Najbardziej podstawowe są funkcje cenotwórcza i informacyjna, wiele autorów wymienia i opisuje tylko je.
Kurs walutowy, czyli cena waluty wyrażona w innej walucie posiada kilka bardzo istotnych funkcji. Wśród tych najważniejszych funkcji warto wymienić następujące: współczynnik efektywności zmiany, regulator wymiany, instrument polityki gospodarczej, instrument gier finansowych, kurs walutowy jako kryterium porównywalności gospodarek i dochodów, funkcja informacyjna oraz funkcja cenotwórcza. Współczynnik efektywności wymiany jest to funkcja kursu walutowego, która pojawia się w momencie, kiedy ceny oraz koszty są ustalane w różnej walucie. Regulator wymiany natomiast polega na tym, że zmniejszenie lub zwiększenie efektywności wymiany jest połączone ze zmniejszeniem lub zwiększeniem zarówno liczby, jak i wartości zawieranych transakcji. Kurs walutowy jako instrument polityki gospodarczej pojawia się w momencie, kiedy kurs walutowy jest podatny na wpływy władz publicznych w danym kraju. Kurs walutowy jako instrument gier finansowych mówi o tym, że zróżnicowanie kursów walutowych umożliwia nam dokonywanie różnego rodzaju transakcji walutowych. Jako przykłady można tutaj wymienić następujące transakcje: transakcje arbitrażowe, opcje walutowe oraz transakcje future. Z kolei kurs walutowy jako kryterium porównywalności gospodarek i dochodów przedstawia funkcję wspólnego mianownika podczas porównywania wartości wyrażonych w różnych walutach. Funkcja informacyjna z kolei informuje nas o cenie obcych walut. I ostatnia funkcja-funkcja cenotwórcza mówi o tym, że kurs walutowy przenosi zagraniczne układy cen na układ krajowy.
Współczynnik efektywności wymiany – gdy ceny i koszty ustalane są w różnej walucie
Regulator wymiany – zmniejszenie lub zwiekszenie efektywności wymiany łączy się ze zmniejszeniem lub zwiększeniem liczby i wartości zawieranych transakcji
Instrument polityki gospodarczej – aby kurs walutowy był instrumentem polityki gospodarczej musi być podatny na wpływy władz publicznych w kraju. Władze monetarne mając możliwość kształtowania kursu walutowego mogą stanowić bądź wspierać określone tendencje zmian
Instrument gier finansowych – zróżnicowanie kursów walutowych w przestrzeni i w czasie pozwala na dokonywanie różnego rodzaju transakcji walutowych, np. transakcje arbitrażowe, opcje walutowe, transakcje future
Kurs walutowy jako kryterium porównywalności gospodarek i dochodów – kursy pełnią funkcję jakby wspólnego mianownika przy porównywaniu wartości wyrażonych w różnych walutach
Funkcja informacyjna – informuje o cenie walut obcych
Funkcja cenotwórcza – kurs przenosi zagraniczne układy cen na układ krajowy wraz ze wszystkimi wynikającymi stąd ekonomicznymi konsekwencjami dla gospodarki światowej
Kurs waluty, będąc ceną pieniądza zagranicznego, spełnia dwie ważne funkcje:
informacyjną
cenotwórczą.
Występując w funkcji informacyjnej, kurs waluty informuje osoby fizyczne i prawne w danym kraju o cenie walut obcych. Jest to informacja bezpłatna. Wykorzystuje się ją w decyzjach eksporterów, importerów, przedsiębiorstw przemysłowych, handlowych i usługowych, osób fizycznych (np. w turystyce), na szczeblu i przedsiębiorstwa, i państwa.
Cenotwórcza funkcja kursu waluty polega na przenoszeniu, poprzez kurs waluty, zagranicznego układu cen (i zagranicznych relacji cen) na krajowy układ cen wraz ze wszystkimi wynikającymi stąd ekonomicznymi konsekwencjami dla gospodarki krajowej. Przykładem mogą być zmiany cen ropy naftowej i ich wpływ na ceny krajowe. Cenotwórcza funkcja kursu walutowego występuje w gospodarce rynkowej przy istnieniu wymienialności walut. Może być ona ograniczana przez system ceł, opłat i podatków od importu.
| Kryterium | Podział |
|---|---|
| Czas funkcjonowania | sztywny płynny (elastyczny) pełzający (codzienna dewaluacja według założonego współczynnika |
| Czas trwania | Stały (stały / pełzający) Zmienny (wolnorynkowy / płynny) |
Za ojca tej teorii [tj. teorii optymalnego obszaru walutowego] uważa się kanadyjskiego ekonomistę R.A. Mundella (1961), który za swoje badania w tej dziedzinie został uhonorowany w 1999 r. nagrodą Nobla z ekonomii. Niewątpliwy wkład w rozwój tej teorii mieli również P. De Grauwe (2003), R.J. McKinnon (1963) czy P.B. Kennen (1970).
Według Mundella optymalność obszaru walutowego to zdolność do stabilizacji zarówno poziomu cen, jak i zatrudnienia. Jego zdaniem wewnątrz takiego obszaru oddziałują automatyczne dostosowania, które powodują niwelowanie nierównowagi płatniczej oraz bezrobocia bez konieczności stosowania narzędzi polityki fiskalnej i (lub) monetarnej.
…[wg. Mundella] nie jest możliwe równoczesne zapobieganie bezrobociu i inflacji w różnych częściach obszaru walutowego. Dlatego Mundell proponuje, by do rozważań nad optymalnym obszarem walutowym włączyć założenie o mobilności czynników produkcji (siły roboczej i kapitału) wewnątrz ugrupowania i braku ich mobilności na zewnątrz. Prowadzi to do powrotu równowagi ekonomicznej.
Inne założenia modelu Mundella:
równowaga bilansu płatniczego,
pełne zatrudnienie,
działania władz monetarnych zapobiegające inflacji,
mobilność kapitału między dwoma krajami
ceny i płace, które bez podwyższenia bezrobocia nie mogą być obniżone
w krótkim okresie,
mobilność czynników produkcji jest w stanie zastąpić zmiany kursu walutowego w okresie dostosowawczym, a także zmiany poziomu płac realnych
[Por. mechanizmy dostosowawcze na szoki asymetryczne w notatkach prof. Brzozy-Brzeziny]
De Grauwe (2003) zauważył, że gdyby w przypadku braku mobilności czynników produkcji zamiast sztywnych płac przyjąć założenie o elastycznych płacach, to ujawni się alternatywny mechanizm dostosowawczy w gospodarkach dwóch omawianych krajów. Nierównowaga bilansów handlowych zniknie poprzez zmiany ceny. Równowaga zostanie jednak przywrócona w innym punkcie.
W.H. Buiter (1995). Jego zdaniem nie występuje substytucja pomiędzy międzynarodową mobilnością siły roboczej wewnątrz wspólnego obszaru walutowego a elastycznością rynku pracy i elastycznością płac. Twierdzi on, że jedynie kombinacja tych czynników pozwala zapewnić odpowiedni przebieg procesów dostosowawczych
Tezę o mobilności czynników produkcji jako warunku optymalności obszaru walutowego podważają J. Presley i G.R.J. Dennis (1976). Podają oni w wątpliwość założenie o automatycznym przepływaniu czynników produkcji (pracy i kapitału) z krajów o wyższych kosztach jednostkowych do krajów o niższych kosztach jednostkowych.
McKinnon (1963) nieco inaczej definiuje optymalny obszar walutowy: Sądzi, że optymalny obszar walutowy to taki, w którym kurs walutowy płynny zewnętrznie wraz z polityką monetarną i fiskalną mogą powodować zrealizowanie trzech podstawowych celów: utrzymania stabilnego poziomu cen wewnętrznych, równowagi bilansu płatniczego (tego nie było u Mandella) oraz pełnego zatrudnienia. McKinnon wskazuje, że optymalny obszar walutowy powinien scalać gospodarki o możliwie wysokim stopniu otwarcia.
McKinnon twierdzi, że w warunkach zachwiania równowagi zewnętrznej tylko równoczesne zastosowanie wspólnej waluty, polityki monetarnej i fiskalnej pozwala na redukowanie konsumpcji wewnętrznej.
Jak twierdzi McKinnon, do osiągnięcia optymalności obszaru walutowego konieczna jest mobilność czynników produkcji w układzie międzygałęziowym.
P.B. Kenen (1970). Jednym z jego podstawowych twierdzeń jest to, że dywersyfikacja gospodarki powodująca zróżnicowanie struktury eksportu przeciwdziała częstym zmianom terms of trade, a co za tym idzie również kursów walutowych. W takim wypadku o wiele łatwiejsze jest utrzymywanie kursów sztywnych oraz utworzenie obszaru walutowego.
Kenen przyjmuje również, że optymalny obszar walutowy wymaga mobilności siły roboczej i kapitału. Twierdzi, że czynniki wytwórcze muszą być mobilne w trzech przekrojach: geograficznym, zawodowym i międzygałęziowym. Postuluje również przeniesienie polityki fiskalnej i monetarnej na szczebel ponadnarodowy.
Warunki optymalnego obszaru walutowego według Burda, Wyplosz:
Mała asymetria szoków doznawanych przez regiony danej strefy
Znaczna elastyczność rynków pracy (rozumiana jako elastyczność płac i mobilność siły roboczej)
Wysoki stopień integracji finansowej (co ma związek z warunkiem mobilności kapitału)
Wzajemna otwartość krajów
Znaczna dywersyfikacja struktury produkcji i eksportu
Krajów podobnym tempem wzrostu cen oraz podobnymi preferencjami co do poziomu inflacji
Niewielka zmienność realnego kursu walutowego
W przeciwieństwie do teorii OOW koncepcja kosztów i korzyści (Grubel) podejmuje aspekt praktyczny tworzenia unii monetarnych, mianowicie odpowiada na pytanie, dla których państw przystąpienie do unii jest opłacalne
Mundell - mobilność czynników produkcji
Mc Kinnon - otwartość gospodarki
Kennen - dywersyfikacja gospodarki
Grubel, Magnificio - koszty integracji, cel integracji jako podniesienie stopy życiowej
Onida - synchronizacja PKB, fundusze wspierające konwergencję
Warunki rozumiane są jako kryteria optymalizacji danego obszaru:
• elastyczność płac i cen (Mundell, 1961)
• mobilność środków produkcji (Mundell, 1961)
• otwartość gospodarki (McKinnon, 1963)
• skłonność do inflacji (Magnifico, 1973)
• dywersyfikacji gospodarki (Kenen, 1969)
• możliwość transferu dochodów
• podobieństwa między gospodarkami
Ingram (1969)- integracja rynków finansowych
Haberler (1970) i Fleming (1971)- podobieństwo stóp inflacji
Corden (1972) i Giersch (1973)- podobieństwo preferencji stóp inflacji
Za: Wincenciak http://coin.wne.uw.edu.pl/lwincenciak/docs/pppżceuw.pdf ,
Teoria parytetu siły nabywczej (purchaising power parity – PPP) stwierdza, że kurs miedzy walutami dwóch krajów jest równy relacji poziomów cen w tych krajach, mierzonych cenami referencyjnych koszyków towarowych wyrażonych w pieniadzu. Innymi słowy PPP postuluje, że siła nabywcza każdej waluty jest taka sama w każdym kraju. Teoria PPP opiera sie o prawo jednej ceny, które stwierdza, że w warunkach wolnej konkurencji i braku przeszkód w handlu, identyczne dobro musi byc sprzedawane po tej samej cenie, bez wzgledu na to, gdzie ma miejsce transakcja.
PPP zakłada stały realny kurs walutowy, a więc
E=P(PL)/P(US) gdzie E jest kursem dolara do złotego wyrażonym w konwencji: ile złotówek za jednego dolara?
Stwierdzenie, _e kurs walutowy jest równy relacji poziomów cen nazywane jest czasem PPP
w wersji absolutnej. Z PPP w wersji absolutnej wynika twierdzenie znane jako PPP w wersji
wzglednej, które stwierdza, _e procentowa zmiana poziomu kursu miedzy dwoma walutami w
jakims okresie jest równa ró_nicy miedzy procentowymi zmianami krajowych poziomów
cen. A więc:
[E(t+1)-E(t)]/E(t) = infl(PLN)-inf(USD)
W praktyce rzady poszczególnych krajów nie zadaja sobie trudu, aby liczac publikowany
wskaznik poziomu cen, posługiwac sie miedzynarodowo wystandaryzowanym koszykiem
dóbr. PPP w wersji absolutnej nie ma sensu, o ile dwa koszyki, których ceny porównujemy w
równaniu PPP w wersji absolutnej nie sa takie same.
PPP i prawo jednej ceny znajduja słabe potwierdzenie w ostatnich badaniach empirycznych.
Niezachowywanie tych twierdzen w realnym swiecie wia_e sie z barierami handlowymi oraz
odstepstwami od doskonałej konkurencji, co mo_e powodowac stosowanie dyskryminacji
cenowej przez eksporterów
Odchylenia od PPP w wersji wzglednej moga byc postrzegane jako zmiany w realnym kursie
Walutowym
Brzoza-Brzezina pisze: Ważna korekta: ceny dóbr niepodlegających wymianie międzynarodowej są niższe w krajach ubogich. A zatem kursy walutowe będą w nich słabsze niż wskazuje PSN. Ta korekta znacząco poprawia własności teorii PSN.
Teorie kursów walutowych (na pewno: parytetu siły nabywczej i równowagi bilansu płatniczego, może jeszcze jakieś)
Generalnie jest tak, że płynny kurs walutowy równoważy bilans płatniczy, więc to nie jest żadna teoria kursu. Może ktoś źle zanotował. Oprócz teorii PPP (która generalnie dobrze sprawdza się w długim terminie, por. wyżej) jest też teoria krótkoterminowa kursów walutowych, czyli teoria PSP (parytetu stóp procentowych):
Stopy procentowe w dwóch krajach powinny być równe z dokładnością do oczekiwanych zmian kursu walutowego i premii za ryzyko.
$$i_{\text{PLN}} = i_{\text{USA}} + \frac{E_{t - 1}^{e} - E_{t}}{E_{t}} + \rho_{t}$$
Wynika to z tego, że Amerykaniec lokując w PLN zarabia nie tylko na wyższej stopie procentowej, ale także na aprecjacji złotówki względem dolara.
Trzecią teorią kształtowania się kursu walutowego jest po prostu prawo popytu i podaży.
Za Brzozą-Brzeziną:
Kurs równowagi
To jedna z kluczowych koncepcji równowagowych w makroekonomii.
Jak zwykle brak jednej definicji. Stąd różne koncepcje mierzenia. Najbardziej popularne:
1. Kurs wg PSN (skorygowany o różnice w PKB per capita)
2. Fundamental equilibrium exchange rate (FEER) – teoretyczny poziom kursu zapeniający równowagę wewnętrzną i zewnętrzną (Williamson 1994)
3. Behavioral Equilibrium Exchange Rate (BEER) – kurs równowagi zależy od czynników długookresowych (NFA, PKB p.c., różnica stóp realnych) (Clark & MacDonald 1999)
4. Miara ankietowa – np. deklarowany kurs progowy przy którym eksport staje się nieopłacalny
Greenspan – Guidotti Rule (1999)
„The country should keep its reserves large enough to survive one year without new loans”
The OCHAR concept [Rybinski, Krynska 2010] Opportunity Cost of Holding Ample Reserves. OCHAR is a function „defined as a forgone Gross Domestic Profit growth resulting from too conservative reserve managment” [Rybinski, Krynska, 2010]
WIELKOŚĆ REZERW DEWIZOWYCH ZALEŻY OD: SYSTEMU KURSOWEGO; POWIĄZAŃ GOSPODARKI Z ZAGRANICĄ; IM WIĘKSZE ROZMIARY OTWARTOŚCI TYM WIĘKSZE REZERWY; OGRANICZENIA W ODNIESIENIU DO HANDLU ZAGRANICZNEGO I OBROTÓW KAPITAŁOWYCH; KOSZT UTRZYMANIA REZERW: RÓŻNICE MIĘDZY ALTERNATYWNYMI LOKATAMI REZERW A STOPĄ ZWROTU Z FAKTYCZNYCH TRANSAKCJI REZERWAMI (ZBLIŻONA JEST DO LIBID I KRÓTKOTERMINOWYCH LOKAT EUROWALUTOWYCH); RYZYKO TRUDNOŚCI PŁATNICZYCH W KRAJU/ UTRATA WIARYGODNOŚCI; POZIOM DOCHODU NARODOWEGO.
EBC - UTRZYMUJE WYSOKI POZIOM REZERW WALUTOWYCH ZE WZGLĘDU NA WIARYGODNOŚĆ EURO; DOCELOWO ZMNIEJSZY ICH WIELKOŚĆ, NADWYŻKA REZERW TO NIEGOSPODARNOŚĆ.
REZERWY WALUTOWE W POLSCE - TO AKTYWA REZERWOWE WYKORZYSTYWANE BEZPOŚREDNIO DO CELÓW FINANSOWANIA NIERÓWNOWAGI BILANSU PŁATNICZEGO I INNYCH DZIAŁAŃ SŁUŻĄCYCH ZACHOWANIU TEJ RÓWNOWAGI. W WARUNKACH GOSPODARKI POLSKIEJ OFICJALNE AKTYWA REZERWOWE OBEJMUJĄ: ZŁOTO MONETARNE; SPECJALNE PRAWA CIĄGNIENIA (SDR), POZYCJĘ REZERWOWĄ W MIĘDZYNARODOWYM FUNDUSZU WALUTOWYM, GOTÓWKĘ I LOKATY W WALUTACH WYMIENIALNYCH, W TYM: RACHUNKI BIEŻĄCE I TERMINOWE W BANKACH ZAGRANICZNYCH, PAPIERY WARTOŚCIOWE EMISJI ZAGRANICZNYCH PODMIOTÓW, PIENIĄDZE ZAGRANICZNE POSIADANE PRZEZ NBP W KASACH WALUTOWYCH, INNE NALEŻNOŚCI, KTÓRE ZAWIERAJĄ STAN NALEŻNOŚCI Z TYTUŁU AKTYWNYCH TRANSAKCJI REPO (ZAKUP PAPIERÓW WARTOŚCIOWYCH Z OTRZYMANYM PRZYRZECZENIEM ODKUPU).
OGÓLNE ZASADY ZARZĄDZANIA REZERWAMI DEWIZOWYMI - PODSTAWOWYMI ZASADAMI, KTÓRYMI KIERUJE SIĘ NARODOWY BANK POLSKI ZARZĄDZAJĄC REZERWAMI DEWIZOWYMI SĄ: OSIĄGNIĘCIA NAJWYŻSZEGO STOPNIA BEZPIECZEŃSTWA INWESTOWANYCH ŚRODKÓW, ZAPEWNIENIA ODPOWIEDNIEGO STOPNIA PŁYNNOŚCI, MAKSYMALIZACJA DOCHODU Z INWESTYCJI, KTÓRA ZALEŻY OD PRZYJĘTEGO POZIOMU RYZYKA INWESTYCYJNEGO I MOŻE BYĆ OSIĄGNIĘTA PRZY SPEŁNIENIU WARUNKÓW DOTYCZĄCYCH BEZPIECZEŃSTWA I PŁYNNOŚCI REZERW. Z POWYŻSZYMI ZASADAMI WIĄŻE SIĘ FUNDAMENTALNA FUNKCJA REZERW DEWIZOWYCH PAŃSTWA, TJ. ZAPEWNIENIE STABILNOŚCI MAKROEKONOMICZNEJ, WIARYGODNOŚCI FINANSOWEJ KRAJU I WYMIENIALNOŚCI WALUTY NARODOWEJ.
BANK CENTRALNY WYKORZYSTUJE REZERWY WALUTOWE DO: PROWADZENIA INTERWENCJI WALUTOWYCH, SPEKULACYJNYCH TRANSAKCJI WALUTOWYCH, DEWIZOWYCH OOR, OBSŁUGI DEWIZOWEJ BUDŻETU (SPŁATA DŁUGU ZAGRANICZNEGO DOKONYWANA JEST PRZEZ BUDŻET, ALE NAJCZĘŚCIEJ Z REZERW; BANK CENTRALNY MA OBOWIĄZEK DOSTOSOWAĆ STRUKTURĘ REZERW DO TYCH PŁATNOŚCI), TRANSAKCJI MIĘDZYNARODOWYMI JEDNOSTKAMI PŁATNOŚCI, OBSŁUGI ORGANIZACJI MIĘDZYNARODOWYCH I INNYCH BANKÓW CENTRALNYCH, UDZIELANIA I ZACIĄGANIA KREDYTÓW ZAGRANICZNYCH.
Rezerwy walutowe
(na podstawie www.nbportal.pl)
Rezerwy występują w postaci zagranicznych papierów wartościowych, złota oraz walut wymienialnych (kupionych przez NBP od banków, rządu lub od innych podmiotów). By je zakupić Narodowy Bank Polski wyemitował złote, które teraz pracują w polskiej gospodarce i systemie finansowym.
Rola rezerw walutowych:
zapewniają wymienialność złotego;
gwarantują płynność krajowego rynku walutowego w sytuacjach kryzysowych - są swoistą "ostatnią deską ratunku": w sytuacji ewentualnego masowego odpływu inwestorów z rynku NBP może sprzedawać bankom zgromadzone waluty, aby przeciwdziałać znacznym wahaniom kursu złotego;
zwiększają zaufanie do pozycji finansowej kraju;
podnoszą wiarygodność kredytową kraju;
są źródłem dochodu dla budżetu.
Obszar walutowy
• grupa dwóch lub więcej suwerennych państw
– wzajemne powiązanie kursów walutowych
– integracja rynków finansowych oparta na wolnym przepływie
kapitału i rzeczywistej unifikacji krajowych rynków
finansowych;
– integracja polityki gospodarczej, polegająca głównie na
wspólnych działaniach w zakresie polityki monetarnej i polityki kursów walutowych
Pozycja walutowa (definicja i rodzaje) + ryzyko walutowe
Wg. Heinz’a Riehl’a: pozycja walutowa netto określa długą (ryzyko deprecjacji) lub krótką (ryzyko aprecjacji) pozycję w walutach zagranicznych.
pozycja długa oznacza sytuację w której jakiś podmiot wszedł w posiadanie jakiejś waluty,
podmiot ma pozycję długą w określonej walucie jeśli posiada jakieś aktywa denominowane w tej walucie, np. depozyt na rachunku bankowym, bon skarbowy itp.
pozycja krótka oznacza sytuację w której jakiś podmiot posiada zobowiązanie w określonej walucie, np. zaciągnął pożyczkę, kupił towar za granicą w kredycie kupieckim albo (w przypadku banku) przyjął lokatę w walucie
Zarządzanie pozycją walutową oznacza świadome podejmowanie decyzji w jakiej walucie i w jakiej ilości zaciągać pasywa a w jakiej walucie i w jakiej proporcji inwestuje się środki
Otwarta pozycja walutowa (netto) – saldo wartości wszystkich aktywów i pasywów wykazywanych w danej walucie (tzn. nadwyżką po stronie aktywów lub pasywów.), z uwzglednieniem pozycji pozabilansowych zw. Z kupnem i sprzedażą danej waluty po z góry określonym kursie.
Ryzyko walutowe:
Ryzyko walutowe – (ryzyko kursowe) w ekonomii: ryzyko związane z możliwością wahań kursu jednej waluty w stosunku do innej. W praktyce można wyróżnić dwa rodzaje tego ryzyka:
ryzyko transakcyjne (transaction risk), występujące w przypadku zawierania transakcji rozliczanej w innej walucie niż waluta krajowa danego przedsiębiorstwa;
ryzyko księgowe (accounting risk), wynikające z możliwości zmiany wyceny aktywów lub pasywów, których cena jest wyrażona w innej walucie niż waluta, w której dane przedsiębiorstwo prowadzi księgi.
Jak się zabezpieczać?
Kontrakt terminowy – w ramach której strony transakcji uzgadniają, że dokonają w ściśle określonym momencie w przyszłości transakcji kupna / sprzedaży waluty po ściśle określonym kursie (szczególną odmianą kontraktu terminowego jest forward);
Opcja walutowa – w ramach której jedna ze stron transakcji, za określone wynagrodzenie (wyrażone dyskontem), uzyskuje możliwość zakupu / sprzedaży określonej sumy waluty po z góry ustalonym kursie,
Swap walutowy – jest to transakcja między dwoma podmiotami, polegająca na wymianie strumieni finansowych, których wartość i terminy są z góry ustalone.
Hedging polegający na takim kształtowaniu przepływów pieniężnych, aby ewentualne zmiany kursu były neutralne dla przedsiębiorstwa (tj. aby wartość zobowiązań i należności przedsiębiorstwa wyrażonych w danej walucie obcej w danym momencie w przyszłości była taka sama).
Traktat z Maastricht przewidywał zatem utworzenie EMU w trzech etapach. Przejście do każdego z nich było uwarunkowane osiągnięciem celów faz wcześniejszych. Etap pierwszy (1990-1993) zakładał dokończenie ogólnej liberalizacji przepływów kapitału wewnątrz Wspólnoty i rozpoczęcie procesu konwergencji ekonomicznej ku niskiej inflacji i umiarkowanemu deficytowi budżetowemu. Etap drugi (1994-1997 lub 1999) miał przygotować państwa członkowskie do przyjęcia jednolitej waluty przez przeprowadzenie niezbędnych reform instytucjonalnych oraz osiągnięcie zadowalającej zbieżności ich działań gospodarczych. Etap trzeci to okres stopniowego wprowadzania jednolitej waluty.
Charakterystyka poszczególnych etapów.
Etap pierwszy: 1 lipca 1990 – 31 grudnia 1993
Na szczycie w Madrycie w czerwcu 1989 r. Rada Europejska podjęła decyzję, że pierwszy etap rozpocznie się 1 lipca 1990 r. Najważniejsze zadanie w tym stadium miało polegać na wprowadzeniu Jednolitego Rynku opartego na czterech swobodach- swobodnym przepływie osób, towarów, usług i kapitału na terenie EWG. Szczególny nacisk położono na zniesienie wszelkich ograniczeń w przeływie kapitału zarówno wewnątrz Wspólnoty, jak i w relacjach z krajami trzecimi (art. 116 ust. 2 w zw. z art. 56 TWE). Waluty krajów członkowskich miały być na tym etapie objęte na jednakowych zasadach mechanizmem stabilizacji kursów ESW. Dążono również do zacieśnienia współpracy pomiędzy bankami centralnymi.
W czasie trwania pierwszego etapu państwa członkowskie miały wprowadzać, jeśli było to konieczne, wieloletnie programy zmierzające do zapewnienia trwałej zbieżności niezbędnej do osiągnięcia unii gospodarczej i walutowej, zwłaszcza w zakresie stabilności cen i zdrowych finansów publicznych. (art. 116 ust. 2 lit. a TWE: ex 109e). Konieczne także było wynegocjowanie i ratyfikowanie traktatu zawierającego poprawki do Traktatu Rzymskiego, niezbędne do ustanowienia unii walutowej. Datą zakończenia tego stadium było w praktyce wejście w życie Traktatu z Maastricht w listopadzie 1993 r.
Etap drugi: 1 stycznia 1994 – 31 grudnia 1998
Traktat z Maastricht ustalił termin rozpoczęcia drugiego etapu tworzenia EMU na 1.
stycznia 1994 r. Etap ten miał się zakończyć do końca 1996 r., lub najpóźniej do końca 1998 r. W tym etapie kraje zobowiązały się do koordynacji polityki pieniężnej i makroekonomicznej oraz unikania nadmiernego deficytu budżetowego oraz do zapewnienia niezależności swojego banku centralnego od rządu.
1 stycznia 1994 r. został zamrożony skład kursowy koszyka ECU oraz po rozwiązaniu Komitetu Gubernatorów Banków Centralnych i Europejskiego Funduszu Współpracy Walutowej we Frankfurcie nad Menem utworzono Europejski Instytut Walutowy (European Monetary Institute)- zalążek przyszłego Europejskiego Banku Centralnego. Ustanowienie EIM było najważnieszym przedsięwzięciem instytucjonalnym tego etapu. Głównym zadaniem EIM była kontrola zobowiązań wynikających z drugiego etapu utworzenia Unii, a przede wszystkim:
umacnianie współpracy między narodowymi bankami centralnymi
umacnianie koordynacji narodowych polityk pieniężnych oraz dążenie do zapewnienia stabilności cen
kontrola funkcjonowania Europejskiego Systemu Walutowego
przygotowanie dokumentów i procedur koniecznych do prowadzenia w EMU jednolitej polityki walutowej
przygotowanie zasad operacji, które będą podejmowane przez narodowe banki centralne w ramach Europejskiego Systemu Banków Centralnych
przygotowanie emisji banknotów nowego pieniądza
EIM przejął zadania, a wraz z nimi także aktywa i pasywa Europejskiego Funduszu Współpracy Walutowej. EIM prowadził działania przygotowawcze, aby w przyszłości Europejski System Banków Centralnych mógł sprawnie podjąć realizację swych zadań. EIM nie posiadał żadnych wiążących uprawnień. Mógł on tylko:
formułować nie mające mocy wiążącej opinie lub zalecenia odnośnie ogólnej orientacji polityki walutowej i polityki kursów walut, jak również związanych z nimi środków wprowadzanych w każdym państwie członkowskim
przedkładać opinie lub zalecenia rządom i Radzie UE odnośnie kierunków działań mogących
wpływać na wewnętrzną lub zewnętrzną sytuację walutową we Wspólnocie, a zwłaszcza na funkcjonowanie Europejskiego Systemu Walutowego
wydawać władzom walutowym państw członkowskich zalecenia odnośnie prowadzenia ich polityki walutowej.
EIM pełnił swoją funkcję do czasu powołania Europejskiego Banku Centralnego, kiedy to uległ rozwiązaniu.
W 1995 r. podczas szczytu w Madrycie wyrażono wolę przejścia do trzeciego etapu EMU począwszy od 1 stycznia 1999 r. Rada Europejska przyjęła Zieloną Księgę dotyczącą problemów przejścia do wspólnej waluty. Ustalono też nazwę przyszłej wspólnej waluty - EURO. Postanowiono, że banknoty będą miały nominały 5, 10, 20, 50, 100, 200 i 500 euro. Będzie też osiem monet, o wartości począwszy od 2 do 1/100 euro (później nadano jej nazwę centa).
Z trzech proponowanych opcji wprowadzenia nowej waluty, Rada Europejska wybrała scenariusz „odniesienia”. Opierał się on na tzw. „masie krytycznej”, tj na szybkim wprowadzeniu jednej waluty przez natychmiastową realizację wystarczającej ilości operacji w euro Scenariusz ten zakładał istnienie okresu przejściowego, którego skutkiem były rozmaite koszty związane z jednoczesnym używaniem walut krajowych i euro. Okres ten nie mogł być zatem zbyt długi, aby nie narażać konsumentów i przedsiębiorstwa na dodatkowe koszty, ale i zarazem nie mogł być zbyt krótki, aby proces wprowadzania jednej waluty był realny z punktu widzenia logistyki.
Kraje UE w protokole dołączonym do Traktatu z Maastricht potwierdziły, że akceptacja przez nie postanowień Traktatu daje nieodwracalny charakter przejściu Wspólnoty w finalne stadium tworzenia EMU, do którego dążyć będą wszystkie państwa. Powinny więc one respektować wolę Wspólnoty rozpoczęcia trzeciego etapu i nie przeszkadzać sobie nawzajem w dążeniu do tego wspólnego celu.
Przejście do trzeciego etapu uzależniono od tempa dostosowania gospodarek krajów UE do wymogów dotyczących sytuacji ekonomicznej, określonych w Traktacie z Maastricht. W Protokole do Traktatu z Maastricht ustalono pięć kryteriów, warunkujących uczestnictwo w trzeciej fazie EMU:
Kryterium stabilności cen: średnia stopa inflacji w roku poprzedzającym ocenę gotowości do EMU nie może przekraczać średniego wskaźnika inflacji odnotowanego w tym samym czasie w trzech krajach o najniższej dynamice cen więcej niż o 1,5 pkt. procentowego
Kryterium deficytu budżetowego: udział deficytu sektora rządowego w produkcie krajowym brutto (PKB) mierzonym w cenach rynkowych, w roku poprzedzającym ocenę gotowości do EMU, nie powinien przekraczać 3 proc.
Kryterium długu publicznego: udział zadłużenia publicznego w PKB w roku poprzedzającym ocenę nie powinien przekraczać 60 proc.
Kryterium stóp procentowych: średnia nominalna, długookresowa stopa procentowa w roku poprzedzającym ocenę nie powinna być wyższa o więcej niż 2 pkt. proc. od średniej stopy procentowej w trzech krajach o najniższym poziomie inflacji
Kryterium udziału w mechanizmie kursowym Europejskiego Systemu Walutowego: kraj aspirujący do przystąpienia do trzeciej fazy EMU powinien być przynajmniej przez dwa lata poprzedzające badanie członkiem Europejskiego Systemu Walutowego i respektować normalny przedział wahań kursów walut przewidziany w ramach mechanizmu kursowego.
Nie obyło się jednak bez pewnych komplikacji. Zawarty w Traktacie z Maastricht scenariusz realizacji unii gospodarczej i walutowej został napisany zasadniczo w latach 1989 i 1990, tj. w okresie, gdy walka z inflacją oparta na stabilizacji kursów walutowych odnosiła sukces. Ta stabilizacja wydawała się trwała tym bardziej jeszcze, że w wielu krajach wraz z obniżką stopy inflacji zmniejszała się stopa bezrobocia. Pogorszenie koniunktury gospodarczej, jakie wkrótce nastąpiło, podważyło cały proces konwergencji ekonomicznej i monetarnej. W warunkach recesji wzrost wydatków publicznych nie mógł być w pełni skompensowany wyższymi wpływami do budżetu. Pozostała w zasadzie jedyna możliwość, jaką były wyższe deficyty budżetowe. Wzrost deficytów budżetowych zwiększył dług publiczny, którego poziom w wielu krajach zdecydowanie przekraczał dopuszczalny poziom długu w EMU (w 1997r. stosunek zadłużenia publicznego do PKB nie przekraczał wartości bazowej-60% tylko w 4 krajach członkowskich). Jednak zgodnie z z art. 104 TWE kryterium to można uznać za spełnione jeśli stosunek ten maleje w wystarczającym stopniu zbliżając się do wartości bazowej.
W grudniu 1996 r. w Dublinie, Rada Europejska przyjęła Pakt na rzecz Stabilności i Rozwoju, będący swoistym kodeksem postępowania w zakresie spełniania budżetowego kryterium zbieżności. Pakt ten mial zapewnić dyscyplinę fiskalną i stabilność cen na terenie Unii Gospodarczej i Walutowej. Zgodnie z jego postanowieniami w normalnych warunkach deficyty budżetowe powinny być zrównoważone, a w okresie złej koniunktury nie mogą przekraczać 3 % PKB. W przypadku gdy deficyt budżetowy zostanie uznany za zbyt wysoki, państwo karane jest sankcjami ze strony Rady Europejskiej. Kara polega na obowiązku złożenia nieoprocentowanego depozytu stabilizacyjnego. Jeżeli dany kraj w ciągu dwóch lat nie zlikwiduje nadmiernego deficytu, depozyt przemienia się w karę finansową, której wysokość zawarta jest w przedziale 0,2 do 0,5 % PKB w zależności od skali przekroczenia granicy 3 % PKB.
Ostatnia część tej fazy tzw. interim period (maj-grudzień 1998 r.) miała obejmować ustalenie listy krajów zakwalifikowanych do EMU, określenie nieodwołalnych kursów wymiany oraz utworzenie Europejskiego Banku Centralnego.
Komisja Europejska i EIW miały za zadanie sporządzić do końca 1996 r. raporty o wynikach gospodarczych państw członkowskich. Na tej podstawie Rada UE złożona z ministrów gospodarki i finansów dokonała oceny (kwalifikowaną większością głosów) w jakim stopnia każde z państw spełniło ustalone kryteria i czy zostały one spełnione przez większość członków UE. Następnie do 31.12.1996 r. szefowie państw i rządów (Rada Europejska) mieli rozstrzygnąć czy większość państw wypełniło kryteria zbieżności. W przypadku pozytywnej decyzji należało do końca 1997 r. ustalić termin rozpoczęcia trzeciego etapu integracji.
Istotne postanowienie stanowiło, że jeżeli do końca 1997 r. nie zostanie ustalona data rozpoczęcia trzeciego etapu tworzenia Unii Walutowej, to etap ten rozpocznie się 1 stycznia 1999 r., bez względu na liczbę państw gotowych do wejścia do Unii. Rada Europejska miała za zadanie do 1 lipca 1998 r. określić, które kraje zostaną członkami Unii Walutowej.
Kwalifikacja krajów do udziału w EMU została zaplanowana na wczesną wiosnę 1998 r. Komisja Europejska zarekomendowała w marcu tego roku 11 krajów, które spełniły kryteria konwergencji: Austrię, Belgię, Finlandię, Francję, Hiszpanię, Holandię, Irlandię, Luksemburg, Niemcy, Portugalię i Włochy. W pierwszym etapie do EMU nie przystąpiły: Grecja, Dania, Wielka Brytania, i Szwecja. Wobec Wielkiej Brytanii i Danii zastosowano specjalne ustępstwa, które były konieczne, aby Traktat został ratyfikowany przez te państwa. Wielka Brytania nie zgadzała się na oddanie uprawnień do prowadzenia polityki pieniężnej na rzecz ESBC, dlatego uzyskała możliwość rezygnacji z wejścia do Unii Walutowej. W przypadku Dani wejście do takiej Unii uniemożliwił wynik referendum. Pozostałe dwa państwa Grecja i Szwecja nie wypełniły kryteriów Traktatu. Jednak już po dwóch latach, 1 stycznia 2001 r. Grecja została dwunastym członkiem Unii. Każde z trzech państw pozostających poza strefą euro może w zostać przyjęte do EMU w charakterze pełnoprawnego członka. Musi tylko wypełnić kryteria gospodarcze oraz zgłosić chęć i gotowość do członkostwa.
Parlament Europejski przyjął propozycję Komisji Europejskiej 30 kwietnia 1998 r., a szefowie państw i rządów potwierdzili listę państw przechodzących 1 stycznia 1999 r. do trzeciego etapu EMU podczas specjalnego spotkania na szczycie Rady ds. Gospodarki i Finansów (ECOFIN) w Brukseli, 1-3 maja. Do końca 1998 r. przyjęto całość potrzebnej w tym kontekście legislacji.
Etap trzeci: jednolita waluta
Trzeci etap EMU rozpoczął się, zgodnie z planem, 1 stycznia 1999 r. i trwał do 31 grudnia 2001 r. Faza ta zwieńczyła żmudny proces zmian, które państwa aspirujące do unii monetarnej musiały przeprowadzić w swoich strukturach instytucjonalnych oraz w zakresie wewnętrznego porządku prawnego. Z początkiem 1999 r. rozpoczął działalność Europejski Bank Centralny emitujący własną walutę-euro. ECU przestała istnieć (zastąpiona przez euro w stosunku 1:1). Nastąpiło nieodwołalne usztywnienie kursów centralnych walut wobec euro, a w konsekwencji także i wobec siebie. 1 stycznia 1999 r. euro stało się prawnym środkiem płatniczym na terenie krajów EMU.
Należy przy tym zaznaczyć, że krajowe banki centralne nie zniknęły z chwilą pojawienia się EBC. Stały się częścią tzw. Eurosystemu. Nie mogą jednak podejmować decyzji dotyczących polityki pieniężnej czy kursów walutowych, ich zadaniem stało się wdrażanie decyzji EBC. Zachowały swoje uprawnienia dotyczące nadzoru bankowego.
Zgodnie z rezolucją Rady Europejskiej w Amsterdamie (1997 r.) ESW i jego mechanizm kursowy zostały zastąpione nowym mechanizmem (ERM 2), wiążącym z euro waluty państw członkowskich nie należących do strefy euro. Udział w ERM 2 jest dobrowolny.
W okresie od 1 stycznia 1999 r. do 1 stycznia 2002 r. waluty narodowe pozostały w obiegu. Istniała prawna równorzędność walut narodowych i euro. Czas ten był niezbędny na wydrukowanie banknotów i wybicie monet euro. Euro było natomiast wykorzystywane w operacjach bezgotówkowych, choć sklepy i restauracje nie miały obowiązku przyjmowania zapłaty kartą lub czekiem w euro. Nie miały też obowiązku wywieszania podwójnych cen (choć było to rekomendowane). Musiały tylko jasno zaznaczyć czy przyjmują płatności w euro, czy nie. Banki na żądanie klienta miały obowiązek przeliczyć jego konto na euro, ale odwrotna operacja była niemożliwa. W okresie tym każdy klient mógł utrzymywać rachunek bankowy w walucie narodowej.
1 stycznia 2002 r. zostały wprowadzone do obiegu banknoty i monety euro. Przez 6 miesięcy znajdowały się w obiegu razem z banknotami i monetami walut narodowych. 1 lipca 2002 r. nastąpiło wycofanie z obiegu banknotów i walut narodowych.
W trakcie trzeciego etapu EMU większość cen na terenie strefy euro była podawana podwójnie - w walucie narodowej i w euro, co ułatwiło przyzwyczajenie się do nowej waluty. Banki mogły oferować swoje usługi zarówno w walutach narodowych, jak i w euro. Przedsiębiorstwa obowiązywała zasada ciągłości umów, bez względu na sposób ustalenia ceny. Mogły prowadzić rachunkowość podwójnie, w walucie narodowej i w euro, ale z dniem 1 stycznia 2002 r. musiały przejść na nowy system.
Kurs płynny
Absolutnie płynny
Z możliwością ingerencji (w praktyce najczęściej)
Kurs sztywny
Z ustalonym przedziałem wahań
Pełzający/kroczący (np. pełzająca dewaluacja w Polsce -91 do 2000)
Currency Board (zarząd walutą)
Unia walutowa