Intuicyjnie łączymy średniowiecze z motywem śmierci, a przez to z pojęciem wieków ciemnych, mrocznych. Ta „ciemność” i „mroczność” wieków średnich nie jest, oczywiście, pełną charakterystyką epoki, ale, rzeczywiście, śmierć w tamtych czasach była wszechobecna.
Średnia dł. życia wynosiła wtedy około 30–35 lat, śmierć nie oszczędzała też dzieci i młodzieży. Umierano na rozmaite choroby: zatrucia, padaczkę, wrzody, trąd, wynikające z braku odpowiedniej higieny, wiedzy czy braku pomocy lekarskiej. Średniowiecze to również okres nieustannych wojen – wyprawy krzyżowe, wojna stuletnia (1337–1453), początek XV w. wojny husyckie. Umierano z głodu (początek XIV w. – „Wielki głód”) oraz klęsk żywiołowych, które gnębiły ówczesną ludzkość. Błagano więc Boga o litość, czego świadectwo odnajdujemy w suplikacjach śpiewanych do dzisiaj w KK: „Od powietrza, głodu, ognia i wojny wybaw nas, Panie”. „Powietrze”, czyli zaraza nawiedzała Europę szczególnie często, zwłaszcza w XIV i XV wieku, choć występowała już wcześniej i oczywiście nie skończyła się w XV wieku. „Czarna śmierć” w l. 1348–1350 objęła prawie całą Europę i zabrała blisko połowę (lub 1/3) jej ludności. Wedle ówczesnych zapisków w Krakowie umierało wtedy 40–50 osób dziennie. Publiczne egzekucje również oswajały ludzi ze śmiercią.
Ważną rolę w kształtowaniu zainteresowań, światopoglądu ludzi tamtych wieków odgrywał Kościół, który nauczał, że życie na ziemi jest etapem w drodze do Wieczności. Śmierć umożliwia więc przejście do stanu szczęśliwości, a przez to stawała się czymś upragnionym i wyczekiwanym. Należało się do niej odpowiednio przygotować i właściwie żyć.
W utworach średniowiecznych dotyczących śmierci królują dwa motywy: contemptus mundi, czyli pogarda dla świata, podkreślanie marności, kruchości życia doczesnego wobec nieubłaganej śmierci, ponieważ życie to marność nad marnościami i wszystko marność (jak czytamy w Księdze Koheleta ST), oraz vado mori, co dosłownie oznacza „idę umrzeć”. Poematy vado mori mówiły o powszechności śmierci i równości każdego człowieka wobec niej. Motyw ten rozwinął się w literaturze i malarstwie w XIV/XV w. jako danse macabre/totentanz. „Tańce śmierci” ukazywały wszechwładną potęgę Śmierci, która porywała do tańca przedstawicieli 24 stanów, nie zważając na ich wiek, zasługi czy godność.
Śmierć przedstawiano jako trupa w rozmaitych stadiach rozkładu, często jako postać żeńską, wyposażoną w charakterystyczne atrybuty: kosę, miecz, sierp lub klepsydrę. Z czasem śmierć zaczęto przedstawiać jako ludzki szkielet. Pojęcie „stanu" odnosiło się nie tylko do grup społecznych (rycerzy, ziemian, mieszczan), ale i do zawodów, różnych kategorii wieku, płci, funkcji itp.
Wśród tekstów średniowiecznych możemy wyróżnić kilka grup:
– dialogi, rozmowy, spory – (ok. XII) przedstawiano spotkania osób żywych ze zmarłymi lub z upersonifikowaną śmiercią; powtarzano, rozwijano wątek z legendy o trzech umarłych i trzech żywych – średniowiecznej opowieści o spotkaniu młodzieńców z trupami; legenda ta realizowała motyw pogardy dla świata i równości wobec śmierci, co najlepiej podsumowują słowa jednego z umarłych do młodzieńców: Takimi niegdyś byliśmy, jakimi wy dziś jesteście./Jakimi jesteśmy teraz, takimi i wy będziecie!.
W dialogach tych często pojawiał się motyw danse macabre, np. w Dialogus Regis cum Morte (Dialog Króla ze Śmiercią; w. XIV), w utworze De Vita et Morte (O Życiu i Śmierci; w. XIV) – bogaty młodzieniec.
Do najbardziej znanych dialogów na pewno należy Rozmowa Mistrza Polikarpa ze śmiercią, najdłuższy utwór jaki znamy ze średniowiecza, utwór wzorowany na łacińskiej wersji, polski autor korzystał jednak z tego źródła dość swobodnie, w wyniku czego powstało dzieło oryginalne, przewyższające pod względem artystycznym pierwowzór. Rozmowa obrazuje powszechność śmierci, równość wobec niej wszystkich ludzi – od papieża po żebraka, ulotność i marność dóbr doczesnych. Jest przy tym społeczną satyrą na różne stany, zwłaszcza na duchowieństwo. Komizm postaci, ich zachowań i wypowiedzi, barwność opisu i przenikliwość obserwacji należą do głównych zalet literackich utworu.
Zabawne scenki nie miały więc służyć tylko rozrywce, ale przede wszystkim miały nakłonić do zmiany życia i osiągnięcia w ten sposób zbawienia. Służ Bogu we dnie i w nocy, Ujdziesz mąk przy tej pomocy. (w. 24–25)
Przykładem utworu o charakterze dydaktyczno-moralizatorskim jest Pieśń Sandomierzanina:
pierwsza pieśń: „Mękę Bożą spominajmy” – wykład moralny dotyczący ostatnich siedmiu słów Chrystusa;
druga pieśń: „mamy wszyćcy k temu się dziś brać” („Pieśń o gniewie Pańskim”) – utwór mający cechy modlitwy, kazania, którego te-matem lęk przed gniewem Boga; podmiot lir. napiętuje ludzkie grzechy: hazard, liczne wojny, wzywa do poprawy i walki z poganami. rozważania zamyka prośba o zmiłowanie i przy-jęcie do Królestwa Niebieskiego.
– inną grupą tekstów były skargi, żale, lamentacje, zawierające wyznania i rozterki podmiotu lirycznego – człowieka spoczywającego na łożu śmierci, tzw. moribunda. U źródeł tego gatunku dostrzeżono z jednej strony rytuał spowiedniczy (akt konfesyjny obejmował trzy składniki: wstępną apostrofę, wyznanie grzechów oraz żal z powodu ich popełnienia wraz z prośbą o odpuszczenie win), z drugiej zaś - atmosferę psalmów pokutnych, przejmujący wyznaniem grzesznika proszącego Boga o zmiłowanie. Europejskie lamenty przybierały często kunsztowną oprawę formalną, np. chwyty mnemotechniczne.
Najbardziej znany lament to: Skarga umierającego, abecedariusz, który zachował się dwóch przekazach – płockim i wrocławskim. Umierający czuje strach przed nieznanym, czuje żal przed opuszczeniem tego świata, dokonuje rozrachunku swojego życia i przestrzega przed podobnymi błędami;
| I | Jałmużnym nędznem nie dawał, Ofierym Bogu nie czynił, Ni z pirwiny, ni z nowiny6 Bogum nie dał z siebie winy. |
|---|---|
| K | Kaki to moj rozum głupi, Sobiem był szczodr, Bogu skąpy: Com kiedy Bogu poślubił, Tegom nigdy nie uczynił. |
W jego duszy rozgrywa się walka pomiędzy dobrem a złem,
Tam sam oczy moje głądzą14,
Toć już trzy złe duchy widzą,
Na mię me grzechy wzjawiają15,
Mej duszy sidła stawiają.
męki fizyczne i duchowe doprowadzają go do skruchy i przyjęcia po raz ostatni sakramentów.
W lamentach ważną rolę odgrywała psychomachia – walka złych i dobrych duchów o duszę moribunda. Spór o duszę rozstającego się z życiem człowieka był dzielony na etapy, składające się z kuszenia diabelskiego (temptationes diaboli) oraz pocieszeń i rad anielskich (bonae inspirationes angeli).
– Odpowiedzią na ludzki, zwyczajny strach przed opuszczeniem tego świata były traktaty Ars bene moriendi – sztuka dobrego umierania – „poradniki” prozatorskie lub wierszowane uczące należytego przygotowania się do dobrej, czyli chrześcijańskiej śmierci. Jednym z pierwszych traktatów w Europie była praca Mateusza z Krakowa – Ars moriendi, czy traktat Dominika z Kapraniki Speculum artis bene moriendi (Zwierciadło sztuki dobrego umierania; powst. ok. 1452).
Funkcję takich poradników spełniały też lamentacje czy dialogi, które miały charakter dydaktyczny, umoralniający, ale przede wszystkim funkcję tę pełniły utwory hagiograficzne opowiadające o niezwykłych żywotach świętych oraz chanson de geste – eposy rycerskie o czynach legendarnych bohaterów. W literaturze wykształciły się dwa wzorce osobowe świętych: 1. Święty asceta, który rezygnuje z majątku i, żyjąc w biedzie, znosi wszelkie upokorzenia i męki w imię miłości do Boga;
2. Święty bojownik, który z niewiernymi walczy w obronie wiary katolickiej; wzorzec ten stał się szczególnie popularny, kiedy organizowano wyprawy krzyżowe i stawano w obronie Europy przed Islamem.
W Europie najbardziej znanym zbiorem żywotów świętych była Złota legenda Jakuba de Voragine. W Polsce teksty hagiograficzne dotyczą postaci świętych-męczenników, np. żywot św. Wojciecha (w dwóch wersjach Jana Kanapariusza z Włoch i Brunona z Kwerfurtu), żywot św. Stanisława, Błażeja i legendy wierszowane, np. najbardziej znana Legenda o św. Aleksym.
Gatunek chanson de gest rozwinął się na zachodzie, do najbardziej znanych pieśni należą: Pieśń o Rolandzie, O królu Arturze i rycerzach Okrągłego Stołu (angielski), Pieśń o Nibelungach (niemiecki), Pieśń o Cydzie (hiszpański), Słowo o wyprawie Igora (ruski). Opisywano w nich waleczne, mężne czyny rycerzy i szczegółowo opisywano ich piękną śmierć, np. Roland, czując zbliżający się koniec, mózg wylewał mu się uszami, ale świadomie na miejsce swej śmierci wybrał wzgórze (nawiązanie do biblijnej Golgoty, na której umarł Chrystus) i ma przy sobie tak ważne dla niego: miecz i relikwie. Odwraca głowę w kierunku pogan – aby wszyscy widzieli, że umiera jako zwycięzca. Bije się w piersi za popełnione grzechy, a do nieba wyciąga swoją prawą rękawicę. itd.
W polskiej literaturze brakuje typowych chansons de geste, nurt rycersko-dworski nie rozwinął się w naszej kulturze. Fragmenty Kroniki Galla Anonima przyjmują patetyczną stylistykę, gdy opiewają czyny np. Bolesława Chrobrego, Boleslawa Krzywoustego. Podniosły charakter ma również utwór Adama Świnki z XV wieku Epitafium Zawiszy, w eposowym stylu sławi czyny i bohaterską śmierć słynnego polskiego rycerza, przyrównuje go do Achillesa, wychwala męstwo, kunszt rycerski, ale jest to utwór stosunkowo krótki i uznawany za wiersz okolicznościowy.
Utwory średniowieczne dotyczące śmierci, prozatorskie czy liryczne, mające formę monologu lub dialogu, o charakterze satyrycznym czy patetycznym, przede wszystkim miały nauczać, moralizować, jak żyć, by dobrze umrzeć, nawoływały do nawrócenia i poprawy życia, które jest niczym wobec wieczności, straszyły konsekwencjami grzesznego życia poprzez przerażającą postać Śmierci i wizję mąk piekielnych, pokazywały przykłady wielkich mężów – świętych i rycerzy, których życie i piękna śmierć miały służyć jako wzór do naśladowania.
Opracowania: T. Michałowska, Człowiek wobec śmierci, [w:] Średniowiecze, Warszawa 1995;
Maciej Włodarski, Ars moriendi w literaturze polskiej XV i XVI w., Kraków 1987, tu szczególnie: W średniowiecznym kręgu śmierci;
Michel Vovelle, Triumf śmierci, [w:] Śmierć cywilizacji Zachodu, Gdańsk 2004.