, wyd. Żak
4. „Funkcja pedagogiki specjalnej w systemie oświatowo wychowawczym”
pod red. A. Hulka PAN, Warszawa 1983
5. „Metody pedagogiki specjalnej” pod red. N.G. Haringa i R.L. Schiefelbuscha, PWN, Warszawa 1981