Zatrudnienie a niepełnosprawność ruchowa
Osoby niepełnosprawne ruchowo
Osoba niepełnosprawna z dysfunkcją narządu ruchu to osoba o ograniczonej sprawności kończyn górnych, dolnych lub kręgosłupa wskutek trwałego ubytku spowodowanego uszkodzeniem lub niedorozwojem mózgu, bądź schorzeń, uszkodzeń lub zniekształceń w układach: kostnym, mięśniowym lub nerwowym. Można więc powiedzieć, iż niepełnosprawność ruchowa to wszelkie zaburzenia narządu ruchu, które mogą być wywołane wieloma przyczynami, ale ich konsekwencją jest zawsze ograniczenie sprawności ruchowej (A.Migas 2006).
Niepełnosprawni ruchowo stanowią bardzo różnorodną populację, ponieważ z jednej strony mamy do czynienia z osobami z niewielkimi uszkodzeniami narządu ruchu, samodzielnie poruszającymi się i obsługującymi, z drugiej zaś z ludźmi dotkniętymi całkowitą niesprawnością, zdanymi na pomoc innych.
| Narząd ruchu i jego uszkodzenia, dysfunkcje |
|---|
Anatomiczny układ narządu ruchu obejmuje struktury kostne i mięśniowe kręgosłupa oraz kończyn i wykazuje wysoki stopień integracji z innymi ważnymi dla życia układami. Należy go traktować jako złożony zespół elementów podporowych i ruchowych, sterowany, koordynowany i kontrolowany przez ośrodkowy układ nerwowy, a zależny energetycznie od wydolności układu krążeniowo-oddechowego.
Reakcje ruchowe następują w wyniku pobudzenia mięśni określonym bodźcem płynącym z ośrodkowego układu nerwowego. Wysyłanie bodźca wywołującego ruch następuje z reguły pod wpływem sygnałów - informacji odbieranych z otoczenia.
Człowiek przy pomocy narządu ruchu wykonuje w zasadzie dwa rodzaje ruchów:
manipulacyjne - przy pomocy kończyn górnych,
lokomocyjne – przy pomocy kończyn dolnych.
Ruchy manipulacyjne mogą być wykonywane przy pomocy: tylko palców, palców i ręki, przedramienia, ramienia (całej kończyny górnej) i ramienia wspomaganego ruchem tułowia. Różnią się one od siebie możliwościami zasięgu przestrzennego (wielkością) i kierunku. Inne możliwości przedstawiają ruchy wykonywane tylko palcami, a inne całą kończyną. Wykonywane ruchy łączą się w zespoły ruchów tworząc czynności czyli ruchy o różnym zasięgu, kierunku i tempie ich wykonywania, w zależności od tego czy są to czynności życia codziennego, czynności robocze czy czynności występujące w innych sferach życia człowieka.
Ruchy lokomocyjne wykonywane przede wszystkim przy pomocy kończyn dolnych stanowią bardzo złożone zespoły ruchów mających na celu przemieszczanie całego organizmu w przestrzeni to znaczy: chodzenie, bieganie, siadanie, wstawanie, stanie itp. Możliwość poruszania się w przestrzeni jest potrzebne człowiekowi praktycznie stale z wyjątkiem chwil biernego wypoczynku.
Czynności składające się z ruchów manipulacyjnych i lokomocyjnych nazywane są czynnościami motorycznymi - ruchowymi. Niesprawności narządu ruchu będące wynikiem uszkodzenia lub choroby jednego lub wielu elementów tego układu są więc niesprawnościami motorycznymi.
Niezależnie od wyżej wymienionych ruchów układ ruchu nadaje ciału kształt, postawę oraz pomaga w komunikacji niewerbalnej, okazywaniu emocji i kontaktach interpersonalnych.
Ze względu na umiejscowienie patologii dysfunkcje narządu ruchu można podzielić na ( Kaiser-Grodecka 1987):
dysfunkcje pochodzenia mózgowego,
dysfunkcje pochodzenia rdzeniowego,
dysfunkcje układu kostno-stawowego
braki kończyn – wrodzone lub stany po amputacji
Niezależnie od przyczyn, które spowodowały dysfunkcję, ze względy na podobieństwo skutków, w grupie niesprawności narządu ruchu można wyodrębnić:
Uszkodzenia i braki w anatomicznej strukturze narządu ruchu
Zaliczamy tu różnego rodzaju uszkodzenia i braki kości i mięśni kończyn spowodowane mechanicznymi uszkodzeniami, urazami lub amputacjami. Uszkodzenia i braki mogą dotyczyć części kończyny bądź całej kończyny lub kończyn.
Zaburzenia czynności motorycznych przy nienaruszeniu anatomicznej struktury narządu ruchu
Zaburzenia te obejmują:
porażenia – całkowity brak ruchów czynnych w mięśniach na skutek uszkodzenia układu nerwowego,
niedowłady – częściowe upośledzenie czynności ruchowych,
Główne postacie porażenia i niedowładu to:
monoplega, czyli porażenie jednej kończyny dolnej lub górnej,
hemiplegia, czyli porażenie połowicze jednej strony,
tetraplegia, czyli porażenie wszystkich czterech kończyn.
Deformacje narządu ruchu powodujące równocześnie zaburzenia czynności motorycznych
Są to nieprawidłowości lub wady anatomicznej struktury narządu ruchu lub jego poszczególnych części. Zwykle u podstawy deformacji są zmiany w układzie kostnym. Deformacje mają na ogół charakter wad wrodzonych (Majewski 1995).
Przyczynami wyżej wymienionych dysfunkcji mogą być:
Czynniki genetvczne lub wrodzone,
Choroby, do których należą: dziecięce porażenie mózgowe, choroba Heinego i Medina, gruźlica kości, stwardnienie rozsiane, choraba Parkinsona, trąd itp.
Urazy
Jak z powyższego widać osoby z uszkodzeniem narządu ruchu nie stanowią jednolitej grupy pod względem rodzaju i zakresu uszkodzenia, a więc i pod względem sprawności motorycznych. Są wśród nich osoby u których obniżenie tych sprawności jest niewielkie, ale i takie u których jest ono bardzo znaczne i niezbędny jest sprzęt ortopedyczny (np. niedowłady czy porażenia spastyczne lub głębokie amputacje z wyłuszczeniem w stawie biodrowym).
Uszkodzenie kończyn górnych i związane z tym dysfunkcje utrudniają, ograniczają lub uniemożliwiają wykonywanie czynności manualnych, w tym czynności zawodowych. Natomiast uszkodzenie kończyn dolnych zazwyczaj, utrudnia, ogranicza lub uniemożliwia poruszanie się czyli obniża sprawność lokomocyjną.
Niesprawności narządu ruchu w postaci niedowładów czy porażeń mogą być spowodowane uszkodzeniem ośrodkowego układu nerwowego i wówczas mogą występować również zaburzenia psychiczne i psychoruchowe, a nawet obniżona sprawność umysłowa (intelektualna). Tego rodzaju niepełnosprawność złożona stanowi jednak minimalny procent populacji niepełnosprawnych i jest bardzo trudna do rehabilitacji zawodowej.
Istnieje ścisła współzależność między rodzajem niepełnosprawności i wynikającymi z niej ograniczeniami fizycznymi, a możliwością wykonywania określonych czynności. Biorąc to pod uwagę wyodrębniono następujące grupy osób trwale lub okresowo niepełnosprawnych z dysfunkcją narządu ruchu i są to osoby:
z dysfunkcją kończyn górnych,
z dysfunkcją kończyn dolnych:
poruszające się na wózku inwalidzkim
nie używające wózka inwalidzkiego, ale posługujące się stale lub okresowo sprzętem ortopedycznym (kule, laski, stabilizatory, protezy...)
z dysfunkcją w obrębie kręgosłupa, pasa biodrowego.
Analizując trzy podstawowe rodzaje procesów występujących w przebiegu pracy - proces orientacji, proces podejmowania decyzji i proces działania, osoby z dysfunkcją narządu ruchu /z wyjątkiem niepełnosprawności złożonej/ nie mają większych trudności i ograniczeń w realizacji procesów orientacji i podejmowania decyzji. System zmysłów funkcjonuje u nich na normalnym poziomie, podobnie rozwój umysłowy osób z motoryczną niesprawnością osiąga normę. Główny problem dla tych osób stanowi trzeci rodzaj procesów jakim jest działanie - wykonywanie różnych ruchów i czynności występujących w pracy zawodowej, a zwłaszcza pracy fizycznej.
| Niepełnosprawność ruchowa a zatrudnienie |
|---|
Zdolność do pracy to skumulowane umiejętności, walory, potencjał jednostki niezbędne w procesie poszukiwania, uzyskania i utrzymania określonego zajęcia na rynku pracy. Inaczej mówiąc jest to zdolność wykonywania zadań związanych z wymaganiami stawianymi określonej pracy z uwzględnieniem potencjału i zasobów jednostki jak zdrowie, sprawność, wiek, wiedza, umiejętności i motywacja, oraz warunków środowiska. Jakkolwiek zatrudnienie jest celem głównym rehabilitacji zawodowej, to jednak mimo wielu wysiłków i spektakularnych przedsięwzięć (kampanie medialne, budżetowe wsparcie dla uruchamianych miejsc pracy) nie udało się w ostatnich latach zwiększyć zatrudnienia tej kategorii ludzi.
Praca wywiera wpływ na całe życie człowieka, a jej rola jest uzależniona od wielu cech charakteryzujących danego człowieka i kontekstu społecznego. Stopień, w jakim uszkodzenie czy dysfunkcja jakiegoś układu zaczyna ograniczać czynności zawodowe zależy częściowo od przyczyny i rodzaju samego uszkodzenia, częściowo od charakteru pracy, a niekiedy w znacznym stopniu od znaczenia, jaką dany człowiek przypisuje pracy zawodowej w swoim życiu.
Istotnym elementem jest akceptacja osoby niepełnosprawnej własnej tożsamości społecznej, proces ten jest uzależniony nie tylko od przyczyny niepełnosprawności, ale od czasokresu jej powstania i pełnionych wcześniej ról społecznych. Dotyczy to wszystkich grup niepełnosprawnych, w tym osób niepełnosprawnych z dysfunkcją narządu ruchu..
Osoba z niepełnosprawnością wrodzoną w większości grup niepełnosprawnych ma od momentu rozpoczęcia życia społecznego określoną tożsamość, która powoduje powstanie wczesnych form adaptacyjnych do istniejącej dysfunkcji, z większą możliwością rozwinięcia form zastępczych warunkujących w wielu wypadkach proporcjonalne do wymogów pełnienie ról społecznych. Przykładem potwierdzającym jest istotna różnica w rehabilitacji tej grupy wśród osób z dysfunkcją narządu ruchu.
Podobne możliwości obserwuje się u osób, u których dysfunkcja wystąpiła w okresie dzieciństwa do 16 roku życia np. oceniając efekty prowadzonej rehabilitacji leczniczej narządu ruchu.
Znacznie trudniejsze w procesie readaptacji zawodowej i społecznej są przypadki powstania niepełnosprawności w wieku produkcyjnym i późniejszym, wymagające zmiany sytuacji społecznej i zawodowej oraz często w przypadku niepełnosprawności ogólnoustrojowej nie rokujące pozytywnych wyników rehabilitacji leczniczej.
Dlatego przy ocenie możliwości rehabilitacji zawodowych różnicujemy możliwości adaptacyjne przy
- niepełnosprawności wrodzonej
- niepełnosprawności powstałej przed 16-tym rokiem życia
- niepełnosprawności powstałej w wieku produkcyjnym
Czas powstania niepełnosprawności jest jednym z elementów spośród wielu, które wymagają indywidualnej oceny przy wyborze formy rehabilitacji. Warunkiem powodzenia rehabilitacji zawodowej jest prawidłowa kwalifikacja osoby niepełnosprawnej do zatrudnienia, oparta nie tylko o ocenę wydolności psychofizycznej, ale o znajomość środowiska zawodowego i produkcyjnego, w którym ta osoba ma ją realizować, co stwarza możliwość korekty formy zatrudnienia i zwiększa możliwości adaptacyjne osoby niepełnosprawnej.
Z punktu widzenia możliwości kształcenia i szkolenia zawodowego uczniowie z niepełnosprawnością motoryczną znajdują się w stosunkowo dobrej sytuacji. Mogą korzystać z tych samych metod nauczania co uczniowie sprawni. Znaczna większość tych osób może kształcić się w systemie integracyjnym. Problem może wynikać z braku przystosowania placówek szkolnych – bariery architektoniczne, w przypadku uczniów z niepełnosprawnością motoryczną. Innego typu trudności pojawiają się podczas nabywania umiejętności praktycznych, zawodowych przez uczniów z uszkodzeniem kończyn górnych, zwłaszcza gdy praca wymaga sprawności manualnych.
| Osoby niepełnosprawne z uszkodzeniem kończyn górnych |
|---|
Głównym problemem pracowników z uszkodzeniem kończyn górnych to utrudnienia, ograniczenia, bądź uniemożliwienie wykonywania czynności manipulacyjnych. Ruchy robocze mogą być bardzo różnorodne i złożone zarówno pod względem wielkości (zasięgu), kierunku, a także potrzebnej siły do ich wykonania. Rozróżniamy ruchy: sięgające, chwytające, przenoszące, skrętne, rozłączające czy ruch statyczny, który jest w zasadzie bezruchem i polega na utrzymywaniu ciała lub jego części w określonym położeniu i czasie. Do ich realizacji potrzebna jest często wysoka sprawność motoryczna, a więc dokładne, płynne, precyzyjne i szybkie wykonywanie ruchów przy pomocy jednej lub obu rąk i wówczas wymagana jest ich koordynacja.
Ograniczenia zawodowe osób niepełnosprawnych z dysfunkcją kończyn górnych zależą przede wszystkim od zakresu i stopnia ich uszkodzenia. Uszkodzenie kończyn górnych może dotyczyć jednej lub obu kończyn. W przypadku uszkodzenia tylko jednej kończyny górnej możliwości zawodowe są znacznie większe, niż w przypadku dysfunkcji obu kończyn. Wiele czynności zawodowych można wykonywać tylko jedną sprawną kończyną. Najtrudniejsza sytuacja istnieje w przypadku uszkodzenia obu kończyn górnych, gdy czynności manualne są całkowicie zniesione. W przypadku braku palców, a zwłaszcza kciuka zostają zniesione całkowicie lub częściowo ruchy chwytne. Amputacja całej ręki, przedramienia lub ramienia powoduje całkowite lub częściowe zniesienie ruchów kończyny górnej. Jednak, w zależności od wielkości amputacji, istnieje możliwość zaopatrzenia osoby niepełnosprawnej w odpowiednią protezę z różnego rodzaju końcówkami funkcjonalnymi, które mogą ułatwić lub nawet umożliwić wykonywanie niektórych czynności roboczych. W przypadku niedowładu lub porażenia kończyny problem jest trudniejszy, gdyż wykonywanie ruchów roboczych tą kończyną jest praktycznie niemożliwe lub bardzo ograniczone. Deformacje kończyn mogą także w różnym stopniu ograniczać wykonywanie ruchów roboczych.
Ograniczania manipulacyjne osób z uszkodzeniem kończyn górnych mogą być w pewnym zakresie skompensowane przez przystosowanie stanowiska pracy, które może ułatwiać lub umożliwiać wykonywanie niektórych czynności roboczych.
Największe możliwości zatrudnienia osób z dysfunkcją kończyn górnych stwarzają prace i zawody o charakterze umysłowym. Jednak warunkiem pracy w tych zawodach są odpowiednie kwalifikacje i przystosowanie stanowiska pracy. Natomiast w przypadku prac fizycznych, muszą być one bardzo starannie dobrane w aspekcie możliwości wykonywania ich przez daną osobę oraz możliwości odpowiedniej adaptacji stanowiska pracy. Osoby niepełnosprawne w wyniku odpowiednich działań usprawniających i szkolenia są w stanie uruchomić pewne mechanizmy kompensacyjne i nauczyć się wykonywać efektywnie różne czynności przy stosowaniu własnych technik, innych niż stosują osoby sprawne, wykorzystując posiadane sprawności organizmu a także odpowiednie oprzyrządowanie stanowiska pracy.
(T. Majewski1995, 2007, R.Serafin 2006)
| Osoby niepełnosprawne z uszkodzeniem kończyn górnych |
|---|
Osoby z dysfunkcją kończyn dolnych mają dużo większe możliwości pracy w grupie zawodów produkcyjnych niż osoby z dysfunkcją kończyn górnych. Jeśli mają sprawne kończyny górne to mogą w zasadzie wykonywać wszystkie czynności manipulacyjne, tradycyjnie wykonywane w pozycji siedzącej, ale nie wymagające częstego przemieszczania się, przenoszenia przedmiotów lub wykonywania czynności w pozycji stojącej. Głównym problemem tych osób jest więc dotarcie do zakładu pracy i samodzielne przemieszczanie się w jego obrębie. Może to więc mieć istotny wpływ na wykonywanie wielu czynności życiowych i zawodowych.
Większość osób z dysfunkcją kończyn dolnych posługuje się pomocami technicznymi z zakresie zaopatrzenia ortopedycznego takimi jak: laski, kule, aparaty stabilizujące, protezy, balkoniki do chodzenia czy wózki inwalidzkie co generalnie obniża ich sprawność lokomocyjną. Dlatego też warunkiem zatrudnienia tych osób w zakładzie pracy jest odpowiednie przystosowanie zarówno miejsca pracy jak i samego stanowiska pracy.
Należy również pamiętać, że osoby z trudnościami lokomocyjnymi użytkują więcej energii przy poruszaniu się niż osoby sprawne, co powoduje stany nadmiernego przeciążenia i częstego przemęczenia. Szczególnego wiec podkreślenia wymaga właściwy dobór pracy pod kątem wydatku energetycznego – osoby z niesprawnością kończyn dolnych nie mogą wykonywać tzw, prac ciężkich wymagających dużego wysiłku fizycznego. Stopień tolerancji na wysiłek fizyczny u tych osób jest z reguły niski.
Do grupy osób z dysfunkcją narządu ruchu należy zaliczyć również osoby karłowate, które mają pewne trudności ruchowe wynikające z niskiego wzrostu oraz nieco innych proporcji kończyn górnych i dolnych. Dla tych osób należy indywidualnie przystosować gabaryty poszczególnych elementów stanowiska pracy.
(T. Majewski1995, 2007, R.Serafin 2006)
| Osoby niepełnosprawne z niepełnosprawnością złożoną |
|---|
Wśród osób niepełnosprawnych istnieje pewien procent osób, u których uszkodzeniu uległy dwa lub nawet więcej narządów. W takim przypadku mamy do czynienia z niepełnosprawnością złożoną lub sprzężoną, czyli uszkodzeniem różnych układów i narządów oraz obniżeniem różnych sprawności – fizycznych, sensorycznych bądź psychicznych.
Uszkodzenie równoczesne dwóch lub kilku narządów powoduje większe i poważniejsze następstwa, praktycznie we wszystkich sferach życia oraz w znacznym stopniu ogranicza możliwości wykonywania czynności zawodowych i życiowych oraz wypełnianie ról społecznych przez człowieka.
Niepełnosprawność złożona szczególnie negatywnie odbija się na zdolności do pracy i możliwości podjęcia zatrudnienia. Praktycznie trudności i ograniczenia zdarzają się we wszystkich procesach występujących w przebiegu pracy, a mianowicie: w procesach orientacyjnych, decyzyjnych i wykonawczych. Z uwagi na to, że jest to problem bardzo złożony, a równocześnie różnorodny, każdą osobę należy oceniać indywidualnie. Przed podjęciem decyzji zawodowych, osoby ze złożoną niesprawnością powinny przejść bardzo dokładną ocenę zdolności do pracy.
Przy zatrudnianiu osób z niepełnosprawnością złożoną obowiązują dwie podstawowe zasady:
bardzo dokładne określenie czynności zawodowych z uwzględnieniem faktycznych możliwości psychofizycznych osoby niepełnosprawnej;
konieczność odpowiedniego przystosowania stanowiska pracy do psychofizycznych ograniczeń.
| Warunki zatrudniania osób z niepełnosprawnością ruchową |
|---|
Pracownicy niepełnosprawni stanowią grupę bardzo zróżnicowaną i wymagającą indywidualnego podejścia do zatrudnienia i przygotowania zarówno miejsca jak i stanowiska pracy. Niewątpliwie pewna liczba osób niepełnosprawnych ruchowo nie ma specjalnych czy dodatkowych potrzeb zawodowych i nie wymaga dodatkowej pomocy w kontekście zatrudnienia. Inne osoby wymagają w różnym zakresie wsparcia i pomocy.
Zasadniczą przesłanką, która umożliwia wykonywanie pracy zawodowej osobom niepełnosprawnym jest też fakt, że żadna praca nie wymaga od człowieka, który ma ją wykonywać, pełnej sprawności. Istnieją prace o różnej skali wymagań, jedne wymagają wysokiej sprawności fizycznej, inne wysokiej sprawności intelektualnej, a jeszcze inne specjalnych zdolności i umiejętności czy określonych cech osobowości. Osoby niepełnosprawne nie tracą wszystkich możliwości. Każda osoba niepełnosprawna mimo określonych ograniczeń związanych z uszkodzeniem i niepełnosprawnością dysponuje określonymi sprawnymi funkcjami, predyspozycjami psychicznymi oraz motywacjami, które mogą pozwolić na podjęcie określonych czynności zawodowych.
Możliwości te muszą być zidentyfikowane i ukierunkowane. Należy też pamiętać, iż osoby mające dużą, istotną motywację do podjęcia pracy zawodowej i aktywności życiowej mogą oceniać swoje możliwości wyżej, aniżeli lekarz medycyny pracy wydający obiektywny werdykt na podstawie badań diagnostycznych i odwrotnie. Tak więc potrzeby, ściśle wynikające z rodzaju niepełnosprawności określane przez lekarza medycyny pracy powinny być powiązane z potrzebami społecznymi uwzględniającymi płeć, wiek, zawód, miejsce zamieszkania oraz subiektywne potrzeby samej osoby niepełnosprawnej.
(Majewski1995, 2007, R. Serafin 2006).
Uzupełnienie obiektywnej oceny dotyczącej możliwości psychofizycznych osoby niepełnosprawnej oceną subiektywną tych możliwości oraz poznaniem motywacji i preferencji zawodowych może zoptymalizować rehabilitację zawodową. Poznanie motywacji jak również postawy osoby niepełnosprawnej związanej z przyczyną niepełnosprawności i jej akceptacją, jej czasokresem oraz pełnieniem wcześniej ról społecznych jest ważnym krokiem w prawidłowym zatrudnieniu jak też utrzymaniu pracy przez osobę niepełnosprawną (Kurkus-Rozowska 1997,1998).
Niepełnosprawni w wyniku odpowiednich działań usprawniających mogą również uruchomić pewne mechanizmy kompensacyjne polegające na zastąpieniu uszkodzonych lub zaburzonych funkcji organizmu innymi, co w dużej mierze dotyczy osób niepełnosprawnych ruchowo. Istotną więc rzeczą jest ułatwienie im uczestniczenia w pracy zawodowej w takim zakresie w jakim dana osoba zachowała zdolność do pracy, wykorzystując swoje sprawności i możliwości.
W każdym przypadku należy uznać rehabilitację osób niepełnosprawnych za proces ciągły, mający na uwadze poprawę i regenerację swych możliwości, wychodząc z założenia, że nie ma trwałych barier, jak również stałych zdolności i umiejętności.
M. Sokołowska i A. Ostrowska wyróżniają następujące cztery podstawowe rodzaje osób z naruszoną sprawnością rozpatrywane z punktu widzenia ich stosunku do pracy. Są to osoby które:
wracają z powrotem do zajmowanego wcześniej stanowiska i miejsca pracy,
zmieniły miejsce pracy, ale nie zawód,
zmieniły miejsce pracy i zawód,
nie wracają do pracy.
Utrudnieniem w prowadzeniu rehabilitacji i w dalszym etapie zatrudnienia są niewątpliwie bariery wynikające z postaw społeczeństwa, bariery architektoniczno-urbanistyczne i komunikacyjne oraz bariery legislacyjne.
W wyniku analizy uzyskanych materiałów udało się wyodrębnić cztery grupy barier utrudniających zatrudnianie osób niepełnosprawnych w zakładach otwartego rynku pracy i są to:
bariery o charakterze technicznym /domniemane i rzeczywiste/ do których zaliczyć można: - bariery architektoniczne związane z typem budynku jego jakością, stanem pomieszczeń i całej infrastruktury materialnej zakładu ,oraz - bariery „charakteru pracy” to znaczy stanowiska pracy wynikające z procesów produkcyjnych i całej różnorodnej działalności zakładu i towarzyszące im warunki pracy,
bariery o charakterze finansowym /rzeczywiste i domniemane/; to zła lub nienajlepsza kondycja finansowa zakłady uniemożliwiająca nawet niewielkie inwestycje, czy świadczenia socjalne,
bariery społeczne; to przede wszystkim negatywne widzenie osoby niepełnosprawnej jako `pracownika: obawa przed koniecznością dokonania specjalnych przystosowań w zakładzie pracy, obawa co do jego efektywności, braku kwalifikacji a także możliwości fizycznych, lęk przed nie możliwością jego integracji w miejscu pracy,
bariery „niewiedzy”; jako przyczynek do powstawania barier społecznych i domniemanych barier technicznych i finansowych, pracodawca nie posiadający wiedzy /przynajmniej w podstawowym zakresie/ odnośnie możliwości i potrzeb osób niepełnosprawnych jako potencjalnych pracowników dostrzega bariery często tam gdzie ich w zasadzie niema lub są niewielkie i możliwe do usunięcia niewielkim nakładem kosztów (A. Barczyński 2007).
Bariery społeczne wynikają przede wszystkim z wąskiego myślenia społeczeństwa, a przyczyną jest niewiedza, wygoda, brak empatii lub egoistyczna postawa innych osób. Skutkiem tego jest negatywna postawa części społeczeństwa wobec osób niepełnosprawnych. Istniejące stereotypy powodują negatywne spostrzeganie takich osób. Bariery psychologiczne to również trudności osób niepełnosprawnych w zaakceptowaniu swojej niepełnosprawności, co prowadzi do trudności w uzyskaniu pełnego efektu podjętej rehabilitacji. Bariery prawne wynikają z faktu, iż system prawny często ogranicza rehabilitację. Bariery architektoniczne, mimo wielu obserwowanych zmian, nadal są największą zmorą właśnie dla osób z niepełnosprawnością ruchową.
W zależności od stopnia uszkodzenia organizmu i przygotowania do pracy osoby niepełnosprawne mogą być zatrudniane w zwykłych zakładach pracy czyli na otwartym rynku pracy:
na warunkach konkurencyjnych – osoba niepełnosprawna jest przyjmowana i pracuje na takich samych zasadach i warunkach jak osoby pełnosprawne, z takim samym zakresem obowiązków, odpowiedzialności i uprawnień,
na stanowiskach pracy specjalnie dobranych i przystosowanych do psychofizycznych potrzeb i możliwości pracownika niepełnosprawnego, wyposażonych w odpowiedni sprzęt rehabilitacji zawodowej (pomoce techniczne) tj: narzędzia, urządzenia czy elementy stanowiska w zależności od rodzaju i zakresu niepełnosprawności, wraz z prawem do korzystania ze specjalnych uprawnień przysługujących pracownikom niepełnosprawnym,
w formie zatrudnienia wspomaganego, które polega na zatrudnieniu osób ze znacznym stopniem niepełnosprawności na dobranym i przystosowanym stanowisku pracy z pomocą tzw zawodowego asystenta lub instruktora wspomagającego, który pomaga osobie niepełnosprawnej przystosować się do fizycznego i społecznego środowiska, opanować niezbędne umiejętności, a także wykonywać zadania zawodowe do czasu uzyskania całkowitej samodzielności i odpowiedniej wydajności, zgodnie z oczekiwaniami pracodawcy.
Osoby niepełnosprawne, które ze względu na naruszenie sprawności organizmu nie mogą podjąć zatrudnienia na otwartym rynku pracy mogą być kierowane do zakładów pracy chronionej oraz zakładów aktywności zawodowej. W ciągu ostatniego okresu coraz bardziej upowszechniana jest forma zatrudnienia w ramach tworzonych przez osoby niepełnosprawne spółdzielni socjalnych.
Niepełnosprawni mogą być także zatrudniani w systemie pracy nakładczej. Jest to praca bez specjalnych rygorów co do czasu i miejsca jej wykonywania i zwykle jest wykonywana poza zakładem pracy, na ogół we własnym mieszkaniu, często z pomocą członków rodziny.
Istnieje również możliwość zatrudniania osób niepełnosprawnych w systemie telepracy, którą pracownik wykonuje również poza zakładem pracy na stanowisku komputerowym zorganizowanym w jego mieszkaniu i odpowiednio przystosowanym do potrzeb i możliwości psychofizycznych osoby niepełnosprawnej. Jest ona jednak dostępna dla osób, które charakteryzują się wysokimi kwalifikacjami zawodowymi i pewnymi cechami osobowymi.
Istnieje również możliwość prowadzenia przez osoby niepełnosprawne własnej działalności gospodarczej, często jednak osoby niepełnosprawne nie posiadają odpowiedniego przygotowania do tego rodzaju działalności oraz środków finansowych na jego rozpoczęcie.
Rozważając możliwości wykonywania pracy zawodowej przez osobę niepełnosprawną na konkretnym stanowisku należy przede wszystkim określić zdrowotne przeciwwskazania (sprecyzowane w zaleceniach Ministerstwa Zdrowia i Opieki Społecznej) i powinien wykonać to lekarz specjalista medycyny pracy. Następnie należy dokonać prawidłowej oceny możliwości psychofizycznych niepełnosprawnego, jego kwalifikacji i predyspozycji fizycznych i psychicznych. W ostatniej fazie analizuje się możliwości przystosowania stanowiska pracy do potrzeb przyszłego zatrudnionego, zgodnie z zasadami ergonomii i organizacji pracy (Majewski, Miżejewski 2007).
Podjęcie pracy zawodowej przez pracownika, w tym osobę niepełnosprawną łączy się zazwyczaj z koniecznością uzyskania wielu informacji zarówno o niej samej, jak i o stanowisku na którym ma pracować. Na tej bazie powinien być dokonany dobór stanowiska pracy, uwzględniający specyficzne potrzeby konkretnej osoby.
Informacje o osobie niepełnosprawnej, niezbędne podczas jej zatrudniania można ująć w kilka podstawowych grup:
przeciwwskazania do pracy zawodowej,
możliwości psychofizyczne,
własna ocena osoby niepełnosprawnej o możliwościach podjęcia przez nią pracy,
motywacje do podjęcia pracy,
kwalifikacje, predyspozycje i preferencje zawodowe.
Pierwszą istotną informacją, z którą powinna zapoznać się osoba decydująca o zatrudnieniu jest informacja o przeciwwskazaniach do pracy zawodowej, a więc czynnościach, których zgłaszająca się osoba niepełnosprawna nie może, z uwagi na stan zdrowia, wykonywać oraz warunki środowiska, w których nie może pracować.
Kolejna, równie ważna kwestia to określenie możliwości psychofizycznych osoby niepełnosprawnej, a więc odpowiedź na pytanie co może i w jakim zakresie robić, wykorzystując zachowane sprawne funkcje. Takie orzecznictwo pozytywne, obejmujące ocenę psychofizyczną osoby ubiegającej się o pracę, powinno być nieodzownym elementem poradnictwa zawodowego i w ramach tego:
ułatwić wybór stanowiska pracy lub czynności zawodowych osób niepełnosprawnych mogących podjąć pracę
zabezpieczyć przed pogłębianiem się istniejących dysfunkcji, bądź tworzeniem się nowych, związanych z niedostosowaniem miejsca pracy do możliwości osoby niepełnosprawnej.
Po ustaleniu przeciwwskazań lekarskich oraz określeniu możliwości psychofizycznych zatrudnianych osób niepełnosprawnych kolejnym etapem jest dobór stanowiska pracy, które powinno być dostosowane do aktualnej zdolności do pracy, kwalifikacji zawodowych oraz nie stanowić zagrożenia dla pogorszenia się zdrowia osoby zatrudnianej
(Kurkus-Rozowska 1998, (Kurkus-Rozowska i in.1999, 2000).
Właściwe zatrudnienie osoby niepełnosprawnej wymaga spełnienia kilku kolejnych, podstawowych warunków pracy po ocenie możliwości psychofizycznych zatrudnionej osoby:
oceny środowiska, w tym stanowiska pracy
adaptacji stanowiska pracy
właściwej organizacji pracy
nadzoru nad ich bezpieczeństwem
W świetle ergonomicznych zasad oceny warunków pracy właściwe ukształtowanie struktury przestrzennej stanowiska pracy, zarówno dla osób pełnosprawnych jak i niepełnosprawnych, a zwłaszcza dla osób niepełnosprawnych ruchowo, należy do najistotniejszych warunków wygodnej i bezpiecznej pracy, a polega ono na:
zapewnieniu swobodnego wykonywania czynności roboczych w wygodnej pozycji, przez umieszczenie przedmiotu pracy (lub elementów sterowania) w optymalnym zasięgu kończyn;
umożliwienie dopasowania niektórych wymiarów stanowiska do wymiarów ciała użytkownika (np. regulacja wysokości siedziska, wysokości przedmiotu pracy);
zapewnieniu dobrej widoczności i słyszalności w polu pracy, a także dobrej widoczności i słyszalności urządzeń sygnalizacyjnych oraz najbliższego otoczenia;
zapobieganiu sytuacjom grożącym wypadkom.
Stanowisko pracy jest pojęciem ogólnym o szerokim zakresie odniesienia. Według normy PN-EN 641-1 stanowisko pracy danego pracownika tworzy konfiguracja środków pracy, otoczonych przez środowisko pracy, natomiast według Encyklopedycznego Słownika Rehabilitacji „stanowisko pracy dla osoby niepełnosprawnej to stanowisko odpowiednio dobrane i w miarę możliwości odpowiednio przystosowane do obniżonej zdolności do pracy oraz kwalifikacji zawodowych osoby niepełnosprawnej, na którym praca nie jest szkodliwa dla zdrowia - dotyczy to również stanowisk pracy w nakładztwie i służących do wykonywania pracy w mieszkaniu.
Odpowiednie przystosowanie to właściwa organizacja pracy i dobór niezbędnego dla danej osoby niepełnosprawnej sprzętu rehabilitacji zawodowej, czyli takich elementów stanowiska pracy lub jego otoczenia, które biorąc udział w procesie pracy przyczyniają się do poprawy sprawności psychofizycznej, wspomagania lub wyrównywania /kompensowania/ uszkodzonych funkcji, przenoszenia utraconych funkcji, czy zmiany sposobu odczytywania bodźców.
Potrzeby ludzi z niektórymi dysfunkcjami, zwłaszcza narządu ruchu, można w pewnym zakresie uogólnić, ponieważ w dużej mierze wiążą się one z użytkowanym sprzętem rehabilitacyjnym. Dotyczy to w szczególności osób niepełnosprawnych z pozycją życiową na wózku. Wówczas podstawowym parametrem limitującym wysokość płaszczyzny pracy oraz wielkość zasięgów kończyn górnych są gabaryty tego wózka. Szerokość, całkowita długość wraz z podnóżkami oraz wysokość siedzenia i wysokość podłokietników (od podłogi) określają przestrzeń na wsunięcie kolan i stóp na podnóżkach pod płaszczyznę pracy (stół montażowy, biurko, itp.). Wielkość przestrzeni pracy limitują zasięgi kończyn górnych – osoba z pozycją życiową na wózku inwalidzkim ma zmniejszone zasięgi rąk w płaszczyźnie strzałkowej i poprzecznej, jak również możliwość sięgania do szuflad bocznych przy warsztacie pracy czy biurku. Wpływ na wielkość zasięgów ruchów osób z dysfunkcją narządu ruchu, poza wymiarami wózka, jeśli jest używany, mają jeszcze indywidualne cechy antropometryczne tych osób, wynikające z rodzaju schorzenia powodującego niesprawność oraz z wieku wystąpienia dysfunkcji.
Wygodna pozycja ciała, którą można przyjąć wykonując określoną pracę, uwarunkowana jest również możliwością dostosowania jego wymiarów do indywidualnych potrzeb pracownika przez regulację poszczególnych elementów stanowiska.
Punktem wyjścia do projektowania struktury przestrzennej stanowisk pracy są wymiary ciała ludzkiego oraz granice zasięgu ruchów, zwłaszcza rąk i nóg. Osoby niepełnosprawne, zwłaszcza z dysfunkcją narządu ruchu, dość często różnią się od zdrowej populacji budową somatyczną, a w przypadku użytkowania sprzętu rehabilitacyjnego mają odmienne potrzeby przestrzenne, dlatego powinno się dla każdego pracownika niepełnosprawnego kształtować stanowisko pracy indywidualnie, uwzględniając możliwości wykonywania przez niego konkretnej pracy na konkretnym stanowisku (zgodnie z ustawą z 27 sierpnia 1997r.).
Światowy Program Akcji na Rzecz Osób Niepełnosprawnych ONZ określa rehabilitację jako proces, którego celem jest umożliwienie osobie niepełnosprawnej osiągania optymalnego poziomu funkcjonalnego: umysłowego, fizycznego i społecznego, pozwalającego danej osobie na zmianę sposobu życia. Proces ten wymaga środków kompensujących utratę albo ograniczenie jakiejś funkcji, np. pomocy technicznych lub innych środków ułatwiających przystosowanie lub readaptację społeczną. Nowoczesna technika na wielu stanowiskach pozwala na rozszerzanie tych możliwości, a najlepszym przykładem są stanowiska komputerowe przeznaczone dla osób ze znaczną dysfunkcją kończyn górnych.
W procesie rehabilitacji wyróżnia się trzy fazy działań podstawowych: rehabilitacje leczniczą, zawodowa i społeczną. W każdej z tych faz stosowane są pomoce techniczne czyli takie wyroby - specjalnie w tym celu wykonane, które dzięki swojej funkcji użytkowej mają w maksymalnym stopniu przywrócić osobie niepełnosprawnej zdolność do samodzielnego życia i pracy - można więc je nazwać „sprzętem rehabilitacyjnym” i to określenie jest powszechnie w Polsce używane. Sprzęt rehabilitacji zawodowej to takie elementy stanowiska pracy lub jego otoczenia, które biorąc udział w procesie pracy przyczyniają się do poprawy sprawności psychofizycznej, wspomagania lub wyrównywania /kompensowania/ uszkodzonych funkcji, przenoszenia utraconych funkcji, czy zmiany sposobu odczytywania bodźców (Kurkus-Rozowska, Serafin 2004).
Można przyjąć, że w każdym zakładzie istnieją stanowiska, na których, po odpowiednim przystosowaniu, mogłyby pracować osoby niepełnosprawne, bowiem żadna praca nie wymaga zaangażowania wszystkich sprawności człowieka. Należy tylko dokonać właściwego ich doboru oraz zastosowania odpowiednich pomocy technicznych, właściwych dla danej osoby niepełnosprawnej.
| Bibliografia: |
|---|
Barczyński A.: Zatrudnienie chronione a prawa gospodarki rynkowej. [w:] Polityka Społeczna, kwiecień 2004 – Instytut Pracy i Spraw Socjalnych MPiPS.
Barczyński A., Zakłady pracy chronionej w polskim systemie rehabilitacji zawodowej osób niepełnosprawnych. KIG-R: Warszawa 2001r. s.57.
Encyklopedyczny słownik rehabilitacji. Pod redakcją T. Gałkowskiego i J. Kiwerskiego. Warszawa 1986. PZWL
Kurkus-Rozowska B., Potrzeba oceny możliwości psychofizycznych osób niepełnosprawnych w celu ich optymalnego zatrudnienia. Problemy Rehabilitacji Społecznej i Zawodowej. 1997, Nr 1 (151 ), 48-53
Kurkus-Rozowska B.,Ocena możliwości psychofizycznych osób niepełnosprawnych w celu ich optymalnego zatrudnienia. Zeszyt informacyjno - metodyczny doradcy zawodowego pt. Problemy niepełnosprawności w poradnictwie zawodowym. Krajowy Urząd Pracy, 1998, 37-46
Kurkus-Rozowska B.,Tokarski T., Najmiec A., Opracowanie zasad oceny postępu rehabilitacji medycznej i zawodowej na bazie procedur badawczych dla oceny możliwości psychofizycznych wybranej grupy osób niepełnosprawnych z dysfunkcja narządu ruchu. Praca CIOP 2000.
Kurkus-Rozowska B., Słowikowski J., Tokarski T., Wybór metod oceny możliwości psychofizycznych osób niepełnosprawnych z dysfunkcją narządu ruchu i opracowanie zasad ich wykorzystania do projektowania i modernizacji stanowisk pracy. Praca CIOP/PFRON, 1999.
Kurkus-Rozowska B., Serafin.R., Pomoce techniczne w rehabilitacji osób niepełnosprawnych, 2004, broszurka wyd. CIOP-PIB
Majewski T. Osoby niepełnosprawne – problemy, potrzeby i możliwości zawodowe, w Gmina a niepełnosprawność praca zbiorowa T. Majewski, C.Miżejewski, W.Sobczak 2007, 11-21
Majewski T. Możliwości zawodowe różnych kategorii osób niepełnosprawnych w Gmina a niepełnosprawność praca zbiorowa T. Majewski, C.Miżejewski, W.Sobczak 2007, 40-48
Majewski T.Sobczak W. Zatrunienie osób niepełnosprawnych w Gmina a niepełnosprawność praca zbiorowa T. Majewski, C.Miżejewski, W.Sobczak 2007, 109-125
Majewski T. Rehabilitacja zawodowa osób niepełnosprawnych, Centrum Badaczo- Rozwojowe Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych, Warszawa 1995
Majewski T. Rodzaj niepełnosprawności a potrzeby osób niepełnosprawnych w zakresie aktywizacji zawodowej w Potrzeby osób niepełnosprawnych w zakresie aktywizacji zawodowej – materiały konferencyjne KIGR Warszawa 2007
Migas A., Jakość życia a aspiracje i bariery życiowe osób niepełnosprawnych (cz.1) Praca i Rehabilitacja Niepełnosprawnych, KIGR, 7-8/111-112 2007
Migas A., Jakość życia a aspiracje i bariery życiowe osób niepełnosprawnych (cz.2) Praca i Rehabilitacja Niepełnosprawnych, KIGR, 9/113 2007
Migas A., Jakość życia osób niepełnosprawnych a nowe realia społeczno-gospodarcze Praca i Rehabilitacja Niepełnosprawnych, KIGR, 2/94 2006
Migas A., Problemy integracji psychospołecznej osób z dysfunkcją narządu ruchu, Praca i Rehabilitacja Niepełnosprawnych, KIGR, 10/102 2006
Norma PN-EN ISO 9999:2002 – Pomoce techniczne dla osób niepełnosprawnych – Klasyfikacja
Serafin.R. Przystosowanie stanowiska pracy do potrzeb osób niepełnosprawnych, Praca i Rehabilitacja Niepełnosprawnych, 2005, Nr 45 (84) 8-11
Serafin.R. Praca a niepełnosprawność (część 1), Praca i Rehabilitacja niepełnosprawnych, 2005, Nr 5 (85) 9-12
Serafin.R. Praca a niepełnosprawność (część 2), Praca i Rehabilitacja Niepełnosprawnych, 2005, Nr 6 (86) 18-23
Sokołowska M., Ostrowska A., Socjologia kalectwa i rehabilitacji, PAN, Warszawa 1976
Ze strony: http://www.ciop.pl/425.html