7. Przystosowanie emocjonalno-społeczne w grupie
Przystępując do wyjaśniania pojęcia „przystosowania społecznego” należy zwrócić uwagę na to, że jest ono różne ujmowane przez przedstawicieli różnych dyscyplin naukowych. Psycholodzy „pojęcie stosowania” wiążą ze sposobem radzenia sobie z zaspokajaniem potrzeb i nawiązywania kontaktów społecznych.
Kolejnym źródłem inspiracji w wyjaśnianiu przystosowania jest więc społeczny kierunek analizy przystosowania. Wywodzi się on z filozofii i socjologii i dotyczy aspektu przestrzegania norm życia społecznego wypracowanych w danej kulturze i środowisku. Normy te zapewniają bezkonfliktowe i satysfakcjonujące zaspokajanie potrzeb psychicznych na optymalnym poziomie. Wśród zwolenników orientacji społecznej zarysowują się dwa podejścia do wyjaśniania przystosowania akcentujące bierny lub aktywny jego charakter. E. H. Hurlock (1985) uważa, że „… stopień przystosowania się dziecka do grupy społecznej zależy w znacznej mierze od tego jak ściśle stosuje się ono do wzorów zachowania przyjętych w grupie”. Czyli akcentuje bierny charakter tego procesu. Akceptacja i przestrzeganie wzorów obowiązujących w danej grupie społecznej jest zasadniczym wskaźnikiem dobrego społecznego przystosowania. Należy zwrócić uwagę, że przestrzeganie norm wiąże się ściśle z koncepcją ról społecznych.
Za główne sposoby przystosowania się do warunków emocjonalnych przeciążeń uznano mechanizmy obronne, których celem jest zachowanie integracji ego zapewniającej dojrzałe, dobrze przystosowane funkcjonowanie człowieka. Klasyczny psychoanaliza podkreślała bierny udział człowieka w procesie życia społecznego i jego bezwolne poddanie się instynktom. Brakowało w tych założeniach teoretycznych modyfikującego wpływu kontaktów społecznych i ten brak zaowocował modyfikacjami poglądów w ramach neopsychoanalizy.
Średnie dzieciństwo. Wiek przedszkolny.
Kilkuletnie dzieci bywają uparte i kłótliwe, agresywne i gwałtowne, zazdrosne i obraźliwe, kapryśne i grymaśne, nie są to jednak jakieś stałe cech ich charakteru, lecz raczej przejściowe objawy złego nastroju wywołane niekiedy nadmiarem stymulacji, zmęczeniem i niewłaściwą organizacją trybu życia. Umiejętne postępowanie z dzieckiem ze strony rodziców i wychowawców, cierpliwość, takt, wyrozumiałość dla jego chwilowych wybryków, a jednocześnie stawianie mu zdecydowanych wymagań i systematyczna kontrola jego czynności, zapobiegają utrwalaniu nawyków i przyzwyczajeń oraz eliminują zaburzenia w zachowaniu.
W wieku przedszkolnym dzieci rozumieją niezwykły charakter kontaktu społecznego. Zawierają przyjaźnie, lubią się wspólnie bawić, przebywać ze sobą. Zdarza się jednak niektórym jednostkom mieć trudności w przystosowaniu się i podporządkowaniu grupie rówieśniczej.
Są to dzieci niedojrzałe pod względem emocjonalno- społecznym. Współdziałanie utrudnia postawa egocentryczna, narzucanie innym swej woli, niechęć do wspólnej zabawy, w której obowiązują konkretne reguły. Zachowują się na ogół w sposób charakterystyczny dla młodszych dzieci, a ich reakcje uczuciowe określa się jako zbyt dziecinne, infantylne. Infantylizm tych dzieci objawia się brakiem równowagi psychicznej, płaczliwością , okazywanie jawnie złości i niepohamowanym gniewem. Brak dojrzałości emocjonalno- społecznej widoczny jest u dzieci sześcioletnich. Charakterystyczny jest dla nich brak wytrwałości, niechętny stosunek do pracy, którą zaczynają lecz nie kończą jej. Na ogół nie wykonują poleceń, a zakazy są dla nich pustym dźwiękiem. Robią to na co maja ochotę. Wyręczanie dziecka we wszystkich zajęciach, odsuwanie najmniejszych przykrości i trudności powoduje ,że staje się ono bierne, niechętne do działania. Dziecko utwierdza się w fałszywym przekonaniu, że jest inne i wyjątkowe. Przyczyna nieprawidłowości w rozwoju mogą być także wstrząsy psychiczne spowodowane np. konfliktami w rodzinach formalnie i nieformalnie rozbitych.
Dzieci z zaburzeniami sfery emocjonalno-społecznej:
zahamowane psychoruchowo :
mają trudności w nawiązywaniu kontaktu,
są bierne, apatyczne, depresyjne,
brak im wiary we własne możliwości,
są nadmiernie wrażliwe, często z kompleksami,
mają zwolnione reakcje psychoruchowe;
nadpobudliwe psychoruchowo :
charakteryzują się nadmierną ruchliwością i niepokojem psychoruchowym,
są drażliwe, gwałtowne, niecierpliwe, głośno się zachowują kłócą zaczepiają innych,
pracują, "zrywami", wymagają ciągłej zmiany obiektu zainteresowania, szybko się dekoncentrują,
często występują u nich współruchy, tiki, grymasy twarzy, zacinanie lub nawet jąkanie.
Późne dzieciństwo- młodszy wiek szkolny
Zjawiskiem niepokojącym, na które już od wielu lat zwraca się uwagę są trudności w uczeniu się szkolnym. Kiedy się nasilają prowadzą do zaburzeń w zachowaniu, niekiedy tak znacznych, że ich konsekwencją staje się społeczne nieprzystosowanie.
W ujęciu M. Przetacznikowej można wyróżnić dwa typy niedostosowanych społecznie: typ bierny, zahamowany i typ demonstracyjny. Objawy charakterystyczne dla pierwszej grypy dzieci to: wycofanie się, brak zaufania do ludzi, do nowych rzeczy i nowych sytuacji, obojętność w kontaktach społecznych. Dzieci te, nie maja skrupułów, gdy wyrządzą komuś krzywdę, oszukują w zabawach i grach, są sprytne i przebiegłe, nie okazują żadnego żalu i wzruszenia. Natomiast dzieci o postawie demonstracyjnej ujawniają otwarcie swoją agresję, wrogość. Zachowują się w sposób prowokacyjny, natarczywie, napastliwie. Dzieci niedostosowane społecznie cechują głębokie zaburzenia emocjonalne. Z trudem nawiązują kontakty uczuciowe z ludźmi. Warstwa uczuć wyższych, społecznych, moralnych, estetycznych, nie jest u tych dzieci wykształcona, dlatego nie potrafią okazywać serdeczności, życzliwości, sympatii. Dzieci niedostosowane społecznie sprawiają szczególnie poważne trudności wychowawcze w rodzinie, w szkole.
Z zaburzeniami w rozwoju społecznym i emocjonalnym ściśle wiąże się problem agresji. Agresywnść przejawiająca się w tym okresie ma nieco inny charakter niż w wieku przedszkolnym. Ich zachowanie cechuje brak zdyscyplinowania powodujący naruszenie regulaminu szkolnego. Jednostka agresywna wywiera destrukcyjny wpływ na układ stosunków społecznych w grupie, powodując powstanie w niej różnych konfliktów i antagonizmów. Przedmiotem agresji bywają rówieśnicy jak i osoby dorosłe. Bywa też skierowana na inne istoty żywe lub przedmioty, przybierając postać znęcania się nad zwierzętami, łamania roślin, niszczenia przedmiotów należących do społeczności.
Często spotykana jest u dzieci w młodszym wieku szkolnym nadpobudliwość psychoruchowa. Dzieci z takimi zaburzeniami równowagi procesów nerwowych mają trudności w uczeniu się. Wiąże się to z ich wzmożoną ruchliwością z natychmiastowym reagowaniem na wszystko, złą koncentracją uwagi, przelotnością żywych na ogół zainteresowań, osłabieniem procesów analizy i syntezy, nieumiejętnością zajmowania się czymkolwiek w ciągu dłuższego czasu, brakiem systematyczności, osłabiona zdolnością planowania i realizacji długo terminowych zamierzeń, brakiem systematyczności. Dzieciom tym szczególnie w pierwszych latach nauki, trudno dostosować się do porządku panującego w szkole. Nie są one zdolne do spokojnego siedzenia w ławce, toteż w momentach nie uzasadnionych, wychodzą z ławki, kręcą się. Na lekcjach z reguły nie uważają, szybko przestają się interesować przebiegiem lekcji i zaczynają zajmować się czymś innym. Przy braku nieprawidłowego uwzględnienia ich specyficznych właściwości konflikty stają się nieuniknione, a jako kojarzone ze szkołą budzą czasem u owych dzieci ogólną niechęć do tej instytucji i do uczenia się.
Zaburzenia przystosowania emocjonalno-społecznego w grupie
Następstwa frustracji mogą mieć charakter doraźny, ujawniający się bezpośrednio w sytuacji frustracyjnej lub odległy. Z dalszymi w czasie konsekwencjami mamy do czynienia wówczas gdy frustracja jest permanentna i trudna do pokonania. Skutkami odległymi w czasie może być ukształtowanie niepożądanej struktury osobowości, z przewagą neurotyzmu, zahamowanie rozwoju osobowości oraz poważne zaburzenia procesu socjalizacji.
Nie wszystkie dzieci jednakowo reagują na obiektywnie ten sam rodzaj przedłużającej się frustracji. U niektórych dzieci zaburzenia emocjonalne są wyraźne i występują bezpośrednio po zetknięciu się z sytuacja trudną, u innych praktycznie zaburzeń emocjonalnych się nie stwierdza. Zmienną różnicującą zachowania jest cecha osobowości zwana odpornością na frustrację (stres) lub tolerancją na stres.
Odporność na frustracje jest zmienną ściśle powiązaną ze zmiennymi fizjologicznymi i psychologicznymi. Czynnikami różnicującymi zachowanie się ludzi w sytuacji frustracji okazały się następujące zmienne:
Siła układu nerwowego
Równowaga procesów nerwowych
Cechy osobowości takie jak: obraz siebie, samoocena, poziom aspiracji, lękliwość, cechy neurotyczne
Sytuacja rodzinna
Zły stan zdrowia w postaci defektów fizycznych, chronicznych chorób somatycznych, wrodzonych lub nabytych kalectw sensorycznych i motorycznych
Postawy rodzicielskie, które mogą podwyższać lub obniżać odporność
Określony etap rozwoju ontogenetycznego.
Dzieci odporne na frustrację znacznie rzadziej manifestują zaburzenia w zachowaniu niż dzieci nieodporne. W ich przypadku znalezienie się w sytuacji frustracyjnej powoduje przykry stan emocjonalny, który jednak nie pełni roli czynnika dezorganizującego. Po dostrzeżeniu trudności dzieci te mobilizują siły fizyczne i intelektualne w celu pokonania przeszkody i osiągnięcia celu. Najczęściej zachowania te są skuteczne i przynoszące satysfakcję, a w konsekwencji wzmacniają zadaniowe, nieagresywne podejście do sytuacji. Występujący w tej sytuacji lęk ma charakter lęku ułatwiającego. W przypadku małych dzieci powtarzające się frustracje znacznie częściej mają wpływ negatywny. Pojawiają się nastawienia lękowe, obniżenie nastroju i aktywności, nastroje agresywne, które powodują zaburzenia interakcji dziecka z najbliższym otoczeniem – rodzicami, rówieśnikami. W rezultacie powstają złożone zaburzenia sfery emocjonalno-społecznej.
Jak widać, gotowość dziecka do podjęcia nauki w szkole uwarunkowana jest jego ogólną dojrzałością psychofizyczną oraz emocjonalno-społeczną i trudno byłoby przyznać rolę wiodącą którejś ze sfer rozwoju. Z wieloletniej praktyki w wykonywaniu badań określających poziom rozwoju w/w sfer wiadomo, że większość dzieci osiąga wymagane normy, jednak u około 20% siedmiolatków rozwój ten przebiega z opóźnieniem, przyspieszeniem lub w sposób nieharmonijny. Wszystkie odchylenia od normy powinny być wychwytywane już w przedszkolu i poddawane dokładnej diagnozie (badania psychologiczno-pedagogiczne oraz logopedyczne w PP-P), która pozwoli wskazać konkretne formy pomocy.
Dzieci posiadają różne specyficzne cechy, które je różnią i utrudniają pełne przystosowanie się do wymogów i warunków szkoły.
Dlatego tak ważne jest uczęszczanie do kl."0", aby start był w miarę równy. Nie chodzi tu o osiąganie przez wszystkich identycznych wyników lecz o optymalizację warunków rozwoju wszystkich dzieci (należy pamiętać, że wiek rozwojowy nie zawsze pozostaje w zgodzie z wiekiem biologicznym). W przedszkolu łatwiej jest zaobserwować stopień zaburzeń rozwojowych u poszczególnych dzieci i podjąć szeroko rozumianą pracę wyrównawczo-dydaktyczną oraz reedukacyjną. Ponadto w przedszkolu dzieci zdobywają nawyki przydatne w pracy szkolnej m.in. w czasie wspólnych zabaw uczą się:
podporządkowania ogólnym celom,
nawiązywania prawidłowych kontaktów,
umiejętności współżycia w grupie,
dłużej skupiać się na jednym przedmiocie i temacie,
samodzielności( jedzenie, ubieranie),
zaradności życiowej,
doskonalić spostrzeżenia słuchowe i wzrokowe, wzbogacają słownictwo.
Dzieci z zaburzeniami sfery emocjonalno-społecznej:
zahamowane psychoruchowo :
mają trudności w nawiązywaniu kontaktu,
są bierne, apatyczne, depresyjne,
brak im wiary we własne możliwości,
są nadmiernie wrażliwe, często z kompleksami,
mają zwolnione reakcje psychoruchowe.
nadpobudliwe psychoruchowo :
charakteryzują się nadmierną ruchliwością i niepokojem psychoruchowym,
są drażliwe, gwałtowne, niecierpliwe, głośno się zachowują kłócą zaczepiają innych,
pracują, "zrywami", wymagają ciągłej zmiany obiektu zainteresowania, szybko się dekoncentrują,
często występują u nich współruchy, tiki, grymasy twarzy, zacinanie lub nawet jąkanie.