Pierwsze większe osiedla miejskie powstały na Bliskim i Środkowym Wschodzie - w Mezopotamii i w dolinie Indusu. Stanowiły one centrum rozwoju wspaniałej cywilizacji, która się tam wykształciła.

Miasta mogły powstać dopiero, gdy ludzie nauczyli się, jak się osiedlać i żyć w jednym miejscu. Proces ten zaczął się jakieś 10-12 tysięcy lat temu na dużym obszarze Bliskiego Wschodu, rozciągającym się od dzisiejszej Turcji po Iran. Ludzie zamieszkujący ten region byli wcześniej łowcami i zbieraczami, jednak stopniowo zaczęli zajmować się rolnictwem i skupiać w małych społecznościach, hodując zwierzęta i uprawiając zboże. Cały ten proces, który rozpoczął się ok. 10 tys. lat przed naszą erą nosi nazwę „rewolucji neolitycznej” i jest kluczowym procesem w kształtowaniu się pierwszych osad. Jednak te osady nie były jeszcze miastami. Miasto nie tylko jest większe od wsi, lecz mieszka w nim o wiele więcej ludzi, którzy nie zajmują się rolnictwem. Są to m.in. rzemieślnicy, kupcy, kapłani, żołnierze a także urzędnicy. Aby mogły istnieć miasta, rolnicy musieli być w stanie wyprodukować nadwyżkę żywności, żeby nakarmić ludzi, którzy nie zajmowali się produkcją rolną, a których szczególne umiejętności były niezbędne do rozwoju tego, co nazywamy cywilizacją.

Skutki rewolucji neolitycznej:

• osiadły tryb życia

• rolnictwo kopieniacze i irygacyjne

• chów zwierząt

• wytwarzanie tzw. produktów wtórnych chowu

• handel i usługi

• profesjonalizacja życia społecznego

• wynalezienie garncarstwa i tkactwa

• eksplozja demograficzna

• stworzenie społecznej hierarchii, powstanie klas

• zasiedlanie nowych terenów

• regulatory przyrostu naturalnego: konflikty zbrojne, klęski głodu i epidemie.

Pierwsze duże osiedla pojawiły się zadziwiająco wcześnie. Miasto znane z Biblii pod nazwą Jerycho było stale zamieszkane na długo przed rokiem 8000 przed naszą erą, a Catal Huyuk (czyt. czatal hjujuk), starożytna osada odkryta w Turcji, rozwijała się od około 6500 roku p.n.e. do roku 5500 p.n.e. Miasto nie miało ulic. Składało się z przylegających do siebie, dwu lub trzyizbowych z wejściem od strony dachu, które służyły właśnie za ulice, ponieważ to po nich przemieszczali się mieszkańcy miasta. Współczesna wiedza o tych miastach jest jednak bardzo ograniczona, ponieważ nie ma na ich temat informacji w źródłach pisanych. Pismo powstało znacznie później, niewiele przed rokiem 3000 p.n.e. w Sumerze (dziś południowy Irak). W przeciwieństwie do ziem położonych dalej na północ, w Sumerze nie było terenów gotowych pod uprawę. Żyzne gleby mogły wydać bogate plony tylko po osuszeniu mokradeł i starannym zirygowaniu gruntów. Do stworzenia i utrzymania systemu nawadniającego potrzebny był dobrze zorganizowany wysiłek wielu ludzi. W Sumerze szybko wykształcił się wydajny system gospodarki, który przyniósł dobrobyt. Państwo podzieliło się wkrótce na niezależne miasta-państwa obwarowane murami, wśród których były Ur, Uruk, Kisz, Lagasz i Nippur, każde z nich funkcjonujące jako tzw. "stolica" dla wielu okolicznych osiedli i wiosek. Niestety w Sumerze było niewiele bogactw naturalnych. Drewno i kamienie były zbyt ciężkich, żeby sprowadzać je z daleka w naprawdę dużych ilościach. W efekcie większość domów budowana była z cegieł wykonanych z błota, wysuszonych w słońcu lub wypalonych w piecu. Biorąc pod uwagę nietrwałość materiału, zadziwiające jest, jak wiele tych kruchych budowli przetrwało. Są to zigguraty, wysokie piramidy ze schodami na ścianach, które niegdyś prowadziły do świątyni lub kapliczki jakiegoś bóstwa. Każde z miast miało swego własnego boga i zbudowane było wokół dominującej nad nim budowli sakralnej. Kapłani najprawdopodobniej posiadali w Sumerze spory zakres władzy, tam także wykształciły się najstarsze formy monarchii. Poza tym w mieście Ur, za panowania króla Ur-Nammu (panował w latach 2113-2096 p.n.e.), spisano pierwszy kodeks prawny. Sumerowie wnieśli swój wkład do rozwoju cywilizacji także dzięki wynalezieniu pierwszych pojazdów na kolach, koła garncarskiego i przede wszystkim pisma. Zaczynając od prostych spisów i pisma obrazkowego, Sumerowie wynaleźli w końcu pismo klinowe, w formie charakterystycznych znaków rytych specjalnym dłutem w mokrej glinie, którą potem suszono, uzyskując względnie trwały zapis informacji.

BABILON:

To starożytne miasto o powierzchni ok. 850 ha, liczące mniej więcej 100 tys. mieszkańców, położone na brzegu jednego z odgałęzień Eufratu. Babilon powstał na planie nieregularnego czworoboku o wyraźnych założeniach urbanistycznych. Opis zabudowy miasta w końcu XII w. p.n.e. znany jest dzięki zachowanemu archiwum glinianych tabliczek. Historię wcześniejszego osadnictwa można rekonstruować tylko na podstawie źródeł pisanych.

Za panowania dynastii amoryckiej, od czasów Hammurabiego (XVIII w. p.n.e.) Babilon był stolicą państwa, ośrodkiem politycznym, kulturalnym, naukowym i religijnym, którego głównym bogiem był Marduk. Na początku I tysiąclecia p.n.e. miasto zostało otoczone murami z ośmioma bramami. Wewnątrz miasta znajdowały się liczne świątynie, m.in. Isztar, Adada, Szamasza, Enlila i najważniejszego z nich, Marduka (jego świątynia nosiła nazwę Esangila). Centrum miasta zostało otoczone dodatkowymi murami.

Król Babilonu, Nabuchodonozor II znacznie rozbudował Babilon w VI wieku p.n.e. Między innymi został wybudowany jeden z siedmiu cudów świata antycznego, czyli „wiszące ogrody królowej Semiramidy”. Niestety zostały one zniszczone przez trzęsienie ziemi ok. I wieku p.n.e.

W okresie nowobabilońskim miasto miało podwójną linię umocnień, między którymi ciągnął się pas ogrodów i gajów palmowych z położonymi wśród nich rezydencjami. Znajdował się tam prawdopodobnie również letni pałac Nabuchodonozora II.

Trzeba natomiast pamiętać, że w Sumerze cywilizacja rozwinęła się kilkaset lat przed tym, jak pojawiła się cywilizacja starożytnego Egiptu.

Menfe, Memfis (nazwa grecka), stolica starożytnego Egiptu w epoce Starego Państwa (III-VI dynastia). Najstarsza nazwa miasta brzmiała Inebu-hedż ("Biały mur"), zapewne od muru królewskiej rezydencji.

Wedle Herodota miasto Memfis miało zostać założone przez Menesa, który zjednoczył Dolny i Górny Egipt i stał się pierwszym władcą zjednoczonego Egiptu. Menes miał wznieść tamę, by chronić miasto przed wylewami Nilu. Następca Menesa polecił zbudować, jak pisze Herodot, pierwszy pałac w mieście.

Memfis miało kształt kolisty, o czym świadczy fakt, że hieroglif oznaczający miasto jest kołem. Wzdłuż granic było otoczone murem. Miało 5 km długości i 3 km szerokości, czyli zajmowało obszar ok. 15 km kwadratowych.
Główną budowlą Memfis była świątynia boga Ptaha, od której to nazwy ma pochodzić, wedle niektórych badaczy, grecka nazwa całego kraju - Aigyptos, a zatem i nasz Egipt. Świątynię, istniejącą od czasów Starego Państwa, rozbudowywali kolejni władcy aż po Epokę Późną. Na południowy wschód od świątyni zlokalizowano mniejsze budowle kultowe oraz królewski pałac Merenptaha, władcy XIX dynastii.

W roku 3100 przed Chrystusem Memfis było pierwszym miastem, którego populacja przekroczyła 30 tys.(dane szacunkowe). Około roku 1557 przed Chrystusem pod względem populacji Memfis wyprzedziło Awaris i stało się największym miastem świata (dane szacunkowe).

Pozostałości Memfis znajdują na zachodnim brzegu Nilu, ok. 20 km na południe od Kairu (w pobliżu wioski Mit Rahina). Dzisiaj z tego wielkiego w starożytności miasta nie pozostało prawie nic. Wciąż dobrze widoczne ślady dawnej świetności to jedynie kolosalne posągi Ramzesa II oraz alabastrowy sfinks, prawdopodobnie tego samego władcy.

Achetaton – Tell El-Amarna

Miasto zostało założone przez Amenhotepa IV Echnatona, reformatora religijnego, na prawym brzegu Nilu, który wzniósł tu liczne świątynie boga Atona. Miasto istniało jedynie w czasach panowania Echnatona i jego bezpośrednich następców. Potem (za panowania Horemcheba (ok. 1348-1320 p.n.e.) miasto zostało opuszczone i zburzone. Ponowne osadnictwo rozpoczęło się dopiero w czasach rzymskich (od 30 p.n.e.) i koptyjskich (do VII w.).

Podczas prac wykopaliskowych (1911-1914 - Niemcy, od 1920 - Anglicy) odkryto ruiny miasta: w północnej części monumentalną bramę i zespół pałacowy ozdobiony malowidłami, z dziedzińcami i ogrodami, okręg świątynny Atona z sanktuariami, świątynią hypetralną (bez dachu) i ołtarzami na wolnym powietrzu, w południowej części - kompleks pałacowy ze świątynią, rezydencję dworzan oraz dzielnicę rzemieślników.

Aleksandria założona w Egipcie przez Aleksandra Macedońskiego. Było to jedno z najważniejszych miast greckich, jakie powstały w okresie hellenistycznym. Autorem planów był Dejnokrates z Rodos, który ukształtował miasto wedle zasad siatki hippodamejskiej.(Nazwą tą określa się wzór planu miasta, jaki Grecy wypracowali w okresie archaicznym. Nazwa pochodzi od greckiego architekta i urbanisty Hippodamosa z Miletu, który był głównym autorem planu odbudowy Miletu po wojnach perskich. Jednak same założenia urbanistyczne zawarte w siatce hippodamejskiej powstały najpewniej pod wpływem doświadczeń z okresu Wielkiej Kolonizacji. Ich istota polegała na wyznaczeniu usytuowania najważniejszych instytucji greckiej polis: centrum politycznego (agora), centrum religijnego (akropol), gimnazjonu, teatru i murów obronnych, a następnie siatki utworzonej z równoległych i prostopadłych ulic. Przestrzenie zamknięte przez krzyżujące się ulice określano jako insulae (wyspy). Były one miejscami przewidzianymi pod budowę domów dla mieszkańców polis).

Jednak oprócz doskonałości założeń urbanistyki, Aleksandria urzekała wielką ilością pięknych budowli i pomników. Latarnia morska na Faros – starożytna latarnia, która została zbudowana ok. 280-279 p.n.e. na podstawie planów architekta Sostratosa i na polecenie Ptolemeusza I, Latarnia znajdowała się na przybrzeżnej wysepce Faros na Morzu Śródziemnym, która mając sztuczne połączenie ze stałym lądem poprzez groblę heptastadion, stanowiła część wejścia do portu w Aleksandrii w Egipcie. Ocenia się, że była to wieża o wysokości ok. 115~120 m. Miała dolną kondygnację o przekroju kwadratu, nad nią wznosiła się kolejna, ośmiokątna i trzecia o przekroju okrągłym. Latarnia zwieńczona była kopułą wspartą na ośmiu kolumnach. Na niej ustawiony był posąg Posejdona o wysokości około 7 m. W tamtych czasach była to najwyższa budowla na świecie o podstawie krótszej od jej wysokości. Jej uproszczony wizerunek zachował się też na monetach i malowidłach. Budowla została uszkodzona kilkakrotnie na skutek trzęsień ziemi, była też przebudowywana. Prawdopodobnie już w II wieku runęła najwyższa część latarni. Obecnie na fundamentach latarni znajduje się Muzeum Morskie.

Biblioteka Aleksandryjska -działała prawdopodobnie od III w. p.n.e. Każdy, kto wjeżdżał do Aleksandrii z jakąś księgą, musiał ją zostawić w depozycie biblioteki, by można było ją skopiować.

Pałace królewskie zajmowały około 1/3 powierzchni miasta i były jednymi z najwspanialszych przykładów tego rodzaju budownictwa w starożytności. Niestety znamy je głównie z opisów autorów starożytnych. Obok pałaców ustawiono inne budowle, z których na szczególną uwagę zasługuje najważniejszy ośrodek badań naukowych w starożytności - Muzejon - z którego niestety także nic nie zachowało się do naszych czasów. Bardzo ważnymi budowlami były nie odnaleziony do dzisiaj grobowiec Aleksandra Macedońskiego oraz serapeum, które szczęśliwie zostało dość dokładnie zbadane. Także badanie czterech znanych nam nekropoli aleksandryjskich przyniosło wiele cennych znalezisk zarówno w postaci rzeźb, jak i malowideł, a także pewnych rozwiązań architektonicznych, jakie w nich zastosowano.

Za rządów Ptolemeuszów był stolicą Egiptu, za czasów rzymskich siedzibą władz prowincji. Pod koniec starożytności jeden z czterech największych ośrodków chrześcijaństwa w basenie Morza Śródziemnego (pozostałe to Antiochia Syryjska, Konstantynopol i Rzym).

Aleksandria była stolicą Egiptu przez blisko tysiąc lat, tj. do roku 641 naszej ery, kiedy to kraj został podbity przez muzułmanów. W późniejszych wiekach, po przeniesieniu stolicy do Kairu, stopniowo traciła na znaczeniu, by ponownie odzyskać swą pozycję w czasach nowożytnych.

KNOSSOS

Miejscowość na greckiej wyspie Krecie, położona u stóp gór Ida, słynąca z odkrytych tam w 1899 r. przez Arthura Evansa rozległych ruin pałacu pochodzącego z lat 2000-1400 p.n.e. (okres kultury minojskiej), zwanego pałacem Minosa lub labiryntem kreteńskim. Był to jeden z największych i najwspanialszych pałaców minojskich, położony u północnych wybrzeży Krety. Jego powierzchnia obejmowała około 2 ha i miał łącznie ok. 1500 pomieszczeń. Pałac wielokrotnie ulegał zniszczeniom, po czym był odbudowywany i przebudowywany.

Rozwijająca się na Krecie kultura od ok. III w. p.n.e. nie była jednakowa i najwcześniej rozwinęła się właśnie na Krecie. Szybki rozwój handlu i sprawna komunikacja doprowadziły do zmian układu plemion – powstały społeczeństwa klasowe, a co za tym idzie pierwsze na Krecie państwo. Państwo monarchiczne, z siedzibą władcy właśnie w Knossos. Czynnikiem, który również miał wpływ na powstanie tego państwa był zapewne najazd i krótka okupacja Krety ok. 2000r p.n.e. Mieszkańcy wybrali spośród siebie wodza, naczelnika plemienia knossyjskiego – mitycznego Minosa – który po zwycięstwie, stał się pierwszym z knossyjskiej dynastii władców Krety. I w tym czasie, pod koniec III w. p.n.e., rozpoczyna się historia miasta, dzięki samozaparciu i funduszom Artura Evansa, odkryta w wielu fazach swojego istnienia.

Układ miasta Knossos nie jest właściwie znany. Wiadomo, iż w III w. p.n.e. w okręgu kultury egejskiej budowano domy jednorodzinne o prostym planie (zazwyczaj prostokątne lub okrągłe), w zwartej zabudowie i pałace dla władców. Układ tych zabudowań odzwierciedla ustrój polityczny monarchii, czyli podział na rządzących możnych i ubogą ludność niewolniczą, z monarchą knossyjskim na czele. To właśnie odkryły wykopaliska w Knossos: przede wszystkim pałac – jeden z największych i najwspanialszych w całej kulturze minojskiej, ale poza nim także wille, „(…) okazałe budynki urzędników królewskich i ludzi bogatych, resztki skromnych zabudowań (zapewne mieszkań czynszowych) oraz mizernych lepianek”. Oddzielały je wąskie i kręte uliczki, tam gdzie różnica poziomów była znaczna, budowano kamienne stopnie. Architektura sakralna nie była w tym czasie zbytnio rozwinięta, obiekty kultu znajdowały się w obrębie pałacu.

Miasto Knossos nie było miastem obronnym. Można to wywnioskować z zachowanych przedstawień malarskich, które nie zawierały scen batalistycznych, a także z układu samego pałacu, który nie posiadał fortyfikacji.

Sam pałac powstał ok. 2000 r. p.n.e., na wzniesieniu, opadającym gwałtownie od strony południowej i wschodniej. Już w 1700 r. p.n.e. uległ on zniszczeniu, najprawdopodobniej z powodu trzęsienia ziemi i fali tsunami, ale trzeba również brać pod uwagę inny czynnik jakim mógł być najazd wrogich plemion. Następnie został odbudowany, jednocześnie zasada rozplanowania, formy architektoniczne i ogólna struktura były analogiczne we wszystkich pałacach z tego okresu, na obszarze Krety. Pozwoliło to na wykształcenie cech charakterystycznych stylu kreteńskiej architektury pałacowej:

• Obiekty pozbawione fortyfikacji (Kreta jako wyspa miała naturalną funkcję obronną, a dopełniała ją flota strzegąca bezpieczeństwa na morzu)

• Charakter rezydencjonalny pałaców

• Plan dostosowany do warunków terenowych

• Położenie siedzib władców w centrum osiedli

• Pałac – ośrodkiem kultu, miejsca sakralne podporządkowane pałacowi

• Brak założeń monumentalnych – jako glorii dla władcy (również przedstawienia sztuki kreteńskiej nie były chwałą dla władców, świadczyło to o charakterze władzy, która nie była despotyczna)

• Wysoki komfort mieszkańców pałaców (kanalizacja, wodociągi, wentylacja)

• Założenia kamiennych stopni przy pałacach.

Około 1450 p.n.e. Achajowie zajęli Kretę. Sam pałac zniszczono ostatecznie około 1400 r. p.n.e.

POLIS

W drugiej połowie wieków ciemnych, jednym z bardzo ważnych aspektów życia społecznego jest powstanie polis, czyli miasta. Z tym że termin „polis” jest terminem bardzo szerokim, ponieważ oznacza „miasto” jako założenie urbanistyczne, ale oznacza również strukturę organizacyjną czy pewną instytucję taką ogólno miejską. Bo to co określamy terminem „polis” w okresie archaicznym (XII-VIIIw. p.n.e.) to mówimy tu oczywiście o mieście, o założeniu urbanistycznym, ale kiedy posługujemy się tym samym terminem dla okresu klasycznego (od wojen perskich do śmierci Aleksandra Wielkiego) to w tedy ten termin ma podwójne znaczenie. Ma znaczenie urbanistyczne, założenia urbanistyczne, jakieś zabudowy z arteriami komunikacyjnymi, ale również ma znaczenie takie trochę organizacyjno-ideologiczne. Niestety, dla okresu klasycznego, te pojęcie jest bardzo często tłumaczone jako państwo-miasto, co jest błędem. Dlatego że w okresie pentakontaetii, czyli pięćdziesięciolecia, (jest to okres kiedy Perykles był w Atenach strategiem, czyli dowódcą wojsk) „polis” pod względem organizacyjno-strukturalnym nie jest ani państwem ani miastem. Urbanistycznie tak, jest to miasto, natomiast nie jest to miasto-państwo. Lepiej jest mówić o państwie, kiedy mówimy o polis ateńskiej z okresu pentakontaetii, niż o mieście-państwie ateńskim, czy o Tebach np., ponieważ jedne z tych organizacji były ograniczone bardzo często tylko do jednego miasta i niewielkich przyległości, ale w przypadku np. polis ateńskiej to była cała Attyka, cały półwysep Attyka. W tedy terytorialnie było to jedno z największych greckich państw tego okresu.

Kiedy przyglądamy się narodzinom polis jako miasta, jako założenia urbanistycznego, to od razu widać, że jest pewna myśl w tym założeniu urbanistycznym. Jest Agora, czyli plac, rynek, przy którym stoi świątynia. I kiedy następuje rozwój polis, także pod względem strukturalno-organizacyjnym, to widzimy, że ma miejsce tak jakby odłączenie, oddzielenie agory od świątyni, tzn. agora pozostaje, natomiast świątynia jest gdzieś tam przesunięta. Ma to bardzo duże powiązania z instytucją władzy, ponieważ agora jest od okresu wczesno-archaicznego miejscem dystrybucji władzy.

ATENY

Dokładnie taką zależność można zauważyć w polis ateńskiej. Do pewnego czasu życie polityczne Aten skupiło się wokół wzgórza Akropol, gdzie swą siedzibę miał król. Jednak kiedy wzniesiono tam świątynię Ateny Partenos, która była patronką miasta, to życie polityczne przenosi się na tereny położone niżej. Tam powstaje nowa agora i wyraźnie widzimy oddzielenie strefy religijnej od politycznej.

Ateny posiadały port w Pireusie a miasto było otoczone Długimi Murami wzniesionymi w V wieku p.n.e. w obawie przed Persami. Na Akropolu znajdował się Partenon - świątynia Ateny, Erechtejon - świątynia Posejdona, Ateny i Erechteusza oraz Propyleje - monumentalne bramy.

Miasta greckie nie przedstawiały wielce okazałego widoku, budowane były zwykle bez jakiegoś określonego planu. Ulice były niesłychane wąskie, zatłoczone, nieoświetlone, zarzucone wyrzucanymi w nocy śmieciami i nieczystościami. Również domy nie były imponujące, zwykle parterowe z płaskimi drewnianymi dachami. Zazwyczaj składały się z dwóch lub trzech małych izb, bez okien, wychodzących na wewnętrzny dziedziniec. Ze względu na brak szyb oświetlenie zapewniały jedynie wychodzące na dziedziniec drzwi, które na zimę zabijano deskami. Okiennice stanowiły luksus, a domy budowano zwykle z drewna, cegły lub kamieni spojonych zaprawą murarską. Nie było oddzielnych pomieszczeń na kuchnie i łazienki, wodę bieżącą czerpano z miejskich studni i przechowywano w przydomowych cysternach. Zdecydowanie bardziej okazałe i bogatsze były świątynie. Ludzie w domach przebywali niewiele - spali, spożywali posiłki - natomiast większość czasu spędzali na agorze.

Rzym stolica państwa rzymskiego i jeden z najważniejszych ośrodków miejskich w starożytności. Z niewielkiej osady na siedmiu wzgórzach (Kapitol, Palatyn, Kwirynał, Eskwilin, Celius, Awentyn, Wiminai) zabudowanej bezplanowo w okresie republikańskim przeobraził się Rzym w dobie cesarstwa, dzięki użyciu ogromnych środków przez państwo, w pełną przepychu stolicę imperium. Drogi nie były ułożone tak jak w Aleksandrii, ale każda miała swoją nazwę. Przez Tyber można było się przeprawić siedmioma mostami. Pod murami roztaczały się wspaniałe ogrody budowane przez kolejnych cesarzy. Wewnątrz miasta tuż za murami Aureliana (zbudowane w latach 272-282) późniejsi cesarze budowali obiekty, które nie mieściły się już w centrum: termy Karakalli, Mauzoleum Augusta, Panteon (jest to jedyny budynek antycznego Rzymu, który w niezmienionym stanie przetrwał do naszych czasów. Ufundował go w 27 r. p.n.e. zięć cesarza Augusta, Agrypa, z okazji zwycięstwa w trzecich z kolei wyborach na konsula. Budowla ma kształt rotundy o średnicy 43,3 m - równej wysokości. Pośrodku ogromnej kopuły, którą jest pokryty znajduje się otwór o średnicy ok. 9 m - jedyne źródło światła dziennego. Mury gmachu mają 7 m grubości. Panteon był świątynią różnych bóstw, a zwłaszcza Marsa i Wenus, legendarnych przodków Cezarów, aż do 392 r., kiedy to zamknięto w Rzymie wszystkie świątynie pogańskie). Za murami Serwiusza (powstał na pocz. IV w. p.n.e., obejmując wzgórza) oprócz term, Koloseum (był to słynny amfiteatr Flawiusza, zbudowany w latach 72-80 z woli cesarza Wespazjana. Posiadało 50 tys. miejsc siedzących i ok. 20 tys. stojących) i Cyrku znajdowało się centrum Rzymu. Na Via Sacra znajdowało się Forum Romanum (było centrum życia obywatelskiego i ekonomicznego szczególnie w okresie republikańskim. W okresie cesarstwa fora pełniły raczej funkcje handlowe, rozrywkowe i reprezentacyjne), oprócz tego w centrum znajdowały się fora cesarzy i Bazyliki. Woda była doprowadzana akweduktami ostatecznie wybudowano ich 11. Termy Dioklecjana, wybudowane w IV w. n.e., są ostatnią większą budowlą starożytnego Rzymu. Miasto zdobiły również łuki triumfalne (Łuk Konstantyna jest to ostatni z łuków triumfalnych wzniesiony w Rzymie i najlepiej zachowany. Zbudowano go na życzenie Senatu i ludu rzymskiego w 315 r. dla upamiętnienia zwycięstwa odniesionego przez cesarza Konstantyna nad Maksencjuszem w bitwie przy moście Milwijskim w 313 r. Łuk o wymiarach 22 m szerokości i 15 m wysokości ozdobiony jest reliefami z marmuru, pochodzącymi w znacznej części z wielu innych, dawniejszych budowli) i kolumny (Kolumna Trajana jest jedyną zachowaną w stanie pierwotnym pozostałością po Forum Trajana, wzniesionego w latach 109-113. Całą kolumnę dekorują piękne reliefy, wznoszące się spiralnie od podstawy do szczytu. Uwieczniono na nich epizody dwóch wojen dackich. Wewnątrz kolumny znajdują się kręte schody z białego marmuru o 185 stopniach) służące upamiętnieniu zwycięstw oręża rzymskiego. Zabudowie mieszkalnej służącej plebsowi nie poświęcano specjalnej uwagi, wielopiętrowe budynki insulae często padały ofiarą pożarów.