Myślenie i rozwiązywanie problemów – Maruszewski

1. Myślenie:

   1. Proces świadomy/Proces kontrolowany

   2. Jerome S. Bruner – myślenie jako wychodzenie poza dostarczone informacje; myślenie ma charakter generatywny i dzięki niemu dochodzi do takich informacji, których nie mieliśmy wcześniej

   3. Barlett – myślenie to „złożona aktywność wysokiego rzędu, która wypełnia luki w posiadanych danych”; myślenie ma charakter generatywny, ale jako wypełnianie luk

   4. Bruner – myślenie jako przepowiadanie przyszłości

   5. Newell i Simon – myślenie jako proces przeszukiwania przestrzeni problemu

   6. Baron – myślenie jest tym, co robimy, kiedy zastanawiamy się, jak działać, w co wierzyć i czego pragnąć

   7. Cechą myślenia jest to, że za jego pomocą tworzy się pewien model rzeczywistości (Craik) – model ten tworzony jest przy użyciu różnych symboli wewnętrznych; podstawowe fazy procesu myślowego: przekład obiektów lub zjawisk na symbole, wytwarzanie innych symboli za pośrednictwem rozumowania, wysuwanie hipotez lub też dokonywanie obliczeń, przekład nowych, uzyskanych w wyniku myślenia symboli na procesy zewnętrzne

   8. Jean Piaget – w początkowych fazach rozwoju myślenie polega na dokonywaniu manipulacji na rzeczywistych przedmiotach; w toku rozwoju manipulacje ulegają uwewnętrznieniu (interioryzacji)

   9. Edward Nęcka – dzięki myśleniu symulujemy procesy i zdarzenia rozgrywające się w świecie rzeczywistym, świat myśli nie zawiera jednak realnych zagrożeń i niebezpieczeństw

   10. Nauka o poznaniu – myślenie to manipulowanie symbolami; operacje myślowe są operacjami formalnymi; możemy je opisywać, odwołując się do syntaktyki, pomijając ich aspekty semantyczne

2. Rola języka w myśleniu:

   1. Spór związku języka z myśleniem:

      1. Czy język i myślenie są od siebie zależne czy nie?

         1. Zależne – język jest warunkiem i podstawowym narzędziem myślenia albo najpierw kształtuje się myślenie, a potem język albo myślenie i język poczatkowo rozwijają się niezależnie od siebie

3. Koncepcja względnej niezależności języka i myślenia – teoria modularności Fodora:

   1. Umysł składa się z procesów modularnych i niemodularnych;

   2. Do procesów stanowiących odrębne moduły należą spostrzeganie i język

   3. Modułem jest proces, który spełnia warunki:

      1. Jest specyficzny dla pewnej dziedziny

      2. Jest „otorbiony informacyjnie” – na treść sądów lub przekonań w jednej dziedzinie nie wpływają sądy i przekonanie wywodzące się z innej dziedziny

   4. Procesy modularne są oddzielne od innych procesów (myślenie ma charakter niemodularny)

   5. Eksperyment Swinneya (potwierdzający teorię) – efekt torowania – mechanizmy radzenia sobie z wyrażeniami wieloznacznymi

4. Koncepcja postulująca pierwotność języka względem myślenia – behawioryzm – Watson:

   1. Myślenie jako ciche mówienie (myśląc, używamy mowy subwokalnej) – szczególny przypadek „obwodowej teorii myślenia” – myślenie to wykonywanie rozmaitych czynności

   2. Eksperyment Smitha, Browna, Tomana i Goodmana (obalająca teorię) – podano Smithowi kurarę, środek znoszący napięcie wszystkich mięśni poprzecznie prążkowanych; musiał rozwiązywać zadania; nieużywanie mowy artykulacyjnej

5. Koncepcja postulująca pierwotność myślenia nad językiem:

   1. Możliwe jest myślenie bez udziału symboli językowych

   2. Eksperymenty Kohlera nad szympansami

6. Stanowisko dotyczące relacji między językiem a myśleniem – Lew S. Wygotski:

   1. Początkowo język i myślenie rozwijają się niezależnie od siebie

   2. W pewnym wieku język staje się narzędziem myślenia, ale jednocześnie samo myślenie może wpływać na język

   3. Pomiędzy nimi pojawia się skomplikowana sieć wzajemnych zależności, w której trudno określić, co jest warunkiem czego

7. Czy zwierzęta opanowują język?

   1. Opanowanym przez nich system brakuje podstawowej właściwości języka – podwójnej artykulacji (polega na budowaniu struktur obdarzonych znaczeniem z jednostek, które tego znaczenia nie mają)

   2. Występuje u nich tendencja do generalizacji

   3. Savage-Rumbaugh i Brakke – badania nad szympansami

8. Podstawowe rodzaje myślenia:

   1. Nęcka – myślenie dzielimy na autystyczne i realistyczne (a te na re- i produktywne oraz krytyczne)

      1. Autystyczne – ma postać swobodnego przepływu różnych symboli, wyobrażeń, spostrzeżeń czy pomysłów przez świadomość

      2. Realistyczne – występuje w sytuacjach rozwiązywania problemów

         1. Może prowadzić do wyników nowych dla podmiotu (m. produktywne)

         2. Do wyników stanowiących odtworzenie już znanych informacji (reproduktywne)

         3. Człowiek ocenia nie tylko wyniki swojej aktywności myslowej, ale tez stworzone reprezentacje sytuacji problemowej, a także poszczególne efekty, do których doprowadziło rozwiązywanie problemów; ocenie podlegają intencje przed podjęciem problemów (krytyczne)

   2. Myślenie nieukierunkowane – autystyczne:

      1. Niezależne od rozmaitych czynników sytuacyjnych; kieruje się własnymi, często zmiennymi i nieprzewidywalnymi regułami

      2. Funkcje takiego myślenia:

         1. Motywacyjna – cele uporządkowane hierarchicznie

         2. Kompensacyjna – oderwanie się od rzeczywistości

         3. „Treningowa” – ćwiczenie własnych procesów poznawczych

         4. Uzyskiwanie samowiedzy

      3. Ogrywa dużą rolę w adaptacji psychicznej: skrajny autyzm i izolowanie się od rzeczywistości występuje w niektórych chorobach psychicznych; zubożenie, przejawiające się w braku lub w ubóstwie marzeń na jawie, jest jednym z elementów składowych aleksytymii

      4. Może też odgrywać rolę w procesie twórczym – Kekule we śnie zobaczył, jak może być zbudowany benzen

   3. Myślenie ukierunkowane:

      1. Występuje w sytuacjach problemowych – przed jednostką stoi cel, ale po drodze są problemy do rozwiązania

      2. Rodzaje: produktywne (człowiek tworzy informacje, które są dla niego nowe), reproduktywne (człowiek przygotowuje plan wykonania pewnej czynności, a potem musi dostosowywać go do zmienionych warunków)

      3. Może zachodzić w dwojakiego rodzaju sytuacjach:

         1. Myślenie ukierunkowane w sytuacjach źle określonych – maksymalna niejasność; ludzie rozwiązują takie problemy za pomocą poradników itp. (artykuły w gazetach są bardzo ogólnikowe); Reitman – podstawowym sposobem rozwiązywania problemów źle określonych jest stopniowe redukowanie ich otwartości; Duncker – procedura domykania problemu (z ogółu do szczegółu rozwiązania problemu, pomijając to, co tak naprawdę jest ważne); Gick i Holyoak – eksperyment ze zdobyciem zamku (pomimo wcześniejszych doświadczeń, ludzie kierują się regułami, a nie treścią zadania)

         2. Myślenie ukierunkowane w sytuacjach dobrze określonych – czyli mające jeden albo wiele celów; myślenie konwergencyjne (zbieżne) – 1 cel; proces rozwiązywania problemów ma charakter cykliczny i dzieli się na fazy: wykrycie problemu, określenie problemu i stworzenie jego reprezentacji, konstruowanie strategii i rozwiązywania problemu, organizacja informacji dotyczących problemu, alokacja dostępnych zasobów poznawczych, ciągła kontrola stanu zaawansowania pracy, ocena końcowa

      4. Wybór operacji umysłowych może dokonywać się na podstawie algorytmów lub heurystyk:

         1. Algorytymy – określają zbiory operacji umysłowych, które trzeba wykonać, aby osiągnąć pewien cel; mają charakter mechaniczny, czyli są typowe dla myślenia reproduktywnego, ale są niezawodne

         2. Heurystyki – są regułami zawodnymi, często mają charakter intuicyjny, ale pozwalają sobie radzić w sytuacjach nowych

9. Strategie rozwiązywania problemów – konstruowane są w taki sposób, aby w przestrzeni problemu można było znaleźć ścieżkę wiodącą od punktu wyjścia do punktu końcowego:

   1. Strategia przeszukiwania losowego – polega na tworzeniu przypadkowych zestawów kroków, które łącznie mogłyby stanowić rozwiązanie

   2. Strategie przeszukiwania heurystycznego – polegają na wykorzystywaniu informacji zawartych w problemie oraz na tworzeniu własnych reguł analizy danych w trakcie rozwiązywania problemu

   3. Strategie oparte na zasadzie bliskości – grupa metod, w których poszukuje się odpowiedniej ścieżki rozwiązania poprzez wprowadzenie modyfikacji do ścieżki poprzedniej:

      1. Metoda „ciepło - zimno” – tak jak w grze

      2. Metoda „wspinaczki” – wyobrażanie sobie kroków rozwiązywania problemu jako wspinaczkę po górach

      3. Metoda analizy w kategoriach środków i celów – po ustaleniu celu staramy się określić, jakimi środkami należy go osiągnąć

   4. Strategie oparte na wykorzystywaniu analogii – wykorzystuje się tu zależności występujące w jednej dziedzinie do rozwiązania problemów w innej dziedzinie

10. Charakterystyka operacji umysłowych:

    1. Myślenie składa się z operacji umysłowych, których zbiory tworzą strategie

    2. Galotti – rozumowanie to proces poznawczy, który przekształca informacje, zwane zbiorem przesłanek, tak aby wyprowadzić z nich wniosek (występuje przy rozwiązywaniu zagadek czy łamigłówek; wykorzystuje reguły logiki)

    3. Rozumowanie dedukcyjne – logika; zadanie selekcyjne – schemat przyzwolenia; od ogółu do szczegółu; nie pojawia się nowa informacja, a to, co zawiera wniosek, ukryte było wcześniej w przesłankach; trafność dedukcyjna

    4. Rozumowanie indukcyjne – od szczegółu do ogółu; wniosek zawiera informację, która nie była dostępna w przesłankach; siła indukcyjna

11. Badania Tversky’ego i Kahnemana nad heurystykami związanymi z oceną subiektywnego prawdopodobieństwa:

    1. Reprezentatywność – zdarzenia, które wydają się bardziej reprezentatywne dla danego zbioru, są oceniane jako częstsze albo jako bardziej prawdopodobne

    2. Heurystyka dostępności – zdarzenia łatwiej dostępne poznawczo są oceniane jako bardziej prawdopodobne albo jako częściej występujące

    3. Złudzenie gracza – ludzie przyjmują, że mała próbka zdarzeń jest bardziej podobna do ogólnej populacji zdarzeń, niż dzieje się to w rzeczywistości

    4. Heurystyka zakotwiczenia – ludzie zmieniają swoje oszacowania nieznanych wartości zależnie od tego, jakie podano im wartości wyjściowe

    5. Wgląd wsteczny – „wiedziałem, że to się zdarzy”; ludzie przeceniają możliwość wystąpienia pewnych zdarzeń, kiedy wiadomo, że te zdarzenia już nastąpiły, czyli – przypisują sobie zdolność do przewidywania zdarzeń w przeszłości, choć nic nie wskazuje na to, że skorzystali z owej zdolności

    6. Heurystyka symulacji – ludzie wyobrażają sobie pewne scenariusze rozwoju pewnej sytuacji i na tej podstawie mogą podejmować rozmaite działania

    7. Ignorowanie prawdopodobieństw bezwarunkowych – ocena prawdziwości zeznań

    8. Ignorowanie koniunkcji prawdopodobieństw

12. Relacje między procesami myślowymi badanymi w laboratorium a procesami występującymi w realnych sytuacjach życiowych:

    1. Porównanie rozumowania formalnego i rozumowania występującego w codziennych sytuacjach – Galotti:

Rozumowanie formalne	Rozumowanie występujące w życiu codziennym
Dostępne są wszystkie przesłanki	Niektóre przesłanki mają charakter niejawny, a niektóre są w ogóle nieznane
Zazwyczaj występuje tylko jedna odpowiedź poprawna	Zazwyczaj jest wiele możliwych odpowiedzi, zróżnicowanych pod względem jakości
Często istnieje ustalona metoda wnioskowania, której można użyć przy rozwiązywaniu danego problemu	Rzadko istnieje ustalona procedura rozwiązywania danego problemu
Można dokładnie określić moment, w którym dany problem został rozwiązany	Trudno określić moment, w którym aktualnie najlepsze rozwiązanie jest wystarczająco dobre
Treść problemu jest zazwyczaj ograniczona i ma on zwykle charakter akademicki	Rozwiązanie problemu służy osiągnięciu innych celów