PSYCHOLOGIA OGÓLNA – psychologia jako nauka funkcjonuje od końca XIX wieku (introspekcjonizm – wzgląd w procesy psychiczne)
Behawioryzm:
przedstawiciele: Iwan Pawłow, John Watson, Burrhus Skinner
założenia ortodoksyjnego behawioryzmu:
- człowiek jest sterowany przez aktywne środowisko zewnętrzne (wzmocnienia negatywne i pozytywne)
przedmiotem psychologii są zachowania człowieka i jego środowiskowe uwarunkowania (reakcje, popędy, wzmocnienia)
- procesy psychiczne nie mają wpływu na zachowanie człowieka i nie można ich badać metodą obiektywną (czarna skrzynka)
krytyczna reakcja na introspekcjonizm
głównie skupia się na zachowaniu
procesy psychiczne można porównywać do koloru samochodu – nie ma on wpływu na to, że samochód jedzie
Koncepcja warunkowania instrumentalnego wg Skinnera:
* rodzaje wzmocnień:
a) pozytywne = nagrody – człowiek podejmuje zachowania, które są narzędziem do osiągnięcia pożądanych stanów (nagród). W określonych warunkach zewnętrznych utrwalają się te zachowania, które prowadzą do pozytywnych konsekwencji (prawo efektu) – ludzie mogą się uzależniać.
b) negatywne = kary – człowiek podejmuje zachowania, dzięki którym może uniknąć niepożądanych konsekwencji lub powstrzymuje się od zachowań prowadzących do niepożądanych skutków (kar); działa hamująco.
* wzmocnienia pierwotne – mają wartość biologiczną (pokarm, bodźce bólowe itp.)
* wzmocnienia wtórne – mają wartość społeczną (wynikają z doświadczenia: aprobata społeczna, izolacja społeczna itp.)
DZIAŁANIE KARY:
- tłumi i zahamowuje na pewien okres niepożądane zachowanie, lecz nie eliminuje go z repertuaru zachowań
- bodziec, który działa tu i teraz
- uczy motywacji zewnętrznej, a nie dlatego, że jest to złe samo w sobie
- słabsze kary sprzyjają uwewnętrznieniu zachowań – motywują do przemyśleń; mogą być skuteczne
- negatywne konsekwencje kary:
generalizacja hamowania na zachowania pozytywne
powstawanie zaburzeń emocjonalnych
unikanie źródeł karania
uczenie się negatywnych wzorców zachowań (efekt dziedziczenia społecznego)
Psychodynamiczne koncepcje człowieka:
wybitni przedstawiciele psychodynamicznych koncepcji człowieka:
+ Alfred Adler (1870-1937) – psychologia indywidualna
+ Carl Gustaw Jung (1875-1961) – psychologia analityczna, pojęcia archetypów
+ Karen Horney (1895-1952), Erich Fromm (1900-1991) – psychologia kulturowa, odchodziła od biologicznego poznawania rozwoju człowieka; pewne kompleksy są typowe dla danej kultury, która może rodzić sytuacji trudne dla naszej psychiki.
- nie tylko procesy świadome = istnienie podświadomości
- założenia wspólne:
a) zachowanie człowieka sterowane jest przez wewnętrzne popędy i potrzeby
b) wewnętrzne popędy są w znacznej mierze nieświadome z powodu działania w psychice człowieka mechanizmów obronnych
c) doświadczenia wczesnodziecięce determinują osobowość człowieka i jego życie dorosłe
PSYCHOANALIZA ZYGMUNTA FREUDA (1856-1939) – główne poglądy:
- zachowaniem człowieka rządzą dwa podstawowe popędy (instynkty)
1) płciowy (eros, libido) – wszystko co napędza nasze życie
2) śmierci (thanatos)
- rozwój libido przechodzi przez następujące fazy:
* oralną – źródłem przyjemności jest ssanie i gryzienie (1. rok życia)
* analną – źródłem przyjemności jest agresja oraz wydalanie i powstrzymywanie stolca (2. rok życia), kontrola nad ciałem
* falliczną – źródłem przyjemności są własne narządy płciowe (3-5 rok życia)
W tym okresie chłopcy przechodzą przez kompleks Edypa, a dziewczęta przez kompleks Elektry. Polega to na tym, że chłopcy zakochują się w swojej matce i zachowują się wrogo w stosunku do ojca, ale mimo wszystko identyfikuje się z nim jako z własną płcią.
* latencji (utajnienia) – słabną zainteresowania seksualne – dziecko interesuje się światem zewnętrznym (młodszy wiek szkolny)
* genitalnej – zainteresowanie osobami płci przeciwnej (mniej więcej od 12. roku życia)
- pojęcie fiksacji – zatrzymanie jeśli przechodzi przez fazę niewłaściwie do innej strefy; zatrzymanie się rozwoju, którego konsekwencją są perwersje, nerwice, agresja
- w psychice człowieka są 3 instancje będące źródłem konfliktów wewnętrznych, funkcjonujące wg odmiennych zasad:
ID (biologiczne popędy) – zasada przyjemności = chcę
SUPEREGO (normy postępowania) – zasada powinności
EGO (ja) – zasada realizmu; ego jest mediatorem między id i superego; najbardziej świadoma instancja
Podstawowe mechanizmy obronne to:
# WYPARCIE – zapominanie, spychanie przeżyć do nieświadomości; mechanizm najprostszy; może zdarzyć się w przypadku traumatycznych przeżyć. W przyszłości odtwarzanie traumatycznych przeżyć może zdarzyć się, obrazy powracają; działa zarówno u dzieci, jak i osób dorosłych.
# PROJEKCJA – rzutowanie własnych nieakceptowanych pragnień na otoczenie; broni przed uświadomieniem własnych potrzeb i emocji poprzez identyfikowanie ich z innymi osobami, np. podoba mi się żonaty mężczyzna, a ja rzutuję to w taki sposób, że stwierdzam, iż to ja się mu podobam; przypisuje swoje cechy innym ludziom, aby zachować pozytywny obraz swojej osoby.
# RACJONALIZACJA – usprawiedliwianie własnych zachowań – zjawisko kwaśnych winogron i słodkich cytryn:
kwaśne winogrona:
jeżeli człowiek ma jakąś potrzebę, której nie potrafi zaspokoić lub jakiś cel, żeby nie cierpieć można sobie wmówić, że jest on niewarty tego, aby go chcieć – żeby się nie załamać; coś co nadal jest dla nas emocjonalnie ważne próbujemy sobie wmówić, że „a po co mi to”; wyciszenie potrzeb, samooszukiwanie się
słodkie cytryny:
w sytuacjach kiedy człowiek coś musi robić, żeby nie cierpieć wmawia sobie, że to ma sens – szukanie w tej cytrynie tego co jest słodkie, wtedy kiedy nie da się uniknąć cierpienia
#SUBLIMACJA – zastępcze zaspokajanie potrzeb biologicznych na poziomie psychicznym – można wyżywać się w innej sferze psychicznej, np. napisać erotyk, list.
# KOMPENSACJA – zaspokajanie potrzeb w innej sferze życia niż w tej, na której jednostce zależy
Procesy nieświadome chronią nas przed świadomym doznawaniem potrzeb, które mogłyby nas zdezintegrować. Nie powinny być jednak za silne. Nie są jednoznacznie złe lub dobre.
TYPY CHARAKTERÓW WG FROMMA:
Charakter receptywny (ludzie bluszcze) – słaby, zależny od innych, traktuje innych jako źródło zaspokajania swoich potrzeb; bierny
Charakter eksplolatatorski – agresywny, pewny siebie, wykorzystywanie innych traktuje jako sposób na życie
Charakter chomikarski – czerpie pewność siebie z posiadania, natrętny i oszczędny; lękowa, nie chce się wzbogacić, ale się zabezpieczyć – boi się ryzyka
Charakter merkantylny – traktuje siebie oraz innych jako towar; poczucie wartości przez posiadanie (też popularność)
Charakter produktywny – zdolny do miłości i twórczej pracy, nie boi się angażować, czegoś osiągnąć
Psychologia poznawcza:
wybitni przedstawiciele: Ulric Neisser, Noam Chomsky, Jean Piaget, George Kelly, Harold Kelly, Fritz Heider, Leon Festinger
badają głównie to co się mieści na poziomie świadomym, koncentruje się na wiedzy
Ogólne założenia:
człowiek jest istotą aktywną (a nie tylko reaktywną) – samodzielnie poszukuje informacji, gromadzi je i przetwarza
doświadczenie człowieka jest narzędziem poznawczej kontroli nad otoczeniem, służy planowaniu własnych zachować, przewidywaniu wydarzeń, interpretowaniu przyczyn wydarzeń itp.
doświadczenie człowieka zorganizowane jest w strukturach poznawczych – osobowość człowieka jest organizacją tych struktur (pewne usystematyzowanie)
- obraz człowieka racjonalnego
system poznawczy człowieka funkcjonuje wg zasady spójności – zgodności poznawczej. Informacje niezgodne z informacjami zakodowanymi. W strukturach poznawczych rodzą dyskomfort psychiczny i motywują jednostkę do usunięcia pobieżności (do redukcji dysonansu poznawczego)
struktury poznawcze można opisywać ze względu na ich treść oraz cechy formalne, np. wiedza konkretna sytuacyjnie lub abstrakcyjna; bogactwo wiedzy; otwartość na informacje nowe lub uznawanie tego za nieprawdę
ze względu na treść wyróżniamy takie schematy poznawcze jak: schematy dotyczące JA, schematy dotyczące świata zewnętrznego (natury, kultury, społeczeństwa)
pod względem formalnym wyróżniamy takie cechy struktur psychicznych: złożoność, otwartość, abstrakcyjność
Jednostka nie tylko opisuje, lecz ocenia (wartościuje) świat zewnętrzny jak i samą siebie. TYPY WARTOŚCI:
* dionizyjskie – komfort życia, konsumpcja, przyjemność
* heraklesowe – władza, sława, uznanie społeczne
* prometejskie – bezinteresowne niesienie pomocy innym
* apollińskie – twórczość, poznanie świata, rozwój nauki i sztuki
* sokratyczne – samopoznanie, rozwój własnej osobowości
Psychologia humanistyczna:
wybitni przedstawiciele: Carl Rogers i Abraham Maslow
podstawowe założenia:
Człowiek z natury jest dobry – wszelkie zaburzenia mają charakter wtórny, wynikają z negatywnych wpływów środowiska.
Podstawową wartością człowieka jest rozwój – zdolność do samorealizacji.
Zachowanie człowieka uwarunkowane jest przez teraźniejszość, to co człowiek doświadcza, przeżywa tu i teraz
Obiektem badań psychologów humanistycznych jest pole fenomenologiczne – to co człowiek przeżywa i doświadcza w danej chwili (niekoniecznie świadomie). Praktycznym zadaniem psychologów jest pomóc człowiekowi zaspokajać potrzeby, rozwijać swoje możliwości.
ABRAHAM MASLOW (1908-1970)
- jest autorem hierarchicznej koncepcji potrzeby człowieka
- każdy człowiek ma potrzeby podstawowe, które tworzą hierarchię: potrzeby stojące niżej muszą zostać zaspokojone, aby mogły rozwinąć się potrzeby wyższe w hierarchii
- potrzeby podstawowe:
samorealizacji
uznania i szacunku
przynależności i miłości
bezpieczeństwa
biologiczne
- co znaczy minimum dla pewnych ludzi, minimum potrzeb musi być spełnione
- istnieją też indywidualne meta potrzeby (potrzeby wzrostu), które nie tworzą hierarchii:
sprawiedliwości
dobra
piękna
prawdy
- ich niezaspokajanie prowadzi do patologii, takiej jak: apatia, cynizm, udręka duchowa, wyobcowanie
Maslow badał osoby ponadprzeciętnie zdolne do samorealizacji. Cechy osób w pełni zdrowych psychicznie:
- realistyczni i spontaniczni
- akceptują siebie oraz innych ludzi
- skoncentrowani na problemach
- niezależni, autonomiczni, z dystansem
- oceniają ludzi w sposób niestereotypowy
- mają przeżycia mistyczne (peak experience)
- uznają wartości demokratyczne (tolerancja wobec innych przekonań)
- mają filozoficzne poczucie humoru
- są twórczy
PROCES SPOSTRZEGANIA:
- wrażliwość narządów zmysłowych
- progi różnicy: najmniejsza wyczuwalna różnica między dwoma bodźcami spostrzeganymi tym samym narządem zmysłów
- Prawo Webera: próg różnicy jest proporcjonalny do pierwotnej intensywności bodźca. Aby dostrzec podobną różnicę – wartość bodźców musi rosnąć wykładniczo.
- progi absolutne: minimalna wartość bodźca zdolna wywołać wrażenia (badania Galantera)
- odbiór sygnałów – odbiór bodźców o określonym znaczeniu zależy nie tylko od ich intensywności, lecz także NASTAWIENIA człowieka
2 rodzaje błędów w odbiorze sygnałów:
błędne rozpoznanie – np. reagowanie na dym papierosa jak na pożar
błędne nierozpoznanie – np. zlekceważenie oznak choroby
TRANSDUKCJA – przetwarzanie informacji z narządów zmysłów na impulsy nerwowe przekazywane do mózgu
SPOSTRZEGANIE JEST INTERPRETACJĄ BODŹCÓW
- nastawienie (uwaga) decyduje o tym, które z odebranych wrażeń zostaną zinterpretowane, a które zignorowane (efekt Stroopa, 1935)
METODA ZWRACANIA UWAGI:
- prezentowanie bodźców nieoczekiwanych, o szczególnej intensywności lub wielkości
- powtarzanie
- wywoływanie nastawienia
INTERPRETOWANIE PRZYCZYN ZACHOWAŃ LUDZKICH:
podstawowy błąd atrybucyjny – Lee Ross, 1977
- polega na skłonności do dyspozycyjnego interpretowania zachowań innych ludzi i niedocenianiu czynników sytuacyjnych szukanie przyczyn w ich stałych cechach, np. ma dwóję, bo jest leniwy
asymetria atrybucyjna
- jednostka częściej interpretuje cudze zachowania za pomocą dyspozycji (stałych cech), a swoje za pomocą czynników sytuacyjnych
egotystyczny błąd atrybucyjny
- dokonywany przy interpretacji własnych zachowań; polega na tendencyjnym interpretowaniu przyczyn własnych powodzeń i niepowodzeń
- powodzenia interpretowane są za pomocą czynników wewnętrznych (dyspozycyjnych), a niepowodzenia – czynników zewnętrznych (sytuacyjnych)
- chroni nasze poczucie własnej wartości (egotystyczny)
Uczenie się = to proces, który stanowi podstawę względnie stałych zmian w zachowaniu zachodzących w wyniku ćwiczeń (planowane zachowania) lub doświadczenia
Uwarunkowania klasyczne:
przedstawiciele: Iwan Pawłow, John Watson
- uczenie się znaczeń nowych (neutralnych) bodźców poprzez kojarzenie ich z bodźcami biologicznie waznymi
- konsekwencją tego typu uczenia jest pojawienie się tzw. reakcji warunkowych
- podstawą warunkowania klasycznego są ODRUCHY BEZWARUNKOWE – automatyczne reakcje na specyficzny bodziec, np. ślinienie się pod wpływem pokarmu, mrużenie oczu pod wpływem silnego światła itp.
- ZJAWISKA Z NIM ZWIĄZANE:
* wygaszanie wielokrotne powtarzanie sekwencji: bodziec warunkowy – brak bodźca biologicznie ważnego prowadzi do wygaszania reakcji warunkowej
* generalizacja pojawienie się reakcji warunkowych nie tylko na bodźce warunkowe, lecz inne do nich podobne, np. mały Albert z badań Watsona reagował strachem nie tylko na szczury, lecz inne podobne futerkowe przedmioty
* różnicowanie odmienne reagowanie na podobne bodźce, np. reagowanie tylko na pewne odcienie kolorów, wybrane dźwięki itp. Odwrotność generalizacji
* blokowanie uprzednie reakcje utrudniają uczenie się nowych bodźców warunkowych zapowiadających te same bodźce biologiczne; badanie Bersteina, 1988
Warunkowanie sprawcze (instrumentalne)
wybitni przedstawiciele: Lee Thornadike, Burhus Skinner, David Premach, Martin Seligman
- uczenie się zachowań ze względu na ich konsekwencje: pozytywne lub negatywne
- wzmocnienia negatywne i pozytywne zwiększają prawdopodobieństwo wykonania określonego zachowania
RODZAJE WZMOCNIEŃ:
- pierwotne = bodźce biologicznie ważne
- wtórne = bodźce skojarzone z bodźcami biologicznie ważnymi, np. pieniądze; zachowania sprawiające przyjemność
ZASADA PREMACKA: zachowania mniej atrakcyjne mogą być wzmacniane przez zachowania bardziej atrakcyjne, np. dziecko może polubić uczenie się, jeśli po nim ma możliwość zabawy.
- tłumaczenie zachowań – działanie kary: gdy bodziec awersyjny występuje po określonym zachowaniu i ZMNIEJSZA prawdopodobieństwo jego wystąpienia
Uczenie się metodą prób i błędów
- wg Lee Thorndike’a zwierzęta uczą się zachowań prowadzących do celu metodą prób i błędów. Zachowania niewłaściwe (nie prowadzące do celu) są wygaszane a prawidłowe wzmacniane – PRAWO EFEKTU
- wg Kohlera zwierzęta mogą uczyć się przez WYGLĄD – zrozumienie jak należy się zachować (bez prób i błędów)
- wg Skinnera organizm (ludzki czy zwierzęcy) uczy się nie tylko określonych zachowań, lecz także kiedy określone zachowanie jest właściwe – uczenie się sekwencji (ZBIEŻNOŚCI TRÓJCZŁONOWEJ):
bodziec różnicowy ---- reakcja ---- skutek
automat do napojów ---- wrzucenie pieniędzy ---- napój
UCZENIE SIĘ BEZRADNOŚCI
DEFINICJA
BEZRADNOŚĆ - STAN PSYCHICZNY POLEGAJĄCY NA PRZEKONANIU, ŻE JEDNOSTKA NIE MA WPŁYWU NA OKREŚLONĄ SYTUACJĘ.
BADANIA MARTINA SELIGMANA I STEVENA MAIERA, 1967:
SCHEMAT BADAŃ
TURA I: wyróżniono trzy grupy zwierząt:
poddana elektrowstrząsom bez możliwości wyłączenia prądu;
poddana elektrowstrząsom z możliwością wyłączenia prądu;
3. grupa kontrolna – nie uczestnicząca w badaniu
TURA II:
wszystkie zwierzęta znalazły się w nowym pomieszczeniu i poddane zostały uderzeniom prądem. Istniał prosty sposób ucieczki, który odkrywały i wykorzystywały zwierzęta z grupy II i III, natomiast zwierzęta z grupy I biernie czekały (były bezradne).
UCZENIE SIĘ PRZEZ OBSERWACJĘ
ALBERT BANDURA
DEFINICJA
UCZENIE SIĘ PRZEZ OBSERWACJĘ JEST FORMĄ UCZENIA SPOŁECZNEGO POLEGAJĄCĄ NA NAŚLADOWANIU ZACHOWAŃ INNYCH OSÓB (MODELI).
WARUNKI NAŚLADOWANIA ZACHOWAŃ MODELA
NAGRADZAJĄCE KONSEKWENCJE ZACHOWAŃ MODELA
MODEL JEST LUBIANY
MODEL JEST PODOBNY DO OBSERWATORA
ZACHOWANIE MODELA WYRÓŻNIA SIĘ NA TLE
INNYCH ZACHOWAŃ
NAŚLADOWANIE MODELA MIEŚCI SIĘ W ZAKRESIE
UMIEJĘTNOŚCI OBSERWATORA
PAMIĘĆ
DEFINICJA
ZDOLNOŚĆ UMYSŁU DO ODBIERANIA, PRZECHOWYWANIA I ODTWARZANIA INFORMACJI I ZDARZEŃ, KTÓRYCH SIĘ DOŚWIADCZYŁO.
TYPY PAMIĘCI
ZE WZGLĘDU NA TREŚĆ MATERIAŁU WYRÓŻNIAMY:
PAMIĘĆ PROCEDURALNĄ - PAMIĘTANIE TEGO JAK WYKONUJE SIĘ RÓŻNE CZYNNOŚCI
PAMIĘĆ DEKLARATYWNĄ - ŚWIADOME PAMIĘTANIE OKREŚLONYCH WYDARZEŃ:
SEMANTYCZNĄ (encyklopedyczną)
EPIZODYCZNĄ (autobiograficzną)
ZE WZGLĘDU NA SPOSÓB KODOWANIA WYRÓŻNIAMY:
MECHANICZNĄ
LOGICZNĄ
ZE WZGLĘDU NA CZAS TRWANIA WYRÓŻNIAMY:
SENSORYCZNĄ (kilka sekund)
KRÓTKOTRWAŁĄ (do 20 sekund)
DŁUGOTRWAŁĄ (może trwać całe życie)
STRUKTURA PAMIĘCI
KODOWANIE - ROZPOZNAWANIE BODŹCÓW, POWIĄZANIE ICH Z BODŹCAMI JUŻ ZNANYMI (opracowanie materiału)
PRZECHOWYWANIE - PROCES AKTYWNY, POWTARZANIE ZAPAMIĘTANEGO MATERIAŁU
ODTWARZANIE (wydobywanie) - PRZYPOMINANIE I ROZPOZNAWANIE
PAMIĘĆ SENSORYCZNA
jest wierną reprodukcją bodźców (wrażeń);
ma charakter ikoniczny (obrazy wzrokowe) lub echa (dźwięki);
pojemność - 9 elementów
wybrane informacje z pamięci sensorycznej przekazywane są do pamięci krótkotrwałej (rola selektywnej uwagi).
PAMIĘĆ KRÓTKOTRWAŁA
jest pamięcią operacyjną (uczenie się)
kodowanie ma charakter świadomy
pojemność - około 7 elementów (plus, minus dwa elementy)
można zwiększyć pojemność pamięci krótkotrwałej przez porcjowanie i powtarzanie
przekazanie informacji do pamięci długotrwałej dokonuje się poprzez opracowanie materiału (włączenie go do systemu wiedzy ogólnej)
PAMIĘĆ DŁUGOTRWAŁA
kodowanie odbywa się według znaczenia w formie językowej lub obrazowej
techniki wspomagające długotrwałe zapamiętywanie to mnemoniki
zasada specyficzności kodowania głosi, że przypominanie jest łatwiejsze w podobnych warunkach do tych w jakich miało miejsce zapamiętywanie
(Tulving i Thomson, 1973).
pamiętanie jest procesem dynamicznym - wytwórczym (Bartlett, 1932)
zeznania naocznych świadków podlegają procesom wytwórczym (Loftus, 1979).
KONCEPCJE ZAPOMINANIA
1. ZANIKANIE ŚLADÓW PAMIĘCIOWYCH
- trwała utrata przechowywanego materiału
2. INTERFERENCJA
-zakłócenia w wydobywaniu informacji z powodu nowych lub starych doświadczeń
PROAKTYWNA - wcześniejszy materiał utrudnia uczenie się nowego materiału
RETROAKTYWNA - nowy materiał utrudnia przypominanie sobie starego materiału
WIELKOŚĆ INTERFERENCJI ZALEŻY OD:
podobieństwa materiału
rodzaju materiału (bezsensowny podlega większej interferencji niż sensowny)
rodzaju czynności wykonywanych między uczeniem się a przypominaniem
3. MOTYWOWANE ZAPOMINANIE
w celu zachowania równowagi psychicznej (np. poczucia własnej wartości) zapominamy o traumatycznych wydarzeniach
pamiętanie jest procesem dynamicznym - wydarzenia traumatyczne mogą być przekodowane na wydarzenia neutralne lub przyjemne (Kihlstrom, Haradkiewicz, 1982)
MYŚLENIE
- złożony proces umysłowy polegający na przetwarzaniu dostępnych w umyśle informacji
Struktury myślenia: Metody badania myślenia:
+ pojęcia + protokoły głośnego myślenia
+ definicje pojęć + obserwacja zachowania
+ prototypy pojęć + analiza błędów
+ schematy i skrypty + pomiar czasu reakcji
+ wyobrażenia wzrokowe + rejestracja ruchów oka
ROZWIĄZYWANIE PROBLEMÓW:
* istnieją dwa sposoby rozumowania
dedukcyjne – z przesłanki bardziej ogólnej wyciągane są szczegółowe konkluzje
indukcyjne – z przesłanki szczegółowej wyciągane są ogólne prawidłowości (myślenie takie jest typowe dla nauk empirycznych)
* strategie rozwiązywania problemów
algorytmy – dobrze określone, szczegółowe metody postępowania – „krok po kroku” – prowadzące do rozwiązania
heurystyki – strategie ogólne, tylko z pewnym prawdopodobieństwem prowadzące do rozwiązania problemu
* przeszkody w rozwiązywaniu problemów:
- fiksacja funkcjonalna
- nastawienie umysłowe
- emocje i potrzeby jednostki
- wpływ innych (np. myślenie grupowe)
- stosowanie niewłaściwych heurystyk:
heurystyki zakotwiczenia
heurystyki dostępności
heurystyki reprezentatywności
EMOCJE
DEFINICJA
JEST TO ZŁOŻONY ZESPÓŁ ZMIAN OBEJMUJĄCYCH POBUDZENIE FIZJOLOGICZNE, MECHANIZMY MÓZGOWE, DOZNAWANE PRZEŻYCIA I ICH OCENĘ POZNAWCZĄ,
REAKCJE BEHAVIORALNE I EKSPRESYJNE.
NEUROFIZJOLOGIA EMOCJI
EMOCJE WIĄŻĄ SIĘ Z DZIAŁANIEM AUTONOMICZNEGO UKŁADU NERWOWEGO:
NIEPRZYJEMNE BODŹCE STYMULUJĄ UKŁAD SYMPATYCZNY - WYDZIELANIE HORMONÓW ADRENALINY I NORADRENALINY PRZEZ GRUCZOŁ NADNERCZY, KTÓRE POBUDZAJĄ DZIAŁANIE NARZĄDÓW WEWNĘTRZNYCH (wzrost cukru we krwi, ciśnienia, wydzielania potu itp.)
PRZYJEMNE BODŹCE STYMULUJĄ UKŁAD PARASYMPATYCZNY - HAMOWANIE WYDZIELANIA AKTYWIZUJĄCYCH HORMONÓW.
FUNKCJE EMOCJI
POBUDZAJĄ DO DZIAŁANIA
UKIERUNKOWUJĄ I PODTRZYMUJĄ ZACHOWANIE
ORGANIZUJĄ PROCESY POZNAWCZE (PAMIĘĆ, SPOSTRZEGANIE)
1. PRZYPOMINANIE ZALEŻY OD NASTROJU (LUDZIE SMUTNI PAMIĘTAJĄ WIĘCEJ ZDARZEN SMUTNYCH, A SZCZĘŚLIWI -WIĘCEJ ZDARZEŃ RADOSNYCH)
2. NASTRÓJ WPŁYWA NA AKTUALNE PRZETWARZANIE INFORMACJI - LUDZIE WIĘKSZĄ UWAGĘ ZWRACAJĄ NA TE INFORMACJE, KTÓRE ZGODNE SĄ Z ICH NASTROJEM,
3. EMOCJE ZNIEKSZTAŁCAJĄ PROCESY POZNAWCZE
- DZIAŁANIE MECHANIZMÓW OBRONNYCH
REGULUJĄ ZACHOWANIA SPOŁECZNE (np. WPŁYWAJĄ NA ZACHOWANIA PROSPOŁECZNE, NAWIĄZYWANIE WIĘZI SPOŁECZNYCH).
CHARAKTERYSTYKA EMOCJI
NATĘŻENIE EMOCJI - WIELKOŚĆ POBUDZENIA FIZJOLOGICZNEGO ORGANIZMU;
ZNAK EMOCJI: POZYTYWNY - NEGATYWNY
TREŚĆ EMOCJI
WYRÓŻNIA SIĘ EMOCJE PODSTAWOWE I POCHODNE
EMOCJE PODSTAWOWE wg Plutchika
radość - smutek
strach - gniew
zdziwienie - oczekiwanie
akceptacja - wstręt
EMOCJE ZŁOŻONE (POCHODNE OD PODSTAWOWYCH)
PRZYKŁADY
radość + akceptacja miłość
akceptacja + strach uległość
strach + zdziwienie groza
smutek + zdziwienie rozczarowanie
KLASYCZNE TEORIE EMOCJI
TEORIA REAKCJI ORGANIZMU Jamesa - Langego:
PRZEŻYCIA EMOCJONALNE SĄ KONSEKWENCJĄ ZMIAN FIZJOLOGICZNYCH I BEHAWIORALNYCH ORGANIZMU: czujemy się smutni, bo płaczemy, gniewni - ponieważ krzyczymy itp.
KRYTYKA KONCEPCJI Jamesa-Langego:
reakcje fizjologiczne są podobne do siebie w różnych sytuacjach;
reakcje fizjologiczne są często mało wyraziste;
emocje powstają szybciej niż reakcje autonomicznego układu nerwowego
emocji doświadczają także osoby z uszkodzonym rdzeniem kręgowym (nieświadome fizjologicznego pobudzenia)
TEORIA OŚRODKOWYCH PROCESÓW NERWOWYCH Cannona i Brada
EMOCJE POWSTAJĄ W MÓZGU: W CIELE MIGDAŁOWATYM I PODWZGÓRZU, A INTERPRETOWANE SĄ PRZEZ KORĘ MÓZGOWĄ
BODZIEC EMOCJONALNY WYWOŁUJE DWIE RÓWNOCZESNE I NIEZALEŻNE OD SIEBIE REAKCJE: POBUDZENIA I DOŚWIADCZANIA EMOCJI.
EMOCJE MOŻNA WYWOŁYWAĆ BEZPOŚREDNIO STYMULUJĄC OŚRODKI W MÓZGU (badania Cannona)
POZNAWCZA TEORIA EMOCJI LAZARUSA I SCHACHTERA
EMOCJE POWSTAJĄ NA SKUTEK DWÓCH PROCESÓW:
-POBUDZENIA FIZJOLOGICZNEGO
-INTERPRETACJI POZNAWCZEJ POBUDZENIA
badania Schachtera i Singera (1962)
badania Valinsa (1970)
badania Duttona i Arona (1980).
EWOLUCYJNA TEORIA EMOCJI DARWINA
EMOCJE UKSZTAŁTOWAŁY SIĘ NA DRODZE EWOLUCJI - PEŁNIĄ FUNKCJE PRZYSTOSOWAWCZE
EMOCJE SĄ TO WRODZONE STANY PSYCHIKI, KTÓRYCH ZADANIEM JEST RADZENIE SOBIE Z POWTARZAJACYMI SIĘ W ŚWIECIE LUDZKIM KATEGORIAMI SYTUACJI.
KOMUNIKACJA NIEWERBALNA
ELEMENTY KOMUNIKACJI NIEWERBALNEJ
MIMIKA TWARZY
DOTYK
GESTY
SYGNAŁY WOKLANE
POSTAWA CIAŁA
DYSTANS FIZYCZNY
WYGLĄD FIZYCZNY
CELE KOMUNIKACJI NIEWERBALNEJ
PRZEKAZYWANIE EMOCJI
PRZEKAZYWANIE POSTAW INTERPERSONALNYCH:
np. sympatii-antypatii, dominacji-uległości
AUTOPREZENTACJIA
WSPOMAGANIE WYPOWIEDZI SŁOWNYCH
np. porozumiewanie się na odległość, określanie relacji przestrzennych.
KOMUNIKOWANIE EMOCJI
MIMIKA TWARZY
ISTNIEJĄ UNIWERSALNE WYRAZY TWARZY ODZWIERCIEDLAJĄCE PODSTAWOWE EMOCJE (Ekman i Friesen, 1971; Eibl Eibesfeldt,1973)
KONTEKST SYTUACYJNY ORAZ EKSPRESJA TWARZY INNYCH OSÓB UŁATWIAJĄ INTERPRETACJĘ MIMIKI TWARZY (Cline, 1956).
MIMIKA TWARZY MOŻE ODZWIERCIEDLAĆ RZECZYWISTE LUB POZOWANE EMOCJE: przy emocjach pozowanych możliwa jest asymetria twarzy.
NORMY KULTUROWE OGRANICZAJĄ SPONTANICZNE WYRAŻANIE NIEKTÓRYCH EMOCJI (np. złości).
ISTNIEJE UJEMNA KORELACJA MIĘDZY EKSPRESJĄ TWARZY A FIZJOLOGIĄ: OSOBY BARDZIEJ EKSPRESYJNE SĄ MNIEJ POBUDZONE NIŻ OSOBY Z TZW. KAMIENNĄ TWARZĄ (Buck i in, 1972)
WG HIPOTEZY MIMICZNEGO SPRZĘŻENIA ZWROTNEGO PERCEPCJA WŁASNEJ MIMIKI TWARZY MOŻE WPŁYWAĆ NA PRZEŻYWANE EMOCJE (Strack i in, 1988).
DOTYK
CHARAKTER DOTYKU ZALEŻY OD:
RELACJI ŁĄCZĄCYCH OSOBY,KTÓRE SIĘ DOTYKAJĄ
(poziomu intymności, relacji władzy: przełożony-podwładny itp.)
PŁCI OSÓB DOTYKAJĄCYCH SIĘ:
wśród osób tej samej płci częściej dotykają się kobiety niż mężczyźni
wśród osób różnej płci dotyk inicjują częściej mężczyźni
NORM KULTUROWYCH: kultury kontaktowe (Środkowa Ameryka), kultury niekontaktowe (Daleki Wschód).
SYGNAŁY WOKALNE
O EMOCJACH WNIOSKUJE SIĘ NA PODSTAWIE:
TONU GŁOSU, TEMPA WYPOWIEDZI, WAHANIA AMPLITUDY I TONU;
ZABURZEŃ MOWY: powtórzenia, przejęzyczenia, brak płynności, wtrącanie dźwięków niespójnych itp.
GESTY
DWA RODZAJE GESTÓW
1. GESTY NIEZALEŻNE OD MOWY - AUTONOMICZNE
ZWANE EMBLEMATAMI
EMBLEMATY TO SYGNAŁY NIEWERBALNE MAJĄCE ŚCIŚLE OKREŚLONE ZNACZENIE W DANEJ KULTURZE.
PRZYKŁADY EMBLEMATÓW: GESTY POWITANIA, POŻEGNANIA, GEST ZWYCIĘSTWA, GESTY „Tak” i „Nie”, ZAKAZU, OCENIAJĄCE (ROGACZ, GŁUPIEC ITP.)
2. GESTY ZALEŻNE OD MOWY - ILUSTRACYJNE
ILUSTRUJĄ OPISYWANE WERBALNIE KSZTAŁTY, ZACHOWANIA, RELACJE PRZESTRZENNE;
OPISUJĄ STOSUNEK NADAWCY DO TREŚCI PRZEKAZU
ORGANIZUJĄ WYPOWIEDŹ
INICJUJĄ INTERAKCJE Z ODBIORCAMI
WZROK
UTRZYMYWANIE LUB UNIKANIE KONTAKTU WZROKOWEGO JEST WAŻNYM SYGNAŁEM W KOMUNIKACJI NIEWERBALNEJ: osoby pewne siebie utrzymują częstszy kontakt wzrokowy z otoczeniem niż osoby niepewne
WSKAŹNIK DOMINACJI WZROKOWEJ: JEST TO STOSUNEK CZASU W JAKIM W ROLI MÓWCY PATRZYMY NA ODBIORCÓW DO CZASU W JAKIM W ROLI SŁUCHACZA PATRZYMY NA INNYCH, GDY ONI MÓWIĄ.
Im wyższa wartość tego ilorazu tym wyższy poziom dominacji społecznej
STRES
DEFINICJA STRESU
ZESPÓŁ SPECYFICZNYCH I NIESPECYFICZNYCH REAKCJI ORGANIZMU NA ZDARZENIA BODŹCOWE, KTÓRE ZABURZAJĄ JEGO RÓWNOWAGĘ I ZDOLNOŚCI RADZENIA SOBIE.
STRESOR: ZDARZENIE BODŹCOWE, KTÓRE WYMAGA OD ORGANIZMU REAKCJI PRZYSTOSOWAWCZEJ.
REAKCJE NA STRESORY
NAPIĘCIE (POBUDZENIE) - REAKCJA NIESPECYFICZNA ORGANIZMU NA STRESOR
REAKCJE BEHAWIORALNE, NP. ATAK, UCIECZKA - REAKCJE SPECYFICZNE DLA DANEJ OSOBY ORAZ RODZAJU STRESORÓW
REAKCJE EMOCJONALNE, NP. LĘK, ZŁOŚĆ, CIEKAWOŚĆ, ZMĘCZENIE - REAKCJE SPECYFICZNE DLA DANEJ OSOBY I RODZAJU STRESORÓW.
OCENA POZNAWCZA STRESORÓW ZALEŻY OD JEDNOSTKI (TEMPERAMENTU, SIŁY FIZYCZNEJ, OCENY WŁASNEJ EFEKTYWNOŚCI, OBRAZU WŁASNEJ OSOBY) ORAZ KULTUROWYCH PRZEKONAŃ.
RODZAJE STRESORÓW
ZE WZGLĘDU NA ŹRÓDŁO DZIELIMY NA:
ŚRODOWISKOWE
HAŁAS, NADMIERNE ZAGĘSZCZENIE, SKAŻENIE ŚRODOWISKA;
PSYCHOLOGICZNE
KŁOPOTY RODZINNE, SAMOTNOŚĆ, BRAK PRACY ITP.
SPOŁECZNE
KONFLIKTY I UPRZEDZENIA MIĘDZYGRUPOWE NA TLE POLITYCZNYM, RELIGIJNYM, RASOWYM.
ZE WZGLĘDU NA ZNAK SYTUACJI BODŹCOWEJ:
STRESORY POZYTYWNE, NP. NARODZINY DZIECKA, ŚLUB, WYGRANA W TOTO LOTKA.
STRESORY NEGATYWNE, NP. CHOROBA, ŚMIERĆ OSOBY BLISKIEJ.
ZE WZGLĘDU NA WIELKOŚĆ, PRZEWIDYWALNOŚĆ
I CZĘSTOTLIWOŚĆ:
DROBNE KŁOPOTY ŻYCIOWE, NP. POŚPIECH, DŁUGIE DOJAZDY DO PRACY, BÓL ZĘBA, KŁOPOTY URZĘDOWE ITP.
CHRONICZNE STRESORY SPOŁECZNE, NP. PRZELUDNIENIE, ZAGROŻENIE PRZESTĘPCZOŚCIĄ, UTRATĄ PRACY, SKAŻONE ŚRODOWISKO (bierne palenie).
TRAGICZNE WYDARZENIA JEDNOSTKOWE, NP. ŚMIERĆ OSOBY BLISKIEJ, CIĘŻKA CHOROBA ITP.
KATASTROFY, NP. TRZĘSIENIA ZIEMI, POWODZIE, ATAKI TERRORYSTYCZNE.
ŚRODKI ZARADCZE
FIZYCZNE ( PIENIĄDZE, OPIEKA LEKARSKA)
OSOBISTE (UMIEJĘTNOŚCI, STYL RADZENIA SOBIE)
SPOŁECZNE (WSPARCIE, PROFESJONALNA POMOC)
ZMIENNE MODYFIKUJĄCE WIELKOŚĆ
PRZEŻYWANEGO STRESU
OCENA POZNAWCZA SYTUACJI STRESOWEJ DECYDUJE O PRZEŻYWANYCH EMOCJACH ORAZ STRATEGIACH DZIAŁANIA
DWA ETAPY OCENY (wg Lazarusa):
OCENA PIERWOTNA - CZY BODZIEC JEST PRZYJEMNY, OBOJĘTNY CZY STRESUJĄCY?
OCENA WTÓRNA - JAKIMI ZASOBAMI DYSPONUJE JEDNOSTKA ŻEBY PORADZIĆ SOBIE ZE STRESEM? NIEKORZYSTNA OCENA MOŻE FUNKCJONOWAĆ JAK SAMOSPEŁNIAJĄCE SIĘ PROROCTWO.
OCENA I SPOSÓB RADZENIA SOBIE ZE STRESEM ZALEŻY OD OSOBOWOŚCI:
TWARDOŚĆ OSOBOWOŚCI (Kobasa) - OSOBY „TWARDE” TRAKTUJĄ STRES JAKO WYZWANIE, PODEJMUJĄ CELOWE DZIAŁANIA, KONTROLUJĄ WŁASNE ZACHOWANIA.
SILNY UKŁAD NERWOWY - DUŻA WYTRZYMAŁOŚĆ NA STRES, EFEKTYWNOŚĆ DZIAŁANIA
UMIEJSCOWIENIE POCZUCIA KONTROLI - OSOBY Z WEWNĘTRZNYM UMIEJSCOWIENIEM POCZUCIA KONTROLI PODEJMUJĄ AKTYWNE FORMY RADZENIA SOBIE ZE STRESEM
WYSOKA SAMOOCENA - WYSOKA OCENA EFEKTYWNOŚCI WŁASNEGO DZIAŁANIA
FIZJOLOGIA STRESU
REAKCJA STRESU SKŁADA SIĘ Z TRZECH FAZ:
FAZA ALARMOWA
GRUCZOŁY WEWNĘTRZNE: PRZYSADKA MÓZGOWA I KORA NADNERCZY WYDZIELAJĄ HORMONY PRZYGOTOWUJĄCE ORGANIZM DO WZMOŻONEGO WYSIŁKU
JEDNOSTKA PRZEŻYWA NAPIĘCIE I RÓŻNE OBJAWY PSYCHOSOMATYCZNE (BÓLE MIĘSNI, GŁOWY, ZĘBÓW ITP.)
FAZA ADAPTACJI (EFEKTYWNEJ ODPORNOŚCI)
ZANIKAJĄ OBJAWY I DOLEGLIWOŚCI FAZY I - ORGANIZM PRZYSTOSOWUJE SIĘ DO NOWYCH WARUNKÓW
FAZA WYCZERPANIA
NA SKUTEK DŁUGOTRWAŁEGO DZIAŁANIA STRESORÓW ZAŁAMUJE SIĘ ODPORNOŚĆ ORGANIZMU
POWRACAJĄ OBJAWY PROWADZĄCE DO WYCZERPANIA, CHOROBY LUB NAWET ŚMIERCI
STRATEGIE RADZENIA SOBIE
RADZENIE SOBIE (COPING) TO PROCES UKIERUNKOWANY NA UPORANIE SIĘ Z WEWNĘTRZNYMI LUB ZEWNĘTRZNYMI WYMAGANIAMI, KTÓRE SPOSTRZEGANE SĄ JAKO NADMIERNIE OBCIĄŻAJĄCE JEDNOSTKĘ.
DWA PODSTAWOWE STYLE RADZENIA SOBIE
NASTAWIENIE NA ROZWIĄZANIE PROBLEMU- KONCENTRACJA NA PROBLEMIE LUB STRESORZE.
NASTAWIENIE NA REGULACJĘ EMOCJI - ŁAGODZENIE SKUTKÓW STRESU: RELAKSACJA, ZAŻYWANIE LEKÓW, FANTAZJOWANIE, URUCHAMIANIE MECHANIZMÓW OBRONNYCH.
TERAPIA RACJONALNO - EMOCYJNA ELLISA
ZAŁOŻENIA
GŁÓWNĄ PRZYCZYNĄ TRUDNOŚCI PSYCHICZNYCH (LĘKU, DEPRESJI, POCZUCIA WINY ITP.) SĄ NIERACJONALNE IDEE I POGLADY DOTYCZĄCE SIEBIE I ŚWIATA
NIERACJONALNE POGLĄDY WYZWALAJĄ NEGATYWNE EMOCJE
ABY POZBYĆ SIĘ NEGATYWNYCH EMOCJI NALEŻY ZMIENIĆ PRZEKONANIA NA BARDZIEJ RACJONALNE
INTERPRETACJA WYDARZEŃ A NIE ZEWNĘTRZNE WYDARZENIA SĄ ŹRÓDŁEM TRUDNOŚCI PSYCHICZNYCH.
PRZYKŁADY NIERACJONALNYCH PRZEKONAŃ:
1. MUSZĘ BYĆ KOCHANY PRZEZ WSZYSTKICH LUDZI, NA KTÓRYCH MI ZALEŻY.
2. MUSZĘ WSZYSTKO ROBIĆ DOBRZE, TAK ABY ZDOBYĆ APROBATĘ SPOŁECZNĄ.
3. MUSZĘ MIEĆ SAME SUKCESY.
4. MOJE SAMOPOCZUCIE WYNIKA Z SYTUACJI ZEWNĘTRZNEJ.
5. MOJE ŻYCIE PSYCHICZNE ZDETERMINOWANE JEST PRZESZŁOŚCIĄ.
6. NORMALNE ŻYCIE POWINNO BYC KOMFORTOWE, BEZ WIĘKSZEGO WYSIŁKU.
7. ZMIANA W MOIM ŻYCIU NIE ZALEŻY ODE MNIE ANI OD INNYCH LUDZI.
8. LEPIEJ UNIKAĆ PROBLEMÓW NIŻ STAWIAĆ IM CZOŁA.