TYFLOPEDAGOGIKA

Przyczyny uszkodzeń analizatora wzroku

Wśród przyczyn utraty lub znacznego uszkodzenia wzroku można wyróżnić:

1. czynniki genetyczne

Trudno ustalić prawidłowość dziedziczenia ślepoty. Często nie wiadomo czy ktoś niewidomy od urodzenia dotknięty jest niepełnosprawnością wskutek wad wrodzonych bądź czynników genetycznych.

Zazwyczaj w rodzinach obarczonych dziedzicznie inwalidztwo wzroku występuje
w różnym natężeniu – od ślepoty całkowitej, poprzez widzenie szczątkowe aż do niedowidzenia.. Wśród niewidomych od urodzenia spotyka się około 20% dzieci obarczonych kalectwem dziedzicznym.

1. wady wrodzone analizatora wzrokowego i uszkodzenie okołoporodowe

Przyczyny wrodzonej ślepoty lub znacznego uszkodzenia wzroku są następujące:

• zapalenie głębokie rogówki spowodowane kiłą wrodzoną; powoduje ona trwałe zbliznowacenie rogówki, jej zmętnienie, a w konsekwencji znaczne lub całkowite upośledzenie wzroku,

• ubytek wrodzony tęczówki, naczyniówki, soczewki, nerwu wzrokowego,

• zaćma wrodzona,

• zapalenie rzeżączkowe,

• stany degeneracyjne różnych części, np. siatkówki, soczewki, rogówki,

• zwyrodnienie siatkówki,

• wady refrakcji.

1. choroby analizatora wzrokowego:

• nowotwory oczu lub mózgu,

• jaskra (dotyczy zwyrodnienia siatkówki i nerwu wzrokowego na skutek nadmiernego ciśnienia w gałce ocznej; dziedziczna),

• jaglica (egipskie zapalenie oczu/ziarnica; dotyczy spojówki i rogówki)

1. choroby:

• nowotwory,

• ospa,

• zapalenie opon mózgowych i mózgu,

• szkarlatyna,

• gościec,

• choroby tropikalne,

• cukrzyca

1. zatrucia:

• jadem kiełbasianym (neurotkosyna – botulina),

• alkoholem,

• grzybami

1. urazy mechaniczne, termiczne, chemiczne,

2. awitaminoza - głównie witaminy A, prowadząca do:

• kurzej ślepoty (ślepoty zmierzchowej),

• rozmiękania rogówki,

• zespołu suchego oka

1. zmiany starcze

Klasyfikacje osób z uszkodzeniem wzroku

Kryterium ze względu na czas powstania niepełnosprawności

• niewidomi i słabowidzący od urodzenia,

• osoby ociemniałe całkowicie lub częściowo (niepełnosprawność nabyta
  w późniejszym okresie życia).

Kryterium funkcjonalne, pedagogiczne, ze względu na jakościowe różnice
w poznawaniu świata przez dzieci:

• niewidomi,

• szczątkowo widzący,

• słabowidzący

DZIECI NIEWIDOME:

• cechuje je niemożność korzystania z wrażeń wzrokowych,

• brak bodźców wzrokowych kompensują przez dynamiczne układy strukturalne (głównie słuch i dotyk),

• zaliczamy do nich dzieci z poczuciem światła,

• nie są w stanie rozróżniać barw, kształtu przedmiotów, ruchu, przestrzeni

DZIECI SZCZĄTKOWO WIDZĄCE:

• spostrzegają zarys kształtów przedmiotów oraz ruch,

• mogą mieć możliwości różnicowania barw oraz wzrokowej orientacji przestrzennej,

• braki w widzeniu są tak duże, że w poznawaniu otoczenia dominuje dotyk i inne zmysły uzupełniane tylko wrażeniami wzrokowymi (wykorzystuje się je do poruszania się – widzenie komunikacyjne)

DZIECI SŁABOWIDZĄCE:

• przy poznawaniu świata dominuje wzrok,

• posługiwanie się dotykiem i innymi zmysłami w poznawaniu przedmiotów stanowi uzupełnienie, upewnienie, rozszerzenie spostrzeżeń,

• przy zastosowaniu urządzeń optycznych mogą posługiwać się drukiem zwykłym,

• grupa zróżnicowana pod względem ostrości wzroku

Kompensacja u osób niewidomych (wg Z. Sękowskiej)

Kompensacja zmysłów – zastępowanie czynności utraconych narządów przez inne ośrodki zapasowe organizmu. Najbardziej bezpośrednią i najnaturalniejszą formą kompensacji wzroku (słuchu również) jest kompensacja w obrębie tego samego analizatora, którego jakaś część została uszkodzona. Jest to kompensacja biologiczna, samorzutna. Polega na odbudowie czynności analizatora (jeżeli jest to możliwe) przez własne ośrodki zapasowe organizmu.

Drugi rodzaj to kompensacja psychofizjologiczna (kompensacja za pomocą innych analizatorów) – polega na zastępczym przejęciu funkcji analizatora (wzroku/słuchu), który uległ całkowitemu uszkodzeniu.

W procesach kompensacyjnych człowieka niemożliwe jest wyodrębnienie czynności jednego tylko analizatora. Na tzw. ZASTĘPSTWO ZMYSŁÓW składa się kompensacja przez współdziałanie wszystkich sprawnych analizatorów. O możliwościach kompensacyjnych człowieka decyduje nie tylko wrażliwość zmysłowa, ale też sprawność procesów intelektualnych (wyższej analizy i syntezy korowej, tj. myślenia). Dzięki powiązaniu wrażeń odbieranych przez wszystkie pozostałe zmysły niewidomego (słuch, dotyk, smak, zapach, zmysł kinestetyczny) oraz procesów myślenia, w korze mózgowej tworzą się DYNAMICZNE UKŁADY STRUKTURALNE. Możliwości kompensacyjne dynamicznych układów strukturalnych, opartych na danych dostarczanych przez wiele analizatorów równocześnie, są wzmacniane i rozszerzane dzięki drugiemu układowi sygnałowemu, jako środkowi komunikowania się ludzi za pomocą słowa.

I UKŁAD SYGNAŁOWY

• umożliwia działalność poznawczą człowieka, która następuje podczas bezpośredniego kontaktu z poznanym przedmiotem (BODŹCE)

• powstają: wrażenia, spostrzeżenia, wyobrażenia, myślenie konkretno-obrazowe

• czynności I układu sygnałowego to analiza, synteza, odruchy warunkowe

• fragmentaryczna wiedza o rzeczywistości

II UKŁAD SYGNAŁOWY

• powstają pojęcia, myślenie abstrakcyjne

• związany z mową, pojęciami (SŁOWA)

• stwarza możliwość pełnego poznania

Układy powinny współdziałać (słowa spełniają funkcję przekazywania wiadomości tylko wówczas, gdy wyrażają odpowiedni zasób treści zdobyty w drodze kojarzenia ich
z pierwszosygnałowymi bodźcami i są reakcją na bodźce zasada poglądowości)

KOMPENSACJA DOTYKIEM

Główną rolę w procesie kompensacji u niewidomych przypisuje się dotykowi. Wrażenia odbierane przez ten zmysł mają najbardziej realny charakter, a zakres jego czynności jest bardzo szeroki. Możliwości kompensacji dotykowej tłumaczy się tym, że w normalnym stanie organizmu reakcje dotykowe są wielostronne i mocno powiązane z czynnościami innych analizatorów. Dzięki temu dotykowe ośrodki w mózgu mają liczne powiązania ze wszystkimi pozostałymi ośrodkami. W rozwoju ewolucyjnym dotyk pojawił się jako pierwszy i stworzył podstawę do rozwijania się innych, wyższych analizatorów.

• DOTYK – skomplikowany zespół czynności, w którego skład wchodzą wrażenia: dotknięcia, ucisku lub oporu, zmiany miejsca, temperatury, niekiedy bólu; ucisk na narząd dotykający oraz ruch tego narządu;

• Wyróżniamy dotyk bierny (analityczny) – wrażenia dotknięcia, ucisku, ciepła, zimna; następuje szybka adaptacja i znieczulenie dotykającej powierzchni ciała oraz dotyk czynny (syntetyczny) – narząd dotykający porusza się; dzięki niemu niewidomy może z dużą dokładnością określić kształt i cechy badanego przedmiotu;

• Dotyk jest zmysłem bliskonośnym, wzrok dalekonośnym, dlatego maksymalna kompensacja wzroku odbywa się we współdziałaniu dotyku ze słuchem, w drugiej kolejności z węchem;

• Dotyk pozwala na uchwycenie oporu, ciężaru, twardości, formy, kształtu;

• Niewidomy mając figurę odczytuje jak gdyby jej treść i stara się zrozumieć jej znaczenie (poprzez kształt doszukuje się znaczenia, tak jak w przypadku odczytywania pismo Braille’a – poza znakami niewidomy doszukuje się ich treści);

• Niewidomi badają najpierw ogólne właściwości przedmiotu po czym za pomocą kolejnych ruchów poznają poszczególne cechy;

• Percepcja dotykowa wymaga większej uwagi, przebiega wolniej i jest bardziej męcząca niż percepcja wzrokowa;

• Dla percepcji małych przedmiotów wystarczą ruchy dotykowe rąk, przy badaniu większych – ruchy całego ciała;

• Dotyk, a zarazem zmysł mięśniowy, stanowi bezpośrednie źródło poznania przestrzennego (słuch służy głównie do oceny czasu oraz jest źródłem poznania przekazywanego przez mowę);

• Niewidomi wytwarzają sobie schematy dotykowe – ogólne wyobrażenia przedmiotów, które są dla nich dostępne. Dzięki nim mają możliwość tworzenia przez analogię wyobrażenia przedmiotów poznawanych przypadkowo lub nawet całkowicie dotąd nieznanych.

KOMPENSACJA SŁUCHEM

• Mowa jest czynnikiem informującym, instruującym, wyjaśniającym, kształtuje uczucia, sądy, jest czynnikiem komunikacji z innymi ludźmi; jest najbardziej dostępną formą ekspresji. „To nie wzrok warunkuje istotną spójnię między ludźmi, lecz mowa i słuch, wszelkie wykształcenie zdobywa się za pośrednictwem mowy
  i brak wzroku jest pod tym względem o wiele mniej dotkliwy oraz wywiera mniejszy wpływ na inteligencję niż brak słuchu i mowy” (Z. Sękowska, Kształcenie dzieci niewidomych, Warszawa 1974, s. 72);

• Większa wrażliwość niewidomych na dźwięki to kwestia wyćwiczenia słuchu nabycia precyzyjnej lokalizacji dźwięku; niewidomi potrafią posługiwać się słuchem z większą wprawą i korzyścią niż widzący;

• Dla niewidomych najcenniejsze są dźwięki o umiarkowanym natężeniu, pozwalające na dostrzeżenie ich wielości i powodujące koncentrację uwagi. Dźwięki o bardzo silnym natężeniu zagłuszają wszystko, wywołują dezorientację, utrudniają poruszanie;

• Ważne jest określenie kierunku, z którego dochodzi dźwięk, odległości od źródła dźwięku (istotne w orientacji w przestrzeni); Często niewidomi podczas badania przestrzeni za pomocą słuchu zachowują się czynnie – sami wywołują dźwięki, które odbijając się od przeszkody informują o niej;

• HIPOTETYCZNY ZMYSŁ PRZESZKÓD – zlokalizowany w okolicy czoła
  i skroni, a także czasem policzków; jego działanie polega na uczuciu lekkiego ucisku w tych miejscach, gdy niewidomy w niewielkiej odległości od siebie napotyka na przeszkodę będącą w ruchu bądź spoczynku. Przedmiot musi sięgać twarzy, aby był zauważony. Nie zachodzi tutaj dokładna percepcja przedmiotu, lecz sygnalizacja jego obecności. Powszechnie przyjęto teorię doktora
  W. Dolańskiego, głoszącą, że hipotetyczny zmysł przeszkód u niewidomych jest to mechanizm strukturalny, którego podstawę stanowi instynkt obronny, głównie bodźce natury słuchowej zaś uczucie muśnięcia na twarzy, które pojawia się po otrzymaniu ostrzegawczych sygnałów dźwiękowych, jest wynikiem odruchowego procesu psycho-fizjologicznego.

• STRUKTURA ZMYSŁU PRZESZKÓD:

1. człon zmysłowy powstający na tle wrażeń dotykowo-słuchowych wywołanych

2. obecnością przeszkody

3. człon intelektualny (zrozumienie grożącego niebezpieczeństwa)

4. człon emocjonalny (obawa, niepokój wobec grożącego niebezpieczeństwa; czynnik emocjonalny wyraźnie występuje u ludzi wrażliwych i bojaźliwych, ale może pojawić się u wszystkich, gdy zawiodą znaki ostrzegawcze,
   np. niewidomy chodzi po podłożu uniemożliwiającym słyszenie jego kroków
   i w ostatniej chwili spostrzega przeszkodę)

5. reakcja ruchowa, której celem jest uniknięcie przeszkody – zmiana kierunku, zatrzymanie się, zwolnienie chodu, cofnięcie się, odskoczenie w bok

• WYOBRAŻENIA SŁUCHOWE – spełniają ważne funkcje w 3 dziedzinach:

1. poznania – połączone z wyobrażeniami dotykowymi, kinestetycznymi i innymi informują o naturze, odległości i położeniu przedmiotów, ułatwiając w ten sposób orientację w przestrzeni

2. mowy – pozwalają na wyuczenie się mowy i posługiwanie się nią, co ułatwia kontakt z ludźmi, daje możliwość zdobycia wykształcenia; Pozwalają na porozumiewanie się, informowanie, kontakt intelektualny, życie społeczne

3. doznań estetycznych – pozwalają na przeżywanie piękna utworów muzycznych i literackich

WYOBRAŻENIA SUROGATOWE (ZASTĘPCZE)

• wg M. Grzegorzewskiej są to substytuty psychiczne tych treści poglądowych, które ludziom niewidzącym są zupełnie lub częściowo niedostępne, a odgrywają ważną rolę w kształtowaniu ich świata wyobrażeń i pojęć, np. barwa, jasność, stosunki dotykowe, które są zbyt małe, zbyt odległe, nie nadają się do dotykowego ujęcia – twarze, ostre przedmioty);

• bodźcem wywołującym wyobrażenia surogatowe są najprawdopodobniej słowa otoczenia. Tylko część wyrazów używanych przez niewidomych posiada pełne pokrycie w treści ich wyobrażeń. To właśnie zmusza ich do wypełnienia powstałej luki wyobrażeniami zastępczymi. Niewidomi przyjęli słownik ludzi widzących
  i używają wyrazów, pod które podkładają tylko sobie znaną treść

Bibliografia:

1. Sękowska Z., Kształcenie dzieci niewidomych, PWN, Warszawa 1974

2. Sękowska Z., Wprowadzenie do pedagogiki specjalnej, Wydawnictwo WSPS, Warszawa 1998.

3. Szczepankowski B., Niesłyszący – głusi – głuchoniemi. Wyrównywanie szans, WSIP, Warszawa 1999.