Pokrewieństwo i rodzina w perspektywie socjologicznej
Przykład: „Potrzeby prokreacyjne oraz preferowany i realizowany model rodziny (CBOS, 2006)
miłość i rodzina;
potrzeby prokreacyjne Polaków;
preferowane i realizowane modele małżeństwa.
społeczne przemiany instytucji rodziny (kierunki):
od kolektywnej do indywidualistycznej;
od społecznej (gospodarczej) do intymnej (emocjonalnej, rodzina jako podstawowa „przestrzeń intymności”;
„spustoszenie” (dezorganizacja) rodziny a zmiany społeczne: porównanie z historią, wchodzenie w następne związki („wielorodziny”), dysfunkcje rodziny (przemoc w rodzinie i seksualne wykorzystywanie dzieci);
współcześnie przykłada się większą wagę rodziny dla jednostki, a nie dla społeczeństwa.
2. Pokrewieństwo i system pokrewieństwa w społeczeństwie:
rozumienie, zasady ustalania oraz funkcje pokrewieństwa;
najbardziej „pierwotna” struktura społeczna i powszechnik kulturowy;
łączy jednostki uznające więzi genealogiczne;
definiuje miejsce, prawa i obowiązki jednostki w zbiorowości.
pokrewieństwo a klasyczne rozumienie rodziny:
trwała grupa społeczna złożona z osób powiązanych między sobą przez wspólnych przodków, małżeństwo lub adopcję.
3. Rodzina w perspektywie socjologicznej – może być rozumiana jako:
mała grupa społeczna (małżeństwo, więzi pokrewieństwa);
grupa pierwotna (intymność i socjalizacja);
uniwersalna instytucja społeczna (utrwalona w tradycji wszystkich kultur).
4. Płaszczyzny analizy rodziny:
rodzina jako proces:
demograficzny (patrzymy na rodzinę poprzez następstwo pokoleń);
rodowy (zachowanie tradycji, pamięć rodzinna);
„codzienności” (życie codzienne, podział obowiązków itp.).
rodzina jako podstawowy mechanizm reprodukcji biologicznej, ekonomicznej i społecznej;
rodzina jako gospodarstwo domowe (podział obowiązków, rodzina jako wielofunkcyjne „przedsiębiorstwo” i „pole negocjacji” );
rodzina jako „jednostka polityczna”:
wspólne podejmowanie decyzji i troska o „interes zbiorowy” (o wizerunek rodziny, „co ludzie powiedzą?”).
5. Rodzina a małżeństwo (cechy i typologie):
forma zawarcia małżeństwa :
porozumienie się partnerów;
umowa rodzin;
małżeństwo-dar;
lewirat (łac. levir - brat męża) – poślubienie wdowy przez brata (albo niekiedy spadkobiercę) jej zmarłego męża stanowiące u niektórych ludów zwyczaj obowiązujący dla zapewnienia ciągłości rodu. Zwyczaj ten jest bardzo rozpowszechnionym rodzajem asekuracji na życie, nigdzie jednak nie funkcjonuje na zasadzie formalnego prawa.
i sorrorat. Sororat (z łac. soror – siostra) – zwyczaj nakazujący poślubienie przez mężczyznę siostry lub sióstr (zazwyczaj kolejno) swojej żony (lub narzeczonej), jeśli jest ona bezpłodna albo po jej śmierci. Praktykowane m.in. przez Buszmenów, Hotentotów, Hererów i Fonów. Sororatem nazywane czasami jest małżeństwo poligyniczne z dwiema lub więcej siostrami.
Sororat występuje zwykle w grupach plemiennych w których ważne jest pochodzenie żony. Żeniąc się z siostrą żony, mężczyzna wybiera tę samą grupę krewniaczą. Zwyczaj ten występuje częściej u grup patrylinearnych zwłaszcza w takich, w których występują płatności małżeński
Pochodzenie sororatu wynika m.in. z potrzeby kontynuowania przymierza małżeńskiego pomiędzy rodami posiadania dzieci (spadkobierców), które potwierdziłyby takie przymierze
liczba partnerów w małżeństwie:
monogamiczne i poligamiczne (poligynia/ poliandria);
dziedziczenie w małżeństwie (rodzinie) :
uni- i bi- oraz patry- i matry- linearne.
miejsce zamieszkania:
matry-, patry- i neo-lokalne.
dobór małżeński: endogamiczne i egzogamiczne
6. Typy rodzin ze względu na kryterium:
wielkości (liczebności członków): nuklearna, rozszerzona, wielka i ród.
rodzaj małżeństwa: monogamiczne i poligamiczne.
pokrewieństwo: matrylinearne i patrylinearne.
stosunki władzy: matriarchat i patriarchat.
kwestia – „rodzina tradycyjna” w społeczeństwie i historii.
7. Funkcje rodziny:
regulacja zachowań seksualnych;
prokreacyjna (biologiczne odtwarzanie populacji);
wychowawcza (socjalizacyjna);
opiekuńcza (bezpieczeństwo), zapewnienie materialnych środków do życia;
ochrona i wsparcie emocjonalne;
usytuowanie w społeczeństwie (na hierarchii stratyfikacji) i określanie społecznej (kulturowej) tożsamości;
integracyjno-kontrolna;
rekreacyjno-towarzyska.
8. Geneza i ewolucja rodziny:
początek „rodziny”:
promiskuityzm a seryjna monogamia.
· rodzina w społeczeństwie „prostym”:
pokrewieństwo jako podstawowa struktura społeczna;
„niesamodzielność” rodziny w społeczeństwie.
rodzina tradycyjna („domostwo”):
małżeństwo jako związek rodzin (ród, dom, „rasa”);
powinność grupowa i wspólnota potrzeb;
rodzina a ziemia (posiadanie, własność) i stan społeczny.
rodzina w społeczeństwie przemysłowym:
małżeństwo jako osobisty wybór;
rodzina mała i możliwość planowania rodziny;
konieczność pracy najemnej (logika rynku i państwa).
· rodzina współczesna:
atomizacja (indywidualizacja) rodziny („kryzys rodziny”): związki nieformalne, małe rodziny, rozwody;
izolacja rodziny i dominacja czynnika pracy;
reprodukcja biologiczna jako przedmiot indywidualnej decyzji;
mała liczba dzieci i mniej czasu na ich wychowanie (dzieci „wysokiej jakości”);
rodzina jako związek oparty na zaufaniu (potrzeba intymności – „głód miłości”).
9. Przyszłość rodziny – formy:
konkubinat (kohabitacja);
rodzina „dwustopniowa”: małżeństwo „intymne” i małżeństwo rodzinne;
„kółko przyjacielskie” (”friends”);
kultura „singli” - ludzie samotni (z wyboru);
rodziny niepełne: samotni rodzice: samotne matki i samotni ojcowie;
„rodzina – układanka” (patchwork family), wielorodziny;
rodzina homoseksualna (związki partnerskie);
rodzina zastępcza;
rodzina przybrana.
10. Tworzenie rodziny a teoria racjonalnego wyboru:
rodzinę budują jednostki, które nie muszą mieć identycznych interesów i potrzeb, ich zasoby są ograniczone, a do dodatkowo wszystko kosztuje;
główne dylematy rodziny:
czy zakładać rodzinę?
czy mieć dzieci?
moment urodzenia pierwszego dziecka;
liczba dzieci;
odstęp czasowy między urodzeniem dzieci.
wyzwanie dla współczesnej rodziny: pogodzenie liczby dzieci z ich „jakością”?
11. Rodzina w społeczeństwie polskim:
rodzina w systemie wartości społeczeństwa polskiego;
„rodzina socjalistyczna”;
okres stanu wojennego;
rodzina w Polsce po 1989 roku:
wzrost kosztów posiadania dzieci;
znaczenie pracy i wykształcenia;
słabnie skłonność do zawierania małżeństwa i posiadania większej liczby dzieci;
rozwody.
dobór małżeński w Polsce -
cdn. 11 - dobór małżeński w Polsce:
ewolucja kryteriów społecznych doboru małżeńskiego w Polsce;
społeczno-demograficzne kryteria doboru małżeńskiego:
stan cywilny: dominują małżeństwa kawalerów z pannami (rośnie kategorii małżeństw powtórnych, zawierają je 2 razy częściej mieszkańcy miast niż wsi, głównie osoby rozwiedzione);
wiek: duża homogenia wiekowa - normą jest kojarzenie par w podobnym wieku (podobny wiek to różnica 3 lat między małżonkami, ew. mąż starszy o 5 lat; ¾ małżeństw to mężczyzna w wieku 21-29 lat i kobieta w wieku 18-29 lat);
poziom wykształcenia: tendencja do „jedności środowiskowej” (w co drugim małżeństwie członkowie mają ten sam poziom wykształcenia);
cechy terytorialne: dobór następuje zazwyczaj w ramach społeczności lokalnej, dominującą formą zamieszkania po ślubie jest dom rodziców jednego z współmałżonków, rośnie znaczenie Internetu (kryterium terytorialne przestaje być barierą).
Przemoc w rodzinie - wiele definicji
działanie zamierzone, intencjonalne, świadome
przewaga sił ze strony agresora
intencją działania jest wyrządzenie komuś krzywdy, narzucenie mu władzy, dokonanie bezprawnych czynów, godzenie w czyjąś osobistą wolność, naruszenie praw i dóbr osobistych
wywołuje cierpienie i szkody
działanie skierowane przeciwko jakiemuś członkowi rodziny
wykracza poza społeczne normy, zasady relacji międzyludzkich
fakt: przemoc istnieje wszędzie, niezależnie od rasy, wyznania, czy narodowości
fakt: maltretowanie to legalny związek polegający na kontroli i strachu
fakt: przemoc jest częstym zjawiskiem w rodzinach inteligenckich i zamożnych
fakt: nawet najmniejsza forma aktywności ludzkiej zmierzająca do godzenia w czyjąś osobistą wolność jest aktem przemocy
fakt: powiadomienie o pobiciu i opuszczenie domu może skończyć się śmiercią
bicie jest dowodem miłości, kobieta lubi jak jest bita, mężczyzna ma prawo bicia własnej żony fakt: pozostałości myślenia panującego w systemie patriarchalnym
Cechy przemocy: jest to proces, nie pojawia się znienacka, jest cykliczny
ma tendencję do powtarzania się, eskaluje
nie zatrzymana przybiera na sile
toczy się, w wymiarze dominacja - uległość
nie jest zjawiskiem niezależnym od udziału człowieka
przejawia się w różnych formach
Perspektywy postrzegania przemocy:
prawna - jest ścigana przez prawo (kodeks karny, kodeks wykroczeń)
moralna - krzywdzenie osób słabszych to zło moralne (kodeks, wyczucie moralne, sumienie, normy moralne przekazywane z pokolenia na pokolenie)
psychologiczna - przemoc wyzwala psychiczne zjawiska, jak cierpienie, doznawanie poczucia krzywdy, bezsilność
społeczno - polityczna - przemoc na dużą skalę, grupy stosujące przemoc.
Wyróżnia się dwa ogólne rodzaje przemocy:
1)przemoc gorąca: furia; pękanie tamy emocjonalnej, która przestaje powstrzymywać uczucia pochodzące z frustracji; wulkan emocjonalny; widowiskowa, widoczna; szybko przechodzi; jest skumulowaną siłą uczuć, której nie da się zatrzymać;
2)przemoc chłodna: zrealizowanie scenariusza przemocy, który
ma na celu pogwałcenie dóbr i praw drugiej osoby; zaplanowana; zdarza się w pozornie dobrej rodzinie; nie ma tu furii i gniewu.
Formy przemocy:
przemoc fizyczna
przemoc psychiczna
przemoc seksualna
przemoc finansowa
znęcanie się nad zwierzętami domowymi
Przemoc fizyczna
Zamierzone działanie człowieka, zwrócone przeciwko fizyczności członka jego rodziny, niosące ryzyko uszkodzenia w ciele.
Bicie, popychanie, torturowanie, policzkowanie, uderzenie pięścią, kopanie, drapanie, plucie, szarpanie za włosy, gryzienie, wykręcanie rąk, duszenie, okaleczenie, przypalanie papierosem, wyrywanie paznokci, parzenie, rzucanie przedmiotami, użycie broni, napaść, uwięzienie, i wszelkie inne działania które wywierają ból i strach.
Objawy: sińce, obrzęki na twarzy, ramionach, klatce piersiowej, plecach, pod pachami, na dłoniach, stopach, pośladkach, ślady po oparzeniach, rany cięte, kute, blizny za uszami, otwarte rany w nietypowych miejscach.
Przemoc psychiczna
Działanie mające na celu pozbawienia ofiary zaufania do
siebie samej, tak, aby czuła się samotna i zależna tylko
od agresora.
Przymus i groźby, upokarzanie, zastraszanie, poniżanie, emocjonalne wykorzystywanie, szantaż emocjonalny, wyzywanie, obwinianie, wmawianie choroby psychicznej, izolowanie, manipulowaniem poczuciem winy, karanie przez odmowę uczuć, odmawianie współżycia seksualnego, wyśmiewanie, zawstydzanie, kontrolowanie
lub uniemożliwianie kontaktów z innymi, zabranianie korzystania z telefonu, samochodu, narzucanie własnych poglądów, zakaz opuszczania domu, miłość warunkowa, brak zainteresowania, brak szacunku, stała krytyka, oskarżanie o wywołanie przemocy, zaprzeczenie przemocy, porywanie dzieci, wykorzystywanie pozycji mężczyzny, wymaganie bezwzględnego posłuszeństwa, ograniczanie snu i pożywienia, degradacja werbalna, podsłuchiwanie rozmów telefonicznych, niszczeniu przedmiotów cennych dla ofiary. Objawy: niska samoocena, wzmożona czujność, tiki nerwowe, zmiana nastrojów, słaba kontrola emocji.
Przemoc seksualna
Wymuszanie pożycia seksualnego, aktywności seksualnej, nieakceptowanych pieszczot i praktyk seksualnych, seksu z osobami trzecimi, sadystyczne formy współżycia, krytyka zachowań seksualnych, zmuszanie do oglądania filmów lub gazet pornograficznych, straszenie gwałtem, gwałt, straszenie karami fizycznymi i psychicznymi w razie odmowy współżycia, filmowanie podczas działań seksualnych, rozbieranie z zastosowaniem przemocy fizycznej.
Przemoc finansowa:
Zabieranie zarobionych pieniędzy, odmawianie możliwości pracy, brak zaspakajania potrzeb materialnych, kontrola wydawania pieniędzy.
Źródła przemocy
1)biologiczne: impulsywny temperament, uszkodzenia Ośrodkowego Układu Nerwowego (CNS), urazy głowy, które utrudniają psychologiczną kontrolę nad zachowaniami;
2) psychologiczne: słaba kontrola emocji, wybuchy, eksplozje uczuć, frustracja, stres, deprawacja, zaburzenia osobowości, postawa lekceważąca wszystko i wszystkich, przekonanie o własnej mocy, poczucie wyższości nad innymi, zanik przeżywania wartości, współodczuwania, bycie świadkiem przemocy w dzieciństwie, doświadczanie jej;
3) środowiskowe: akceptowanie przemocy, przemoc to wzorzec utrwalony
w życiu rodzin w otaczającym środowisku, przechodzący z pokolenia
a pokolenie, niejako dziedzicznie;
4) społeczno - kulturowe: systemy rodzinne, wzorce kulturowe zezwalające
na przemoc;
5) substancje chemiczne - alkohol, narkotyki: torują drogę do przemocy, osłabiają zdolność do samokontroli, stymulują i pobudzają do działania.
Rozmiary przemocy w rodzinie:
Najczęstsza przemoc jest stosowana wobec dzieci. Kolejna grupą narażoną
na przemoc są kobiety, później osoby starsze - rodzice uzależnieni od swoich dzieci, i wreszcie mężczyźni (3% ofiar przemocy).
Cykle przemocy
Faza narastającego napięcia
agresor: jest stale irytowany, każdy drobiazg go złości, zaczyna awantury, prowokuje kłótnie, nadużywa alkoholu, narkotyków, staje się niebezpieczny, przerażający, sprawia wrażenie, że coraz mniej panuje nad swoim "ja";
ofiara: uspokaja go, spełnia jego zachcianki, przeprasza, ulega mu, nadskakuje mu lub unika go, chce poprawić mu humor, uczynić go szczęśliwym, powstrzymać przed wyrządzeniem jej krzywdy, narasta w niej napięcie i lęk, co objawia się w dolegliwościach fizycznych – bóle głowy, żołądka, brak energii do życia, pobudliwość nerwowa, niespokojność.
II. Faza gwałtownej przemocy
agresor: wyładowuje się, wpada w szał, eksploduje pod wpływem jakiegoś drobiazgu, stosuje różnego rodzaju przemoc;
ofiara: czuje się bezradna, w żaden sposób nie może już uspokoić sprawcy, jest w totalnym szoku, nie może uwierzyć, że to naprawdę się stało, odczuwa wstyd, przerażenie, jest oszołomiona, staje się apatyczna, traci ochotę do życia, odczuwa złość i bezradność.
III. Faza miodowego miesiąca
agresor: wie że posunął się za daleko, zaczyna przepraszać, staje się inną osobą, szczerze żałuje, okazuje skruchę, obiecuje, że już się to nigdy nie powtórzy, płacze, wzbudza litość, tłumaczy się dlaczego to zrobił, przekonuje ofiarę, że to był jednorazowy incydent, okazuje ciepło, miłość, staje się podobny do tego, jaki był na początku znajomości, przynosi prezenty, rozmawia z ofiarą, dba o nią, obiecuje że się będzie leczył;
ofiara: zaczyna wierzyć że partner się zmienił, że przemoc to jednorazowy incydent, że się nie powtórzy, czuje się kochana, myśli, że jest dla niego ważna, znowu go kocha, spełniają się jej marzenia o cudownej miłości, odczuwa bliskość i zespolenie z partnerem, życie we dwoje znów wydaje jej się piękne i pełne nadziei.
IV = I faza Narastającego napięcia
Cykl się powtarza. Przemoc w następnym cyklu staje się gwałtowniejsza, narasta, powtarza się dopóki nie będzie interwencji z zewnątrz.
Ofiara pomimo powtarzającego się cyklu przemocy pozostaje w związku.
Jakie są tego przyczyny:
Brak umiejętności stanowczego powiedzenia "nie";
Niemożność określenia tego, co we wzajemnych kontaktach jest dopuszczalne a co nie; bezsilność wobec przemocy fizycznej partnera;
Strach przed własnym odważnym, stanowczym działaniem;
Słabość, brak konsekwencji, brak odpowiedzialności za siebie i za dzieci;
Wstyd przed ludźmi, rodziną, sąsiadami, znajomymi;
Nieświadomość, że podlega przemocy;
Nieświadomość prawa obrony siebie (czy i jak się bronić);
Strach przed partnerem (jego siłą, jego reakcją);
Strach przed samotnością;
Poczucie bezradności, bezsilności, rezygnacji, poddania się;
Brak szacunku do siebie samej;
Strach przed utratą partnera, pozycji społecznej;
Niczym nieuzasadniona nadzieja na zmianę;
Zaprzeczanie przemocy lub branie winy na siebie;
Kierowanie się stereotypami: "tak musi być", "lepsze znane zło niż dobro, które jest niepewne i obce", "widocznie zasłużyłam sobie na to"
Wyróżniamy trzynaście typów kobiet, które stały się ofiarami przemocy domowej, a mimo to nie decydują się opuścić swoich mężów
kobieta poszukująca bezpieczeństwa
kobieta zaślepiona
kobieta bezwartościowa
kobieta ułomna
kobieta zarządzająca
kobieta naiwna
kobieta obrończyni
kobieta prowokatorka
kobieta opiekunka
kobieta fantazjująca
kobieta męczennica
kobieta nieporadna
kobieta zastraszona
Opierając się
na własnych przeczuciach, opiniach, schematach, kobiety obwiniają siebie i pozostają
w związkach.
Są cztery tak zwane modele, schematy działania ofiary, która nie opuszcza swego oprawcy
1) model pułapki psychicznej - ofiara stwierdza, że zbyt dużo włożyła w ten związek, i nie chce tego stracić;
2. model pułapki sytuacyjnej - zyski ekonomiczne z pozostania są większe niż zyski z odejścia, zwłaszcza gdy kobieta nie pracuje, nie ma innej alternatywy;
3. model pułapki lęku - lęk przed nieznanym, strach przed samotnością;
4. model wyuczonej bezradności - proces wiktymizacji, kobieta czuje się całkowicie zależna od męża, zupełnie nie wierzy we własne siły, możliwości.
Syndrom kobiety maltretowanej:
unikanie tematu dotyczącego przemocy
brak zainteresowania światem, rozwojem
minimalizacja - nic jej się nie chce
odtwarzanie reakcji kryzysowych - nagłe wybuchy płaczu, śmiechu
Przemoc wywołuje u ofiary reakcji we wszystkich sferach jej życia:
a) reakcje emocjonalne: lęk, niepokój, depresja, gniew, wstyd, poczucie winy, obniżenia własnej wartości, godności;
b. reakcje poznawcze: zaburzenia perceptualne - postrzegania świata, złudzenia;
c. reakcje w sferze zachowań: popadanie w uzależnienia, czyny samobójcze, zaburzenia w funkcjonowaniu społecznym;
d. na płaszczyźnie biologicznej: zaburzenia somatyczny, nadmierne pobudzenie fizjologiczne;
e. płaszczyzna interpersonalna: obawa przed wchodzeniem w interakcje z innymi osobami
Przemoc wobec dziecka.
Wszelkiego rodzaju uszczerbek na zdrowiu fizycznym bądź psychicznym dziecka przed ukończeniem osiemnastego roku życia, jakiego doznało w sposób nieprzypadkowy od osoby lub instytucji, będący skutkiem działania fizycznego, seksualnego lub emocjonalnego, czy też zaniedbania, a który zagraża jego normalnemu rozwojowi fizycznemu lub psychicznemu,
nazywamy przemocą
wobec dziecka.
Formy przemocy wobec dziecka: zaniedbanie, przemoc fizyczna, psychiczna, wykorzystanie seksualne, dziecko świadkiem przemocy w domu, nadopiekuńczość. Przejawiają się one w takich samych zachowaniach jak przemoc wobec dorosłych członków rodziny.
Konsekwencje i objawy zaniedbania: zahamowany rozwój intelektualny, emocjonalny, fizyczny, brak ekspresji emocjonalnej, represyjność, bierność, apatia, lękliwość, choroba sieroca, podatność na choroby.
Konsekwencje i objawy przemocy fizycznej: brak reakcji na ból, oczekiwanie kary, obniżenie wrażliwości na cierpienie innych, agresywność, brutalność, obrażenia fizyczne, niechęć do rozebrana się, nadpobudliwość, wycofanie się w świat marzeń.
Konsekwencje i objawy przemocy psychicznej: zaburzenia mowy, snu, moczenie się nocne, depresja, brak pewności siebie, częste kłamstwa.
Przemoc seksualna to aktywność natury seksualnej wobec dziecka, oparta na wykorzystaniu władzy i prowadząca do seksualnego zaspokojenia osoby dorosłej. Częściej są wykorzystywane seksualnie dziewczynki niż chłopcy. Zdarzają się jednak także wykorzystania chłopców. Dzieci bywają molestowane seksualnie zarówno przez mężczyzn, jak i przez kobiety. Dziecko wykorzystane seksualnie przez członka rodziny ma podwójne poczucie winy - czuje się winne i odpowiedzialna za to, że sprowokowało osobę dorosłą do zachowań seksualnych, czuje się winne ponieważ samo doznało przyjemności. Ma poczucie, że to w nim jest coś złego, czuje się gorsze od innych. Ma poczucie wstrętu do siebie i swojego ciała
Dzieci widzą przemoc ojca wobec matki, słyszą jej płacz, jęki, krzyki, wyzwiska, awantury. Dostrzegają skutki tej przemocy: mieszkanie zdemolowane, ślady krwi, urazy, siniaki u matki, potargane ubrania, policjantów w domu. Czują atmosferę napięcia, same doświadczają tego napięcia. Czują lęk i obawy matki przed jej oprawcą.
Bycie świadkiem przemocy jest silnym urazem, nigdy nie pozostaje bez śladów w psychice. Objawia się nasilonymi zaburzeniami emocjonalnymi: częsta złość, dużo lęku i smutku, niska samoocena. Zaburzenia powstają także w pozostałych sferach: w zachowaniu (wycofanie lub agresja, nadpobudliwość, wagarowanie, okrutne traktowanie zwierząt), w funkcjach społecznych (niezdolność do empatii, niewielkie umiejętności społeczne, poczucie odrzucenia przez rówieśników), w funkcjach poznawczych (złe oceny w szkole, opóźniony rozwój mowy, nieprawidłowy rozwój intelektualny), w zdrowiu fizycznym (zaburzenia łaknienia, jedzenia, snu, choroby psychosomatyczne, nocne moczenia, opóźniony rozwój
fizyczny i motoryczny). Poważne problemy
u dzieci - świadków przemocy w domu - związane są z wchodzeniem w związki w życiu dorosłym: zły obraz rodziny, miłości, bliskości powoduje, że same często tworzą związki patologiczne, stając się albo agresorem dla swego partnera,albo ofiarą.
W zależności od wieku i od płci dziecka pojawiają się różne reakcje na przemoc w domu: niemowlęta (reagują problemami zdrowotnymi, nadmiernym płaczem, złym snem), przedszkolaki (mają duży poziom lęku, wszystkiego się boją, są rozdrażnione), starsze dzieci - dziewczynki (są wycofane,
zalęknione, boją się mężczyzn, kurczowo trzymają się spódnicy matki) i chłopcy (agresywni, zamknięci w sobie, mają napady złości).
Źródła przemocy wobec dziecka:
1) dzieci niechciane
2) dzieci nie spełniające oczekiwań rodziców
3) dzieci niejadki, płaczliwe, marudne
4) dzieci nadpobudliwe, ruchliwe, sprawiające kłopoty w szkole
5) choroby i uzależnienia rodziców
6) problemy ekonomiczne
7) braki w wykształceniu i wiedzy o problemach dziecka
8) rodzice żyjący w izolacji społecznej
9) kulturowe wzorce wychowania
10) doświadczenie przemocy w dzieciństwie
11) posiadanie dzieci z różnych związków
12) urodzenie dziecka przed osiemnastym rokiem życia
13)brak kontroli własnych zachowań
14)przekazywane z pokolenia na pokolenie wzorce nadużyć seksualnych wobec dzieci
15)zaburzenia więzi między rodzicami
16)klimat przemocy i agresja w rodzinie.
Naukowcy wyróżniają cztery koncepcje dotyczące przyczyn i źródeł przemocy wobec dzieci:
koncepcja psychiatryczna
koncepcja socjologiczna
koncepcja społeczno-sytuacyjna
koncepcja integracyjna.
Koncepcja psychiatryczna (psychopatologiczna, intraindywidualna) obarcza odpowiedzialnością za przemoc rodzica. Przyczyny przemocy widzi w jego patologicznej, zaburzonej osobowości. Podkreśla się również, że znęcanie się nad dziećmi jest często jedynym przejawem tych zaburzeń. Osoby te wydają się funkcjonować w społeczeństwie zupełnie normalnie, ale w istocie wymagają pomocy psychiatrycznej. Źródłem takiego stanu rzeczy jest doświadczenie w dzieciństwie bądź przemocy, bądź nazbyt surowego karania. W życiu dorosłym osoby te przenoszą wzorce zaczerpnięte z domu, co objawia się w stosowaniu przemocy wobec swoich dzieci.
Koncepcja socjologiczna Koncentruje się ona na całym otoczeniu człowieka i rodziny jakim jest środowisko, społeczeństwo i zachodzące w nim procesy makrospołeczne. W przemocy wobec dziecka ważną rolę odgrywały będą zatem: wzory postaw kulturowo określone, normy funkcjonujące w społeczeństwie, jego struktura, instytucje, sposób komunikacji członków tego społeczeństwa, poziom agresji, przemocy, istnienie podkultur, całych grup, które działają przemocą. Klimat, jaki panuje w danym społeczeństwie, może sprzyjać przemocy: gdy przemoc jest czymś pozytywnym, traktowana jest jako dowód siły, heroizmu, tężyzny, jako źródło prestiżu, dobrej pozycji społecznej, przywilejów. W takim społeczeństwie, grupie przemoc będzie wyrazem nagrody.
Koncepcja społeczno-sytuacyjna To koncepcja skupiona wokół relacji interpersonalnych panujących w rodzinie. Poddaje ona przeglądowi i analizuje krok po kroku drogę budowania relacji rodzica z dzieckiem od poczęcia do dorosłości. Przemoc wobec dziecka jest wynikiem nie akceptacji dziecka od samego początku. Najpierw objawia się brakiem zainteresowania maleństwem, unikaniem kontaktu wzrokowego z nim, niewrażliwością na jego potrzeby, a z czasem przechodzi w karanie go klapsami, aż wreszcie dochodzi do ostrzejszych form przemocy wobec niego. Taki negatywizm w relacji do dziecka najczęściej wypływa wprost z niewłaściwej relacji rodziców między sobą.
Opisane trzy koncepcje próbują wyjaśnić złożone zjawisko przemocy za pomocą jednego czynnika, przez co staja się ograniczone. Czwarta koncepcja - integracyjna - jest próbą całościowego ujęcia problemu.
Koncepcja integracyjna Gelles wymienia sześć czynników, które stają się powodem, przyczyną przemocy wobec dziecka:
rodzic, który wzrastał w atmosferze przemocy
autorytarna osobowość rodzica - wymaga od swego dziecka bezwzględnego posłuszeństwa, podporządkowania się
pozycja społeczna rodziców - brak siły społecznej popycha ich do stosowania przemocy wobec słabszych, aby się dowartościować
stresy sytuacyjne, których rodzina doświadcza z powodu problemów ekonomicznych, małżeńskich czy strukturalnych
otoczenie rodziny - normy i wzorce traktujące przemoc jako coś pozytywnego
złe zachowanie dziecka, jako iskra zapalna wywołująca agresję u
Innym rodzajem społeczeństwa w którym jest wysokie ryzyko przemocy są ubogie dzielnice, miejsca przeludnione, biedne bezrobotne rodziny o niskiej kulturze medycznej, żyjące w złych warunkach mieszkaniowych i sanitarnych. Przemoc staje się tu sposobem utrzymania dyscypliny i jest czymś normalnym w całym tym środowisku, także
w instytucjach wychowujących, funkcjonujących na tym terenie. Dziecko oprócz przemocy fizycznej doświadcza także zaniedbania, jest pozbawione szacunku, miłości, jest traktowane jako ciężar, nieszczęście, czuje się niepotrzebne.
W Polsce systematycznie rośnie liczba rozwodów
w dużych miastach sięga 40%
Badania opinii publicznej pokazują, że 81% dorosłych Polaków postrzega to zjawisko jako bardzo poważny problem społeczny.
Rozwód to zazwyczaj pogorszenie sytuacji materialnej, społecznej i zawodowej kobiety, szczególnie matki wychowującej samotnie małoletnie dzieci.
Rozwód to dla dziecka największa trauma, której wg badaczy ustępuje nawet śmierć jednego z rodziców.
W badaniach skutki rozwodu dla dzieci to m.in. regres w rozwoju intelektualnym i psychofizycznym oraz pogorszenie stanu zdrowia.
W skali społecznej to bezpośredni wzrost kosztów leczenia w publicznej
służbie zdrowia, ale też skutki dalekosiężne płynące z gorszej lub utrudnionej socjalizacji dzieci z rozbitych rodzin
Rozpad małżeństwa – Rozwód
Przyczyny i konsekwencje
Rozwód jest zjawiskiem wielowymiarowym i jest przedmiotem zainteresowania różnych dyscyplin naukowych m.in.:
demografii,
socjologii,
psychologii
i seksuologii
Rozpad małżeństwa jako czynnik wstrzymujący prokreację i obniżający przyrost naturalny
Określenie prawdopodobieństwa pojawienia się sytuacji kryzysowej, która może, lecz nie musi prowadzić do rozwodu.
Czynniki, które wpływają na stabilność małżeństwa:
I. Status socjoekonomiczny
II. Przeciętny wiek zawierania małżeństwa
III. Ciąże oraz urodzenia przedmałżeńskie
IV. Posiadanie i liczba dzieci
V. Trwałość rodziny pochodzenia.
I. Status socjoekonomiczny
1. Prawdopodobieństwo rozwodu jest odwrotnie proporcjonalne do wysokości statusu socjoekonomicznego.
2. Najbardziej istotny jest dochód - niższy, ale stały bardziej stabilizuje małżeństwo.
3. Wyższe wykształcenie wpływa korzystnie na stałość związku.
4. Praca zarobkowa kobiety wpływa destabilizująco ze względu na poczucie niezależności i wyższe prawdopodobieństwo opuszczenia przez nią niesatysfakcjonującego związku.
II. Przeciętny wiek zawierania małżeństwa
1. Ryzyko rozpadu małżeństw nastoletnich jest dwukrotnie większe niż w przypadku związków
zawieranych po 20 roku życia.
2. Jest to spowodowane mniejszą satysfakcją z życia w małżeństwie na skutek braku przygotowania do wypełniania ról małżeńskich.
3. Świadomość większej szansy na zawarcie powtórnego związku (cywilnego) powoduje mniejszą tolerancję na problemy małżeńskie.
III. Ciąże oraz urodzenia przedmałżeńskie
1. Małżeństwa nastolatków często współistnieją z ciążą
i urodzeniem przedmałżeńskim, więc trudno ocenić, który tych czynników ma większe znaczenie.
2. Urodzenia przedmałżeńskie tworzą większe zagrożenie rozpadem w przyszłości.
3. Ciąża przedmałżeńska jest również dużym czynnikiem ryzyka rozpadu małżeństwa ze względu na brak przygotowania partnerów do ustabilizowania się, opieki nad dzieckiem; często towarzyszą temu problemy finansowe.
IV. Posiadanie i liczba dzieci
1. Istnieje pozytywny związek między posiadaniem dzieci, a stabilnością małżeństwa.
2. Najlepiej zapobiega rozwodom posiadanie dzieci w wieku przedszkolnym, gdyż małe dzieci wywołują sytuację zależności żony od męża, mogą podnosić satysfakcję ze związku, lecz powodują ograniczenie interakcji między małżonkami, co może wpływać destrukcyjnie.
3. Ryzyko rozpadu małżeństwa jest największe w związkach bezdzietnych oraz w rodzinach o dużej ilości dzieci.
4. Dzieci są jednak dużą barierą przed rozwodem.
V. Trwałość rodziny pochodzenia
Istotny jest związek między rozwodem rodziców, a rozwodem w małżeństwie
dzieci. Przyczyny:
1. Cechy osobowości rodziców będące przyczyną ich problemów są przekazywane dzieciom i utrudniają im przystosowanie się do życia w rodzinie
2. Postawa przyzwalająca rodziców na rozwód, jako sposób rozwiązywania
problemów jest wzorcem postępowania dla dzieci
3. Model ról wyniesiony z domu nie jest prawidłowy
4. Pogorszenie warunków ekonomicznych związane z rozwodem obniża
szansę dzieci z rozbitych rodzin na odpowiednie wykształcenie i zawarcie
małżeństwa o wysokim statusie socjoekonomicznym
5. Kobiety pochodzące z rozbitych rodzin częściej zawierają małżeństwa
nastoletnie, stają się matkami jako nastolatki, częściej mają przedślubne
dzieci i częściej się rozwodzą.
Rozwód jest rozbiciem grupy społecznej jaką jest rodzina, socjologia próbuje wyjaśniać mechanizm rozwodu teorią wymiany społecznej. Opiera się na tezie, że jednostki wchodzące ze sobą w interakcje usiłują maksymalizować zyski i minimalizować poniesione koszty w celu otrzymania najbardziej korzystnych wyników.
Jeśli zyski są większe niż koszty - interakcja jest kontynuowana.
1Na atrakcyjność małżeństwa składają się
*zyski symboliczne:
wykształcenie,
status zawodowy,
podobieństwo między małżonkami w zakresie wykształcenia,
przynależności do grupy religijnej, wiekowej
* zyski materialne
* emocjonalne:
koleżeństwo,
szacunek,
satysfakcja seksualna.
Im większa atrakcyjność małżeństwa, tym większa satysfakcja małżonków i chęć kontynuowania małżeńskiej interakcji.
Na stabilność małżeństwa wpływa też istnienie
silnych barier przed rozwodem:
- poczucie zobowiązania wobec niesamodzielnych
dzieci
- presja ze strony rodziny i przyjaciół
- przekonania religijne
- poczucie zobowiązania do zachowania przysięgi
małżeńskiej
- przewidywane koszty związane z rozwodem.
Rozwód jest przede wszystkim przeżyciem emocjonalnym, jednym z najbardziej stresujących zmian w życiu i dotyczy:
sfery społecznej - utrata kontaktu ze współmałżonkiem, dziećmi, przyjaciółmi i związane z tym poczucie opuszczenia i osamotnienia;
sfery psychologicznej - uczucie rozgoryczenia, zależności, beznadziejności, poczucie mniejszej wartości;
sfery behawioralnej - zaburzenia organizacji czasu, obniżenie wydajności pracy, utrata stabilności dochodów.
- nieporozumienia i zaburzenia na tle seksualnym
- niemożności współżycia - pochwica, impotencja, fobia defloracji
- nieporadności partnera, który nie wie jak współżyć
- uniemożliwienie współżycia z powodu braku intymności (brak własnego mieszkania, wścibscy teściowie)
- brak orgazmu u kobiety przy pierwszych kontaktach zniechęca
partnera do współżycia
- brak higieny lub kultury współżycia,
- zdrada lub ujawnienie romansu przedmałżeńskiego, który jest
kontynuowany
- odkrycie nie akceptowanych form zachowań drugiej osoby - alkoholizm, zachowania sadystyczne, dewiacje, homoseksualizm
- walka o dominację lub nadmierna rywalizacja
ujawnienie przewlekłej choroby czy wady budowy.
Ze względu na brak ukierunkowanych badań nie znany jest wpływ problemów na tle
seksualnym na rozpad małżeństw, ale znane są te problemy:
W ujęciu makrospołecznym przyczyn rozwodów należy poszukiwać w procesach industrializacji i urbanizacji związanych z nastaniem ery przemysłowej.
Nowy system ekonomiczny sprawił, że rodzina stała się bardziej zależna od czynników emocjonalnych i psychologicznych, więc mniej odporna i bardziej wrażliwa na stresy.
Małżeństwo stało się środkiem zaspokajania podstawowych ludzkich potrzeb emocjonalnych, a nie tylko społecznym środkiem dla zaspokajania potrzeb seksualnych jednostki, rodzenia, wychowywania dzieci oraz dostarczania statusu społecznego członkom rodziny.
Sprzyjające rozwodom stały się ideologie egalitaryzmu i równouprawnienia kobiet.
Z badań prowadzonych w Stanach Zjednoczonych wynika, że nastąpiła ewolucja przyczyn rozwodów.
W latach 50. i 60. XX w. jako przyczyny rozwodu podawane były
problemy związane z zaburzeniami w wypełnianiu przez rodzinę funkcji instrumentalnych: brak pomocy, wsparcia, pijaństwo, hazard, okrucieństwo psychiczne i przemoc fizyczna, zaniedbywanie domu i dzieci, kłopoty finansowe.
W latach 80. przyczynami rozwodów były : brak porozumienia, problemy osobowościowe, niezgodność charakterów, konflikty wartości, ról, problemy emocjonalne.
To głównie problemy dotyczące funkcji emocjonalno-ekspresyjnych.
W Polsce podawane są różne przyczyny w zależności od płci, wykształcenia i długości trwania małżeństwa.
Trzy główne przyczyny to:
1. niewierność; 2. alkoholizm; 3. niezgodność charakterów.
Im wyższe wykształcenie tym częściej podawana
niezgodność charakterów, a im niższe wykształcenie tym częściej alkoholizm.
W zależności od długości trwania małżeństwa:
*staż do 5 lat - niezgodność charakterów
**5 - 10 - letnie małżeństwo - alkoholizm
***10 - 15 - letnie - niewierność
Inne przyczyny:
1. Brak zainteresowania rodziną,
2. Konflikty z rodzicami (teściami),
3. Konflikty na tle finansowym,
4. Konflikty na tle seksualnym,
5. Trudne warunki mieszkaniowe,
6. Przemoc fizyczna.
Należy pamiętać, że powody te mogą być podawane ze względu na siłę argumentu mającego przekonać sąd o konieczności orzeczenia rozwodu.
Duże prawdopodobieństwo konfliktu na tle seksualnym istnieje przy różnicach:
-temperamentów,
- potrzeb,
- oczekiwań,
- upodobań,
- nieprzystosowaniu seksualnym,
- ubóstwie form pieszczot,
- klimacie nudy i monotonii oraz
- braku kultury współżycia i koncentracji na własnych potrzebach.
W 18/40 przypadkach* rozwodów rozpoznaniem był zespół nieprzystosowania seksualnego. Polega on na występowaniu różnych problemów i trudności w życiu seksualnym przy zachowanej sprawności seksualnej partnerów.
*Lew Starowicz. Seksuologia sądowa. -
żony podają większą liczbę przyczyn rozwodu niż mężowie. Przyczyny różnią się istotnie w zależności od płci i długości trwania małżeństwa.
KONSEKWENCJE ROZWODÓW-2
Osoby rozwiedzione cechuje:
- gorsza samoocena stanu zdrowia
- mniejsze zadowolenie ze stanu zdrowia
- intensywniejsze palenie tytoniu na skutek stresu rozwodowego
- częstsze zapadanie na choroby-osłabienie odporności związane ze stresem
- słabsze poczucie chęci życia
- bardziej pesymistyczny stosunek do życia
- słabsze poczucie szczęścia z życia - uczucie nudy w życiu
słabszy optymizm życiowy.
Dziecko lepiej znosi śmierć jednego z rodziców niż rozejście się ojca i matki.
Brak ojca jest wiązany w badaniach społecznych z: 63% samobójstw wśród młodzieży, 71% dzieci porzucających szkołę, 85% młodzieży osadzonej w więzieniach.
W Polsce każdego roku blisko 60 tys. Dzieci przeżywa rozwód rodziców.
Doświadczenia innych krajów pokazują, że osłabienie instytucji małżeństwa i liberalizacja prawa skutkuje zawsze lawinowo rosnącą liczbą rozwodów -
- hiszpańska ustawa o tzw. ekspresowych rozwodach, która w ciągu 5 lat spowodowała wzrost ich liczby o 277%
Rozwód jako silnie stresujące przeżycie wpływa na zdrowie.
Rozliczne badania wykazały, że osoby rozwiedzione - w porównaniu z osobami pozostającymi w związku małżeńskim - częściej zapadają na choroby somatyczne, są częściej hospitalizowane, częściej nadużywają alkoholu oraz częściej popełniają samobójstwa.
1. W Polsce systematycznie rośnie liczba rozwodów – w dużych miastach sięga 40%.
2. Rozwód to zazwyczaj pogorszenie sytuacji materialnej, społecznej i zawodowej kobiety oraz największa trauma dla dziecka.
3. Rozwód jest zjawiskiem wielowymiarowym i jest przedmiotem zainteresowania różnych dyscyplin naukowych – m.in.: demografii, socjologii, psychologii i seksuologii.
4. Prawdopodobieństwo rozwodu jest odwrotnie proporcjonalne do wysokości statusu socjoekonomicznego.
5. Ryzyko rozpadu małżeństw osób nastoletnich jest dwukrotnie większe niż w przypadku związków zawieranych po 20 rż.
6. Ciąża i urodzenia przedmałżeńskie tworzą większe zagrożenie rozpadem rodziny w przyszłości.
7. Najlepiej zapobiega rozwodom posiadanie dzieci w wieku przedszkolnym, gdyż małe dzieci wywołują sytuację zależności żony od męża, mogą podnosić satysfakcję ze związku, lecz powodują ograniczenie interakcji między małżonkami, co może wpływać destrukcyjnie.
8. Istotny jest związek między rozwodem rodziców, a rozwodem w małżeństwie dzieci.
9. Im większa atrakcyjność małżeństwa, tym większa satysfakcja małżonków i chęć kontynuowania małżeńskiej interakcji.
10. Na stabilność małżeństwa wpływa też istnienie silnych barier przed rozwodem: -dzieci-presja rodziny i przyjaciół-religia - przysięga małżeńska- koszty rozwodu
Zainteresowanie rodziną wyprzedziło znacznie w czasie powstanie socjologii jako odrębnej dyscypliny naukowej. Od wielu wieków rodzina była przedmiotem refleksji filozofów, przedstawicieli różnych religii, pisarzy, m.in.
Arystotelesa
Augusta Comte
Le Playa
L. Dyczewskiego
D. Markowskiej
L. Janiszewskiego
M. Jarosz
Tematy związane z socjologią rodziny wg Z. Tyszki
stosunki i interakcje wewnątrzrodzinne;
typologia form domu rodzinnego i analiza więzi pokrewieństwa;
rodzina a mikro- i makrostruktura społeczna;
rodzina a typ społeczeństwa globalnego;
rodzina jako instytucja i grupa społeczna a inne instytucje społeczne;
patologia życia rodzinnego;
prognozowanie rodziny;
Definicje rodziny
Według J. Szczepańskiego – rodzina jako grupa złożona z osób, które łączy stosunek małżeński i rodzicielski:
„Są to dwa podstawowe stosunki decydujące o powstaniu i istnieniu rodziny: małżeństwo i pokrewieństwo. Pokrewieństwo może być rzeczywiste (między rodzicami i dziećmi własnymi) lub zastępcze (między rodzicami i dziećmi przybranymi). Pokrewieństwo zachodzi w linii wstępnej: rodzice, dziadkowie, pradziadkowie oraz w linii zstępnej: rodzice, dzieci, wnuki itd. Jest to pokrewieństwo w linii prostej. Lecz do rodziny należą także krewni w linii bocznej (rodzeństwo, ciotki, wujkowie itd). Członkowie rodziny żyją zazwyczaj pod jednym dachem i tworzą jedno gospodarstwo domowe, obejmujące dwa pokolenia (mała rodzina) lub trzy pokolenia, a czasem także kilka rodzin połączonych pokrewieństwem w linii bocznej (wielka rodzina).”
Według B. Suchodolskiego – rodzina jako:
„Środowisko naturalne, do którego przynależność opiera się na podstawie urodzenia.”
Według J. Rembowskiego – rodzina utożsamiana z pojęciem gospodarstwa domowego:
„Rodzina to grupa rodzinna zamieszkująca pod jednym dachem.”
Według J. Piotrowskiego:
„W każdym społeczeństwie od najbardziej pierwotnych i prostych do najbardziej rozwiniętych i złożonych, niezależnie od sposobu zdobywania środków do życia i form gospodarowania, a więc niezależnie od ustroju społecznego, rodzina jest komórką zaspakajającą podstawowe potrzeby swych członków.”
Podstawowe stosunki istniejące w rodzinie
małżeństwo;
pokrewieństwo lub adopcja;
Role członków rodziny określone są przez wzajemne zaangażowanie uczuciowe oraz przez zbiorowości takie jak:
państwo;
kościół;
różne instytucje opieki nad dzieckiem;
Wzajemne stosunki między członkami rodziny określane są przez uczucia i podstawy członków (miłość, szacunek), przez tradycję przekazaną wychowaniem, przez prawo.
Podstawowe funkcje rodziny
Funkcje prokreacyjne.
Przygotowanie dzieci do wejścia w życie społeczne, ich pielęgnowanie i wychowanie oraz zapewnienie im odpowiedniego stanu życiowego.
Prowadzenie gospodarstwa domowego, zaspakajającego potrzeby członków rodziny.
Sprawowanie pieczy nad życiem członków rodziny, ich zachowaniem, kulturą, zdrowie, trudnościami życiowymi.
Dwa doniosłe zadania społeczeństwa to prokreacja i socjalizacja. Najbardziej charakterystyczne dla tych definicji jest postrzeganie rodziny, która:
stanowi uznany typ trwałego obcowania płciowego;
jest instytucjonalną formą małżeństwa;
zawiera pewien system hierarchiczny określający stosunki pokrewieństwa;
jest swoistą jednostką gospodarczą, zapewniającą przede wszystkim dzieciom utrzymanie i wychowanie;
jest grupą społeczną na ogół stale zamieszkującą wspólnie;
Funkcje rodziny według Z. Tyszki
materialno – ekonomiczna;
opiekuńczo – zabezpieczająca;
prokreacyjna;
seksualna;
legalizacyjno – kontrolna;
socjalizacyjna;
klasowa;
kulturalna;
rekreacyjno – towarzyska;
emocjonalno – ekspresyjna;
Podstawowe typy więzi rodzinnej
ekonomiczna;
opiekuńcza;
krwi;
seksualna;
kontrolna;
klasowa;
socjalno – wychowawcza;
kulturalna;
towarzyska;
emocjonalno – ekspresyjna;
Cykle życia małżeńsko – rodzinnego
Narzeczeństwo
Małżeństwo bezdzietne
Małżeństwo z dziećmi
Rodzina z odchodzącymi dziećmi
Małżeństwo odłączone od dzieci
Struktura rodziny i wewnątrzrodzinne stosunki społeczne
F. Adamski
„Struktura rodziny to stałe ramy, nie zawsze sformalizowane, wewnątrz których przebiega życie i zachowanie małżeńsko – rodzinne.”
Z. Tyszka
„(…) strukturę rodziny określa liczba i jakość członków rodziny (liczba dzieci, liczba innych krewnych), układ ich pozycji i ról społecznych, przestrzenne ich usytuowanie, siła więzi instytucjonalnych i psychicznych łączących poszczególnych członków rodziny, świadcząca o większej lub mniejszej spójności (kohezji) rodziny, podział czynności oraz struktura wewnątrzrodzinnej władzy i autorytetów, łącząca się dość ściśle z układem pozycji, a także wewnątrzrodzinny rozkład miłości i względów.”
W ostatnich dziesięcioleciach obserwuje się zmiany stosunków między małżonkami. Nazywa się ten proces małżeństwem partnerskim bądź demokratyzacją stosunków wewnątrzrodzinnych. Rozwój aktywizacji zawodowej kobiet prowadzi do zaniku typu rodziny, w której kobieta pełniąc rolę żony i matki była zorientowana wyłącznie na rodzinę i dom. Przemiany te, wyzwalając żonę spod społecznej, ekonomicznej i innych form zależnych od męża, umacniają rangę miłości i duchowego partnerstwa w małżeństwie.
Alternatywne formy życia małżeńskiego
monoparentalne – istnieje jeden rodzic i dzieci;
kohabitacja (typu LAT) – niesformalizowany związek „weekendowy”;
małżeństwa bezdzietne;
rodzina adopcyjna;
rodzina zastępcza;
wielorodzina;
związki homoseksualne;
singiel – niektórzy twierdzą, że może
być przypadkiem życia rodzinnego;
Stosunki między rodzicami a dzieckiem
obecnie dziecko obciąża rodzinę materialnie świadczeniami związanymi z kształceniem i zapewnieniem mu materialnych podstaw do założenia własnej rodziny;
we współczesnym społeczeństwie dziecko zajmuje centralną pozycję, która kiedyś zajmował główny żywiciel;
pozycja dziecka w rodzinie wpływa znacząco na jego osobowość nawet w okresie pełnej dojrzałości psychospołecznej;
Typologia małżeństwa i rodziny
Podstawę społeczną i biologiczną rodziny stanowi małżeństwo, czyli społecznie uznany związek jednego (lub więcej) mężczyzny z jedną (lub więcej) kobietą. Małżeństwo jest jedno z najstarszych instytucji społecznych, występującą u wszystkich ludów. Do zawarcia małżeństwa prowadzą różne zjawiska. Jedną z nich jest wybór partnera i narzeczeństwo.
Narzeczeństwo występuje w różnych postaciach: zaloty, chodzenie ze sobą, formalne zaręczyny, formalne oświadczenie się, kupno, porwanie, itp.
Czynniki wyboru partnera
bliskość przestrzenna, czyli kojarzenie
małżeństw tylko wśród znajomych i powinowatych;
wyobrażenia o idealnym partnerze rozwijane
przez młodych ludzi w okresie zbliżającego
się wieku, upoważniającego do zawarcia małżeństwa;
obraz własnych rodziców i chęć znalezienia partnera, który odpowiadałby temu obrazowi, który byłby podobny do ojca lub matki;
cechy osobowości i dążności osobotwórcze, które wyznaczają dążenia do ukształtowania własnego samodzielnego życia;
dążenie do homogamii (szukanie partnera o podobnych cechach psychicznych lub społecznych) lub do heterogamii (szukanie partnera o zupełnie odmiennych cechach psychicznych lub społecznych);
Trzecią cechą umożliwiającą dokonywanie typologii małżeństw jest hierarchia prestiżu i wewnątrzrodzinnej władzy:
Małżeństwo matriarchalne – władzę sprawuje głównie matka i żona;
Małżeństwo patriarchalne – władzę sprawuje ojciec i mąż;
Czwartą cechą służącą za wyróżnik małżeństw jest dziedziczenie nazwiska, prestiżu i ewentualnego majątku.
Piątą cechą typizującą małżeństwa jest miejsce zamieszkania po ślubie. W przypadku zamieszkania w domu męża – małżeństwo patrylokalne; w domu żony – matrylokalne. Obecnie spotyka się małżeństwa neolokalne, tj. zamieszkujące po ślubie we własnym mieszkaniu.
Wśród różnych typów organizacyjnych rodziny wyróżnia się:
rodzinę małżeńską, nazywaną niekiedy nuklearną. Składa się ona z męża, żony oraz ich dzieci – najczęściej jednego lub dwojga;
rodzinę poligamiczną, składającą się z kilku związków małżeńskich (najczęściej jednego mężczyzny z wieloma kobietami) połączonych w jedną zbiorowość rodzinną;
rodzinę poszerzoną – wielopokoleniową, nazywaną też dużą. Pod jednym dachem zamieszkuje kilka rodzin nuklearnych, uznających patriarchalną władzę ojca rodziny;
zmodyfikowaną rodzinę poszerzoną, która stanowi jakby związek rodzin nuklearnych, będących w stanie częściowej zależności od siebie;
Ze względu na charakter źródła utrzymania i środowisko zamieszkania dzielimy rodzinny na następujące typy:
Rodzina chłopska, dla której gospodarstwo wiejskie stanowi wyłączne źródło utrzymania.
Rodzina robotnicza, dla której źródło utrzymania stanowi dochód uzyskany z fizycznej
pracy najemnej członków rodziny.
Rodzina inteligencka, którą różni od rodziny robotniczej charakter pracy zawodowej
jej członków (praca umysłowa).
Trzy kategorie stosunków międzyludzkich zachodzących w ramach rodziny
między małżonkami bądź rodzicami;
między każdym z rodziców a dziećmi;
między rodzeństwem;
Stosunki w rodzinie mogą mieć charakter tradycyjnego podporządkowania żony mężowi i dzieci rodzicom, zwłaszcza ojcu, czyli tzw. charakter autorytatywny, albo mogą to być stosunki bliskości i równości, czyli stosunki tzw. demokratycznego stylu życia bądź liberalnego.
Dezorganizacja rodziny
„Dezorganizacja, czyli ograniczenie lub zanik dotychczas wypełnianych funkcji i ról rodzinnych, zwłaszcza obowiązków małżonków wobec siebie i dzieci, a także dzieci wobec rodziców i ewentualnie między rodzeństwem.
Dezorganizację życia małżeńsko – rodzinnego poprzedzają zwykle różne zaburzenia psychospołeczne, określane zjawiskami patologicznymi, które zaczynają się konfliktami i zdradami małżeńskimi, a kończą rozwodem.”
Rodzaje konfliktów
Konflikty trwałe, nierozładowane – mają one miejsce wówczas, gdy osoby, między którymi dochodzi do konfliktu, nie przejawiają żadnej skłonności czy ochoty do pójścia na ustępstwa, wyjaśnianie i usunięcie problemów spornych, natomiast nie ujawniają swoich postaw.
Konflikty otwarte – mają głównie postać zatargów, sprzeczek, wymiany zdań, jednak nie dzielą one i nie wykluczają dalszego współżycia, współdziałania.
Konflikt w zakresie wartości – może występować zarówno wówczas, gdy dla osób uczestniczących w nim są one wspólne (np. rywalizacja w zawodach sportowych, współzawodnictwo w pracy, nauce) jak i wtedy, gdy te wartości są różne (np. odmienność upodobań i zainteresowań, odmienność wyobrażeń o sposobie spędzania wolnego czasu, urządzenia mieszkania itp.)
Konflikty i kryzysy w życiu małżeńsko – rodzinnym są nieuniknione. Ze względu na doniosłą rolę rodziny należy je minimalizować, gdyż zaledwie nieliczne z nich mają konstruktywne następstwa. Konflikt jest sytuacją burzącą porządek i ład społeczny, lecz jego skutki niekiedy mogą być pozytywne. Konflikt w rodzinie jest starciem wywołanym rozbieżnością postaw, celów lub samych tylko sposobów realizacji jakiegoś zadania. W sytuacji konfliktowej jedna strona stara się drugiej narzucić własne postawy, sposoby działania albo też realizować swoje interesy kosztem tej drugiej strony.
We współczesnych rodzinach równie częste są konflikty międzypokoleniowe, czyli między rodzicami a dziećmi. Konflikty te mają różną etiologię. Najczęstszym ich źródłem jest rozbieżność międzypokoleniowych systemów wartości i różnice wzorów kulturowych, typowych dla okresu socjalizacji rodziców i ich dzieci.
J. Szczepański: „Konflikty międzypokoleniowe występujące w rodzinie są trudniejsze do rozwiązania, niż konflikty między małżonkami. Często wiodą one do trwałych napięć, jeśli rodzice i dzieci nie zamanifestują postaw tolerancyjnych.”
W życiu małżeńsko – rodzinnym zdarzają się sytuacje, w których dochodzi do trwałych napięć, wówczas mamy do czynienia z kryzysem rodziny.
Jedną z form rozbicia rodziny jest rozwód. Jego społeczne skutki są łatwo dostrzegalne nie tylko w osobowości samych eksmałżonków, ale i ich dzieciach.