Uczestnicy stosunków międzynarodowych
Podmiotowość politycznomiędzynarodowa – zdolność do świadomego działania międzynarodowego, którego celem jest zaspokojenie własnych potrzeb podmiotu. Jej atrybutami są:
Świadomość podmiotu odnosząca się zarówno do rzeczywistości międzynarodowej, jak i do własnego w niej miejsca oraz własnych potrzeb
Zdolność podmiotu do prowadzenia stałych działań kształtujących stosunki międzynarodowe w sposób racjonalny i niezależny
Strona – podstawowy element społeczności międzynarodowej. Strona dzieli się na podmioty i uczestników, przy czym podmioty mają charakter sprawczy, a uczestnicy wykonawczy.
Rodzaje stron stosunków międzynarodowych
Podmioty potencjalne, czyli wielkie grupy społeczne, np. naród polski
Podmioty efektywne, czyli organizacje wielkich grup społecznych, np. Rzeczpospolita Polska
Uczestnicy pośredni, czyli organy organizacji wielkich grup społecznych, np. rząd RP
Uczestnicy bezpośredni, czyli reprezentanci organów organizacji wielkich grup społecznych, np. premier rządu RP
Byt międzynarodowy – nosiciel aktywności, jakakolwiek całość, całość wystarczająco zorganizowana, grupa społeczna, wielka grupa społeczna lub zorganizowana grupa społeczna.
Atrybuty podmiotowości międzynarodowej:
Prowadzenie niezależnej działalności
Wchodzenie w związki z innymi
Wyrażanie swej woli i samodzielne działanie
Wpływanie na bieg spraw światowych
Wpływanie na stosunki międzynarodowe
Wywieranie wpływu na stosunki międzynarodowe
Uczestnik stosunków międzynarodowych – działająca samodzielnie zorganizowana grupa społeczna, zdolna do wywierania wpływu na stosunki międzynarodowe (dzięki stale prowadzonej działalności transgranicznej).
Podmiotowość prawnomiędzynarodowa (pojęcie węższe) – każdy podmiot prawa międzynarodowego jest uczestnikiem stosunków międzynarodowych i równocześnie, że niektórzy uczestnicy stosunków nie są i nie muszą być podmiotami prawa międzynarodowego.
Odnosi się przede wszystkim do państw i składa się ze: zdolności prawnej i zdolności do działania. Zdolność prawna polega na możliwości bycia podmiotem praw i obowiązków międzynarodowych. Zdolność do działania to zdolność wywoływania skutków prawnych przez własne działanie, a więc zdolność samodzielnego nabywania praw i zaciągania zobowiązań międzynarodowych. Pojęcie to obejmuje możliwość podejmowania wszelkich czynności prawnych, utrzymywania stosunków dyplomatycznych, zawierania umów międzynarodowych, bycia stroną w postępowania procesowych oraz ponoszenia odpowiedzialności międzynarodowej.
Państwo jako uczestnik stosunków międzynarodowych
Państwo stanowi najważniejszy element systemu międzynarodowego, a jego środowiskiem wewnętrznym jest wewnątrzpaństwowy system społeczny. Zewnętrznym środowiskiem państwa są w ujęciu horyzontalnym inne państwa, a w ujęciu wertykalnym systemy międzynarodowe wyższego rzędu, takie jak układy sojusznicze, systemy regionalne czy glebowe.
Państwo jest podstawowym uczestnikiem stosunków międzynarodowych, ponieważ:
Państwo jest najwyższej zorganizowaną grupą społeczną. Podlegają mu wszystkie inne grupy społeczne i ich organizacje, a także wszystkie osoby fizyczne, których przynależność państwowa ma charakter przymusowy.
Państwo jest najbardziej wpływowym i dynamicznym uczestnikiem tych stosunków. Inni uczestnicy niesuwerenni działają bądź za jego zgodą, w pewnych sytuacjach wyraźną, a w innych tylko milcząca. W każdym jednak razie państwo ma możliwość przetrwania lub ograniczenia działań międzynarodowych prowadzonych przez uczestników niesuwerennych.
Stosunki międzypaństwowe są nadal fundamentem stosunków międzynarodowych. Na pojęcie państwo składają się trzy elementy: terytorium, ludność i władza. Państwem jest każda suwerenna jednostka geopolityczna zgodna z prawem międzynarodowym.
Państwo nie może istnieć bez terytorium, bo nie byłoby jednostką geopolityczną, przy czym wielkość terytorium nie wpływa na jego podmiotowość. O istnieniu terytorium mówimy wówczas, gdy wyznaczone zostaną jego granice na ladzie, wodzie i w powietrzu. Zmiana terytorium nie wpływa na podmiotowość prawnomiędzynarodową. Państwo nie może istnieć bez ludności stale zamieszkującej jego terytorium. Ani liczba ludności, ani fakt przesiedlenia się części obywateli do innego państwa nie mają wpływu na jego podmiotowość. Najważniejszy warunek podmiotowości państwowej stanowi suwerenność, czyli samowładność, a więc prawna niezależność od czynników zewnętrznych oraz całowłasność, to znaczy posiadanie wyłącznej kompetencji regulowania stosunków wewnątrzpaństwowych.
Państwa tworzyły się w ciągu długotrwałych procesów historycznych. W XX wieku państwa powstawały w wyniku:
Secesji terytorium kolonialnego
Rozpadu jednego państwa na kilka innych (np. rozpad Jugosławii)
Mechanizmy upadku państwa:
Połączenie (następuje upadek państw łączących się)
Rozpad (upada państwo rozpadające się)
Inkorporacja (dobrowolne przyłączenie się jednego państwa do drugiego – upada państwo decydujące się na przyłączenie)
Współczesne prawo międzynarodowe za nielegalne uważa upadek państwa w wyniku aneksji, to znaczy przymusowego, zbrojnego włączenia jednego państwa do drugiego. Nielegalne jest też zagłada państwa w wyniku zastosowania broni masowej.
Aby stać się członkiem społeczności międzynarodowej, państwo powinno być uznane, czyli przyjęte do klubu państw. Zgodnie z teorią konstruktywną państwo staje się podmiotem prawa międzynarodowego tylko i wyłącznie dzięki uznaniu. Zgodnie z teorią deklaratywną podmiotowość państwowa istnieje od momentu powstania państwa, a uznanie stanowi jedynie akt deklaratywny, oznaczający chęć nawiązania stosunków dyplomatycznych ze strony innego państwa. Najwłaściwsza wydaje się teoria deklaratywno-konstytutywna, przyjmująca, że dla podmiotu uznawanego uznanie ma charakter tylko deklaratywny, ponieważ państwo to istnieje już wcześniej. Dla państwa uznającego akt ten ma natomiast charakter konstytutywny, „tworzy” bowiem nowe państwo, ale w świadomości państwa uznającego.
Niepaństwowe podmioty prawa międzynarodowego. Zalicza się tu:
Podmioty specyficzne, takie jak Stolica Apostolska
Podmioty wtórne, czyli organizacje międzynarodowe, których podmiotowość jest funkcją suwerennej woli państwa
Podmioty in statu nascendi, czyli narody walczące o utworzenie własnego państwa
Niepaństwowi uczestnicy stosunków międzynarodowych
W tej grupie mieszczą się wielkie grupy społeczne, małe grupy społeczne, przedsiębiorstwa międzynarodowe oraz organizacje międzynarodowe, pod warunkiem, że stale i świadomie podejmują działania wykraczające poza obszar jednego państwa (transgraniczne) i wywierając wpływ na stosunki międzynarodowe.
Wielkie grupy społeczne i ich organizacje
Przede wszystkim odnosi się to do narodów, czyli grup ludzkich związanych wspólnotą losów historycznych, wspólną kulturą, językiem, terytorium i życiem ekonomicznym. Najczęściej narody są jedynie potencjalnymi uczestnikami stosunków międzynarodowych, a ich reprezentację efektywną stanowią państwa. Gdy nardów nie ma własnego suwerennego państwa, to wtedy na ogół wytwarza inne formy swojej reprezentacji, takie jak fronty narodowe lub organizacje narodowowyzwoleńcze, które często stawały się bardzo ważnymi uczestnikami stosunków międzynarodowych. Zdarza się, że zgodą własnego państwa, ale bez jego pośrednictwa wielkie grupy społeczne efektywnie uczestniczą w tych stosunkach.
Małe grupy społeczne i ich organizacje
Najczęściej podmioty te uczestniczą w stosunkach międzynarodowych jedynie w sposób pośredni, wywierając wpływ na politykę zagraniczną własnego rządu, który reprezentuje ich interesy na zewnątrz. Współcześnie małe grupy społeczne i ich organizacje bardzo często podejmują bezpośrednie działania międzynarodowe. Są to grupy ludzi mających podobne poglądy polityczne i zorganizowanych w partie polityczne oraz grupy rasowe, etniczne, religijne i inne, które, po zorganizowaniu się, samodzielnie walczą o swoje cele na forum międzynarodowym. Na ogół współpracują z podobnymi grupami działającymi w obcych państwach i tworzą wraz z nimi organizacje pozarządowe. Istotą tych działań jest ich transnarodowość. Reprezentacje grup społecznych z różnych państw zbierają się na konferencjach międzynarodowych i ustalają założenia wspólnych działań programowych (określają swoje stanowisko polityczne), propagandowych czy operacyjnych. Poza wspólnym wystąpieniem międzynarodowym wszystkie organizacje krajowe rozporządzają nacisk na własny rząd i rządy innych państw, celem osiągnięcia wspólnie ustalonych celów.
Przedsiębiorstwa międzynarodowe
Są to korporacje wielonarodowe lub transnarodowe, czyli osoby prawne zarejestrowane w jednym państwie, ale prowadzące działalność gospodarczą i wywierające wpływ na politykę wewnętrzną oraz zagraniczną wielu państw, a także bezpośrednio kształtujące stosunki międzynarodowe. Przedsiębiorstwa te albo organizują swe filie w państwach obcych lub podporządkowują sobie obce przedsiębiorstwa poprzez tworzenie holdingu, polegającego na przejęciu kontrolnego pakietu ich akcji. W obu przypadkach przedsiębiorstwo krajowe staje się zależne od przedsiębiorstwa międzynarodowego, a jeżeli zjawisko takie obejmuje znaczną część gospodarki, to wpływa ono istotnie na ograniczenie suwerenności gospodarczej całego państwa, prowadzące do ograniczenia całowładności politycznej. W sferze stosunków międzynarodowych działania takich przedsiębiorstw są regulowane przez trzy siły: właścicieli i dyrektorów korporacji, rząd państwa macierzystego oraz rząd państwa goszczącego. Równocześnie korporacje wywierają ogromny wpływ na funkcjonowanie całego systemu stosunków międzynarodowych. Dotyczy to przede wszystkim największych przedsiębiorstw naftowych, elektronicznych i zbrojeniowych.
Organizacje międzynarodowe
Samodzielna rola organizacji międzynarodowych rośnie po II wojnie światowej. Organizacje międzynarodowe z jednej strony są funkcją interesów i działań swych członków, z drugiej zaś strony często w sposób bardzo twórczy i samodzielny kształtują stosunki międzynarodowe, a nawet politykę zagraniczną państw. Źródłem takich działań bywa nacisk wywierany na organizację przez jej najpotężniejszych członków. Zwiększenie się liczby organizacji międzynarodowych powoduje jeszcze szybszy wzrost liczby zatrudnionych w nich funkcjonariuszy myślących o polityce nie w wąskoegoistycznych kategoriach racji stanu państwa, ale widzących problemy międzynarodowe znacznie szerzej.
Społeczność międzynarodowa
Społeczność międzynarodowa – zrzeszenie skupiające uczestników stosunków międzynarodowych.
Społeczność międzynarodowa to społeczność państw, ogół państw utrzymujących między sobą stosunki regulowane przez prawo międzynarodowe. Za członków społeczności międzynarodowej uznaje się, poza państwami, także inne niepaństwowe podmioty prawa międzynarodowego.
Istnieją dwa zakresy społeczności międzynarodowej: szeroki i wąski. W znaczeniu węższym społeczności międzynarodowa to ogół państw suwerennych, ale w znaczeniu szerszym obejmuje ona także podmioty niesuwerenne, czyli wszystkich uczestników stosunków międzynarodowych mających zdolność do działania na płaszczyźnie międzynarodowej.
Społeczność międzynarodowa to społeczność uczestników stosunków międzynarodowych. Ogół podmiotów występujących w stosunkach międzynarodowych. Otwarty i dynamiczny system wspólnot narodowych, regionalnych, funkcjonalnych, ideologicznych, religijnych, itp. Za jej członków uważa się tylko państwa bądź tylko podmioty prawa międzynarodowego (państwa oraz podmioty niepaństwowe) bądź wszystkich uczestników stosunków międzynarodowych.
Dwa kręgi społeczności międzynarodowej:
Państwowy
Mieszczą się tutaj podmioty prawa międzynarodowego, a wspólnota międzynarodowa jest przede wszystkim wspólnotą państw.
Transnarodowy
Główną cechą podmiotów transnarodowych stanowi wiązanie państw na szczeblu stosunków społecznych i bez pośrednictwa rządów. Uczestnicy transnarodowi w istotny sposób przyczyniają się do wzmacniania wspólnych wartości i instytucji działających w stosunkach międzypaństwowych.
W ujęciu podmiotowym społeczność międzynarodowa jest postrzegana jako sfera funkcjonowania stosunków międzynarodowych.
Trzy koncepcje więzów scalających uczestników tej społeczności:
Koncepcja realistyczna – stosunki międzynarodowe są rozumiane jako stan wojny wszystkich ze wszystkimi. Członkowie społeczności realizują swoje cele narodowe w sposób bezwzględny, bez jakichkolwiek ograniczeń moralnych czy prawnych. Tym samym istniejący między nimi konflikt jest bardzo ostry – jest to gra o sumie zerowej, w której wygrana jednej strony oznacza przegraną innej.
Koncepcja idealistyczna – stosunki międzynarodowe to przyjemniej potencjalna wspólnota ogólnoludzka, a nie wspólnota państw. Ludzie powinni więc dążyć do przełamywania egoizmu państwowego i rozszerzania sfer współpracy, podstawowe interesy są bowiem dla wszystkich wspólne. Stosunki międzynarodowe są tu opisywane jako gra o sumie niezerowej i o wspólnych interesach stron. W takiej grze wszyscy mogą i powinni wygrywać.
Klasyczna wizja społeczności międzynarodowej – państwa będące podstawowymi członkami społeczności międzynarodowej w tym ujęciu mają interesy częściowo wspólne i częściowo rozbieżne. Prowadzą grę o sumie niezerowej i o mieszanych interesach. Częściowo ze sobą współpracują w ramach wspólnych instytucji i reguł zachowań, a częściowo ze sobą walczą, nadal zachowując się jednak zgodnie z regułami ustalonymi na czas walki (np. międzynarodowe prawo wojny). Istotą takiej gry jest możliwość odnoszenia zwycięstw przez wszystkich uczestników pod warunkiem, że potrafią ze sobą współpracować oraz zagrożenie, że wszyscy będą przegrywać w przypadku, gdy nie potrafią nawiązywać ze sobą współpracę.
Powszechnie odrzucana jest koncepcja realistyczna.