WITAMINY ROZPUSZCZALNE W TŁUSZCZACH

Witamina A

Rola i przemiany w organizmie. Niedobory i toksyczność.

Dotychczas odkryto trzy podstawowe funkcje witaminy A, ustalając niezbędność tylko niektórych jej form dla właściwego przebiegu procesów związanych z tymi funkcjami. Obejmują one:

• funkcje somatyczne, jak: wzrost, rozwój oraz różnicowanie tkanki nabłon­kowej i kostnej — formami aktywnymi są retinol, kwas retinowy oraz retinaldehyd;

• reprodukcję, tj. spermatogenezę, rozwój łożyska i wzrost embrionu — kwas retinowy jest tutaj nieaktywny;

• procesy widzenia — formą aktywną jest retinaldehyd, natomiast retinal i kwas retinowy są nieaktywne.

Witamina A w organizmie magazynowana jest głównie w wątrobie, chociaż niewielkie jej ilości odkładane są również w: nerkach, tkance tłusz­czowej, osoczu, jelicie cienkim, płucach i nadnerczach.

Niedobory witaminy A w organizmie powodują poważne konsekwencje zdrowotne. Mogą być one wynikiem niedostatecznej ilości witaminy A w spo­żywanej żywności lub zaburzeń w metabolizmie. Objawy mogą pojawiać się po kilku latach, kiedy zostaną wyczerpane zapasy wątrobowe. Dlatego rozpoznanie hipowitaminozy A jest trudne. Wczesnym następstwem niedo­borów jest suchość skóry i nieprawidłowe rogowacenie jej komórek, tzw. gęsia skórka". Pojawiają się też zmiany w błonach śluzowych oczu, upo­śledzenie działania gruczołów łzowych i suchość spojówek. Przedłużający się niedobór prowadzi do utraty przejrzystości gałki ocznej, z powstawaniem zgrubień o zabarwieniu białym, kremowym, żółtym, pomarańczowym lub mlecznym, zwanych plamkami Bitota. Równocześnie rozwija się tzw. „kurza ślepota", czyli niedowidzenie zmierzchowe. Głębokie i długotrwałe niedobory witaminy A prowadzą do utraty wzroku. Podobne zmiany, jak w spojówce, mogą rozwijać się w śluzówce dróg oddechowych, przewodu pokarmowego, moczowego i pochwy. Rogowacenie i złuszczanie się nabłonków sprzyja zakażeniom.

Niedobór witaminy A powoduje także obniżenie odporności organizmu, wzrostu kości i rozwoju zębów. Pojawiają się zmiany w układzie nerwowym, polegające na degeneracji włókien nerwowych.

Niebezpieczne dla zdrowia są również nadmierne ilości witaminy A czy H spożywane z pokarmem, czy w formie suplementów. Hiperwitaminoza objawia się: ociężałością, osłabieniem mięśni, utratą apetytu, zahamowaniem tu, owrzodzeniem skóry, wyłysieniem, obrzmieniem powiek, wytrzesz- | samoistnym złamaniem kości, krwotokami, deformacjami czaszki i twarzy oraz dysfunkcjami serca, nerek i centralnego systemu nerwowego.

Witamina D

Rola i przemiany w organizmie. Niedobory i toksyczność. Ilość witaminy D tworzonej w skórze pod wpływem promieni słonecznych uzależniona jest od czasu przebywania na słońcu, stopnia pigmentacji skóry oraz różnic osobniczych. Z przewodu pokarmowego wchłania się około 50% dostarczonej z pożywieniem ilości tej witaminy. Po wchłonięciu witamina D dociera wraz z krwią do wątroby, gdzie ulega dalszym przekształceniom do formy biologicznie aktywnej,

Witamina odkładana jest głównie w tkance tłuszczowej oraz mięśniach szkieletowych. Natomiast wątroba nie magazynuje tej witaminy, zawierając śladowe jej ilości — do 1 fig/100 g. Ilość witaminy D odłożonej w organizmie wystarcza na kilka do kilkunastu tygodni.

Głównymi miejscami działania witaminy D są: jelito, układ kostny oraz nerki. W jelicie witamina D pobudza wchłanianie wapnia oraz fosforu, w nerkach — reabsorpcję tych jonów, a w układzie kostnym — uwalnianie wbudowywanie tych składników mineralnych.

Dzienne wydalanie witaminy D u człowieka wynosi 1-7 |ig i odbywa się głównie z kałem, przy współudziale soli żółci. Niewielkie ilości pojawiają się także w moczu.

Witamina D jest witaminą, której niedobory zdarzają się dosyć często. Przyczyny powstawania niedoborów są różne. Jedną z nich są zaburzenia w krążeniu jelitowo-wątrobowym, co powoduje nadmierne wydalanie tej witaminy z kałem.

Następstwem niedoboru jest spadek poziomu wapnia i fosforu w osoczu krwi oraz wzrost aktywności fosfatazy alkalicznej. Dochodzi wówczas do demineralizacji kości, objawiającej się u dzieci krzywicą, a u dorosłych zniekształceniem kośćca oraz podatnością na złamania (osteoporoza). Krzywica u dzieci powoduje nieodpowiednią mineralizację zębów, a jeśli występuje w ciągu pierwszych 6 miesięcy życia,

Następstwem przedawkowania są: osłabienie, zmęczenie, utrata apetytu, bóle głowy i brzucha, biegunka, wymioty i wielomocz. Utlenianie lipidów, wchodzących w skład błon komórkowych, pociąga za sobą zwiększenie ich przepuszczalności, prowadząc do hiperkalcemii i zwapnienia niektórych tka­nek miękkich, tj. nerek, serca, płuc czy naczyń krwionośnych. Ryzyko hiperwitaminozy D występuje w przypadku stosowania preparatów farma­kologicznych lub nadmiernego spożywania wzbogaconych w ten składnik środków spożywczych, ale nie w wyniku długotrwałego przebywania na słońcu.

Witamina E

Liczącym się źródłem witaminy E, ze względu na wielkość spożycia, są produkty zbożowe, zwłaszcza otrzymane z pszennicy, natomiast warzywa i owoce są umiarkowanym źródłem, a warzywa nie zielone zawierają znikome ilości tego składnika lub są go pozbawione.

Rola I przemiany w organizmie. Niedobory i toksyczność. Po wchłonięciu z jelita do układu limfatycznego witamina E dociera do krwi związana z lipoproteinami, głównie ich frakcją H chociaż występuje również w pozo­stałych lipoproteinach. Wraz z krwią roznoszona jest w organizmie i od­kładana w różnych jego tkankach, przy czym 20% ogólnej ilości witaminy E, krążącej we krwi, transportowane jest w erytrocytach.

Głównym miejscem magazynowania a-tokoferolu są: nadnercza, gruczoły śluzowe, jądra, płytki krwi oraz tkanka tłuszczowa. Wątroba oraz mięśnie stanowią również miejsce jego magazynowania.

Witamina E wydalana jest głównie z kałem. Tylko 1% spożytej witaminy opuszcza organizm wraz z moczem.

Witamina E odkładana jest w tkankach w formie niezestryfikowanej j nie ulega w nich estryfikacji.

Niedobór tego składnika u ludzi zdarza się niezwykle rzadko. Na ogół nie jest on wynikiem braku lub niedostatecznej ilości witaminy E w pożywieniu, ale zaburzeń we wchłanianiu, krążeniu jelitowo-wątrobowym lub anemii hemolitycznej.

Objawami hipowitaminozy E są: spadek poziomu tej witaminy w osoczu krwi, przyspieszony rozpad krwinek czerwonych oraz dystrofia mięśniowa u osób dorosłych. Wśród niemowląt z niską masą urodzeniową w stanach niedoboru witaminy E pojawia się ponadto: zwiększona wrażliwość na toksyczne działanie tlenu, podwyższona zlepialność płytek krwi, zaburzenia nerwowo-mięśniowe oraz zahamowanie wzrostu naczyń krwionośnych w oku, prowadzące do ślepoty.

Witamina E jest dobrze tolerowana przez organizm człowieka i nie jest toksyczna.

Witamina K

Rola i przemiany w organizmie. Niedobory i toksyczność. Witamina K wchłaniana jest z jelita do układu limfatycznego, a proces ten wymaga obecności żółci oraz soku trzustkowego.

Witamina K opuszcza organizm głównie z moczem lub kałem, zależnie od jej formy. Menadion wydalany jest z moczem w postaci glukuronidów, fosforanów i siarczanów, natomiast filochinon i menachinon usuwane są z organizmu z kałem, chociaż pewne ilości ich metabolitów pojawiają się też w moczu w formie glukuronidów.

Niedobory witaminy K u ludzi zdarzają się na ogół bardzo rzadko z uwagi na dość powszechne występowanie tego składnika w żywności zarówno pochodzenia roślinnego, jak i zwierzęcego, oraz dzięki jej jelitowej syntezie bakteryjnej. Jeśli się pojawiają, to zazwyczaj u ludzi starszych, w wyniku zaburzeń w funkcjonowaniu przewodu pokarmowego, obniżonego wydzielania żółci, chorób wątroby lub stosowania antybiotyków i innych farmaceutyków. Na możliwość występowania niedoborów witaminy K. na- 1 rażone są noworodki, gdyż nie mają mikroflory bakteryjnej w jelitach (syntetyzującej witaminę K₂), a mleko kobiece zawiera niewielkie ilości tego składnika.

Prowitamina - związek chemiczny, który w wyniku reakcji chemicznych (np. enzymatycznych lub fotochemicznych) w organizmie ulega przekształceniu w witaminę.Tak np. prowitamina D₂ (ergosterol) jest poprzez promieniowanie ultrafioletowe przetwarzana w skórze w witaminę D₂ (ergokalcyferol).

Koenzymy - małocząsteczkowe, niepeptydowe związki organiczne decydujące o aktywności katalitycznej pewnych enzymów.Biorą udział w reakcjach przez oddawanie lub przyłączanie pewnych reagentów (atomów, grup atomów lub elektronów). Pozostają luźno związane z właściwym enzymem. Jako koenzymy funkcjonują w większości witaminy lub jony połączone odwracalnie z apoenzymem. Koenzymy pod względem chemicznym są nukleotydami, czyli związkami, które składają się z cukru (pentoza: ryboza, deoksyryboza), zasady azotowej (purynowe: adenina, guanina; pirymidynowe: tymina, cytozyna, uracyl) oraz z fosforanu (jednego lub kilku).