PRAWA WIĘŹNIA

Postępowanie z dorosłymi sprawcami przestępstw

Cele zajęć

• Podstawowe pojęcia

• Populacja więzienna

• Adaptacja do warunków więziennych:

  • osoby pozbawione wolności i ich rodzin

• Sytuacja osób pozbawionych wolności→ określenie statusu prawnego więźnia

• Czy istnieją prawa więźnia i jak są one chronione?

Podstawowe pojęcia

• Więzień, aresztowany, ukarany, więzienie

• Więźniowie- osoby, które na mocy prawomocnego wyroku sądu powszechnego lub wojskowego znaleźli się w więzieniu lub areszcie wojskowym, jak również ci, którzy zostali tymczasowo aresztowani oraz ci, którzy zostali ukarani (izolacyjną karą porządkową)

Będą nas interesowały osoby, które zostały poddane izolacji karnej

• Chociaż będziemy się zajmowali prawami więźnia niezależnie od jego statusu (więzień, aresztowany, ukarany), to jednak należy zaznaczyć, że sytuacja prawna i faktyczna tymczasowo aresztowanych zasadniczo różni się od sytuacji dwóch pozostałych kategorii osób:

  • Oni są w dyspozycji organu prowadzącego postępowanie przygotowawcze, który wszelkie ograniczenia, jakim są poddawani, może uzasadniać potrzebą zagwarantowania prawidłowego przebiegu tej fazy procesu karnego (nie odnosi się to do osób już skazanych prawomocnym wyrokiem)

  • ‘Osoba pozbawiona wolności’= ‘więzień’→ pojęcia obejmujące szeroki zakres: (1) skazany (2) ukarany (obywający karę aresztu za wykroczenia) (3) tymczasowo aresztowany (4) zatrzymany w izbie zatrzymań (5) osoba ukarana izolacyjną karą porządkową (6) nieletni umieszczony w zakładzie poprawczym lub w schronisku dla nieletnich

KAŻDA Z WYMIENIONYCH OSÓB POZOSTAJE W DYSPOZYCJI ORGANÓW PAŃSTWA, KTÓRE SZEROKO I GŁĘBOKO INGERUJE W ICH PRAWA I WOLNOŚCI

• Państwa Europy Środkowo-Wschodniej→ w początkach lat 90. XX wieku zaczęto notować wzrost populacji więziennej (największy na Białorusi, w Chorwacji, Republice Czeskiej, Rumunii i Słowacji). Pociągnęło to za sobą szereg problemów, m.in.:

  • Fizyczny stan infrastruktury więziennej

  • Ograniczenie alternatyw pozasądowych

  • Niemożność znalezienia odpowiedniej pracy dla więźniów

  • Niedobór kadr (odpowiednich i wykwalifikowanych)

  • Niemożność wprowadzenia wielu standardów ONZ i RE dotyczących kierowania placówkami penitencjarnymi i postępowania z więźniami

Ile osób przebywa w polskich zk?
[http://www.sw.gov.pl/index.php/statystyki/101 17.10.2009]

• www.sw.gov.pl 31.08.2011

  • Ogółem tymczasowo aresztowani, skazani i ukarani→ 81544 osób, w tym 2595 kobiet

    • Tymczasowo aresztowani→ 8571 osób (w tym 393 kobiet)

    • Skazani→ 72459 osób (w tym 2170 kobiet)

    • Ukarani→ 514 osób (w tym 32 kobiet)

Adaptacja do warunków więziennych: skazany i jego bliscy

Adaptacja do warunków więziennych

• W okresie odbywania kary pozbawienia wolności skazani nie mają możliwości zaspokojenia wielu potrzeb socjalnych, czego efektem są ich problemy z adaptacją do warunków więziennych oraz readaptacją społeczną (Dzięcioł, 2004, s. 370)

• Z punktu widzenia w/w potrzeb pobyt w zakładzie karnym można podzielić na trzy fazy (Machel, 2003; Dzięcioł, 2004):

(1) Faza związana z osadzeniem

(2) Faza przystosowania się

(3) Faza przygotowania do wolności

Faza związana z osadzeniem

• Najważniejsze potrzeby socjalne ujawniające się w tej fazie to:

  • opieka nad rodziną i utrata pracy

• Cel interwencji podejmowanej w miejscu zamieszkania skazanego: wzmacnianie tych elementów, które będą sprzyjały jego przyszłej readaptacji społecznej (np. więź z rodziną)

• Skazani mają możliwość współudziału w opracowaniu programu indywidualnego oddziaływania resocjalizacyjnego i odbywania kary pozbawienia wolności w systemie programowanego oddziaływania

  • ustala się zwłaszcza: rodzaje zatrudnienia i nauczania skazanych, ich kontakty, przede wszystkim z rodziną i innymi osobami bliskimi, wykorzystanie czasu wolnego, możliwości wywiązywania się z ciążących na nich obowiązków oraz inne przedsięwzięcia niezbędne dla przygotowania skazanych do powrotu do społeczeństwa (Kodeks Karny Wykonawczy, art. 95 §2 i §3)

Faza przystosowania

• Ułożenie życia w więzieniu, tj.:

  • osadzeni starają się respektować regulamin więzienny i polecenia personelu, ubiegają się o nagrody, troszczą się o utrzymanie dobrych relacji z rodziną, ubiegają się o prace i naukę

• Najważniejsze potrzeby socjalne tej fazy to:

  • zdobywanie i/lub poszerzanie kompetencji zawodowych, utrzymywanie więzi z rodziną i społecznie akceptowanych kontaktów towarzyskich.

• Cel interwencji: kształtowanie u osób z przeszłością kryminalną umiejętności (np. zawodowych i interpersonalnych) niezbędnych do życia na wolności.

  • Realizowanie programów resocjalizacyjnych (por. Marczak, 2009)

Faza przygotowania do wolności

• Potrzeby socjalne tej fazy są dziedziczone po fazach poprzednich i przyjmują zwielokrotnioną postać

• Działania socjalne:

  • pomoc w znalezieniu pracy, mieszkania, dalszym kształceniu oraz w zaadaptowaniu się do życia rodzinnego i grupowego

Wpływ uwięzienia na funkcjonowanie rodziny

• Cztery etapy największego stresu i trudności, przez które przechodzą rodziny:

  • Aresztowanie

  • Skazanie

  • Okres uwięzienia

  • Okres przed i po zwolnieniu

Aresztowanie

• Moment aresztowania i oddzielenia od rodziny jest odczuwany szczególnie boleśnie, gdy ma to miejsce po raz pierwszy

  • szok i niedowierzanie

• (Często) między aresztowaniem a skazaniem upływa kilka czy więcej miesięcy→ stałe źródło stresu dla zatrzymanej osoby i jej rodziny

  • Niemożliwe jest podejmowanie konkretnych planów na przyszłość (=życie jest w stanie zawieszenia)

Skazanie

• Wiele rodzin jest nieprzygotowanych na wydanie wyroku i dlatego w momencie, kiedy ma to miejsce prezentuje objawy szoku

• Bliscy nie znają odpowiedzi na wiele istotnych pytań:

  • Gdzie znajduje się zakład karny, w którym członek rodziny będzie umieszczony?

  • Co to są „godziny wizyt”?

  • Czy dzieci mogą odwiedzać skazanego rodzica?

  • Czy można do niego pisać listy?

  • Jak uwięziony sobie poradzi?

  • Czy wszystko z nim/ nią będzie w porządku?

  • Czy pozostająca na wolności rodzina da sobie radę?

Uwięzienie

• Trauma przeżywana przez rodziny w początkowym okresie uwięzienia jest porównywana z problemami doświadczanymi przez rodziny, które utraciły ukochaną osobę z powodu jej śmierci.

  • Rodziny mogą odczuwać ambiwalentne uczucia w stosunku do pozbawionego wolności.

• Muszą radzić sobie ze stygmatyzacją

• Problemy materialne

• Samotność, odczuwana dotkliwie w sytuacjach wiążących się z podejmowaniem nowych ról i obowiązków, tj. samotnego rodzica, osoby utrzymującej dyscyplinę, głównego żywiciela rodziny

• Co i w jaki sposób powiedzieć dzieciom o pobycie rodzica w więzieniu?

Okres przed i po zwolnieniu

• Czas następujący przed i po zwolnieniu przez wielu autorów bywa określany jako szczególnie oszałamiający i traumatyczny dla rodzin przestępców, którym towarzyszy zaniepokojenie i lęk

• Przejście od „rodziny, której członek przebywa w więzieniu” do „rodziny z byłym więźniem” jest dramatyczne, gdyż wiąże się z generalnymi zmianami we wszystkich zasadach funkcjonowania systemu rodzinnego, wypracowanymi podczas pobytu kobiety i/lub mężczyzny w zakładzie karnym

Prawa więźnia

• Pozbawienie wolności jest stosunkiem prawnym zachodzącym między osobą pozbawioną wolności (więźniem) a państwem (właściwymi jego organami). Składają się nań szczegółowe prawa i obowiązki obu stron. Istotne znaczenie ma tu stosunek zakładowy, czyli wzajemne relacje między więźniem i administracją więzienną (Z. Hołda)

• Jaki charakter mają prawa więźnia?

  • Prawa materialne i proceduralne

  • Prawa (prawa pozytywne) i wolności (prawa negatywne)

  • Prawa ogólne i specjalne

  • Prawa więźniów: pozytywne prawa (najczęściej) specjalne

• Czym sytuacja prawna więźnia różni się od sytuacji innych osób?

  • Dwa modelowe podejścia, które opisują relację łączącą więźnia i państwo:

  • model szczególnego stosunku władczego (administracja więzienna jest dysponentem praw osoby pozbawionej wolności)

  • model więzień- obywatel (zakres przyznawanych więźniowi praw i swobód może być limitowany tylko i wyłącznie potrzebami izolacji karnej)

• Co dzieje się z prawami osoby, która zostaje umieszczona w izolacji?

• 4 kategorie praw przysługujących więźniowi:

(1)   Prawa, które zostały mu odebrane lub znacznie ograniczone (np. prawo do zmiany miejsca pobytu)

(2)   Prawa, które przysługują więźniowi w takim samym zakresie, w jakim przysługują one innym ludziom (np. prawo do sądu, wolność od tortur)

(3)  Prawa, które przysługują więźniowi, ale w ograniczonym zakresie, a zadaniem instytucji powołanych do tego (np. sądów) jest ustalenie granic tych praw (np. prawo do wyznawania własnej religii)

(4)   Prawa, które są typowymi prawami przysługującymi tylko osobom pozbawionym wolności (np. prawo do resocjalizacji)

Prawa więźnia w świetle dokumentów międzynarodowych

• Reguły Minimalne Postępowania z Więźniami ONZ 1955

• Europejskie Reguły Więzienne Rada Europy 1987

• Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych (art. 10- w jaki sposób powinna być wykonywana kara pozbawienia wolności)

• Europejska Konwencja Praw Człowieka (art. 3-godziwe warunki izolacji; art. 5- gwarancje legalności zatrzymania)

• Orzecznictwo Europejskiego Trybunału Praw Człowieka

Prawa więźnia w świetle dokumentów krajowych

• Konstytucja z 2 kwietnia 1997r.

  • art. 30 (poszanowanie godności)

  • art. 40 (wolność od tortur)

  • art. 41 (standard traktowania każdej osoby pozbawionej wolności)

• Kodeks karny wykonawczy (pierwotna wersja obowiązywała od 1.09.1998 do 31.08.2003)

  • Katalog praw i obowiązków więźnia→ art. 101-120 kkw (ale trzeba pamiętać, że prawa i obowiązki określone są także pośrednio), podstawowy katalog praw skazanego- art. 102 i 103 kkw- są to prawa sensu stricto, dotyczą one pięciu dziedzin życia w ZK: (1) warunków bytowych (2) łączności ze światem zewnętrznym, a zwłaszcza z rodziną i innymi osobami bliskimi (3) aktywność skazanego w czasie odbywania kary (4) wolności religijnej (5) gwarancji praworządnego wykonania kary

  • Ochrona praw więźniów- trzy instytucje: (1) sądowa kontrola decyzji administracji więziennej (art. 7) (2) sędziowski nadzór penitencjarny (art. 32 i nast.) (3) kontrola sprawowana przez nadrzędne organa Służby Więziennej (art. 178 § 2)

• Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości w sprawie regulaminu organizacyjno-porządkowego wykonywania kary pozbawienia wolności (25.08.2003)

• Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości w sprawie regulaminu organizacyjno-porządkowego wykonywania tymczasowego aresztowania (25.08.2003)

• Działalność Rzecznika Praw Obywatelskich

• Wyspecjalizowane organizacje pozarządowe

  • Helsińska Fundacja Praw Człowieka