Strukturalizm

Szkoła kazańska

Strukturalizm inaczej LINGWISTYKA STRUKTURALNA)

Za inicjatora strukturalizmu w językoznawstwie należy uznać polskiego uczonego Jana Baudouina de Courtenay, który  w rozprawie wydanej w 1894 r. Próba teorii alternacyj fonetycznych oddzielił, biorąc pod uwagę stronę dźwiękową języka, antropofonikę, która miała się zajmować wszelkimi dźwiękami mowy ludzkiej, od psychofonetyki nastawionej na znaczenie i jego rozumienie. Obok Baudouina de Courtenay prekursorem strukturalizmu był również Mikołaj Kruszewski. Za punkt zwrotny przyjmuje się jednaj umownie rok 1916, kiedy to ukazała się książka Ferdynanda de Saussure’a Kurs językoznawstwa ogólnego (wydana po śmierci językoznawcy przez jego uczniów). Dzięki niemu strukturalizm pojawił się w swojej rozwiniętej, klasycznej postaci w polskiej lingwistyce. Polskimi przedstawicielami strukturalizmu byli: Jerzy Kuryłowicz, Tadeusz Milewski, Zdzisław Stieber.

Aby lepiej zilustrować nowe idee, posłużył się Saussure pomysłowym zestawieniem języka z grą w szachy:

Do gry w szachy używa się figur, które mogą być wykonane z najrozmaitszego materiału. Wybór materiału jest dowolny. Nawet jeśli zgubimy „prawdziwą” figurę, możemy ją zastąpić naparstkiem, monetą, byle czym. Obowiązująca jest bowiem jedynie wartość, którą się figurom w grze przypisuje, wartość w relacji do innych figur w obrębie całego systemu gry. Otóż tak samo w języku: znaczenie (= wartość) nie jest uwarunkowane samym brzmieniem wyrazu („materiałem” dźwiękowym), ale położeniem, jakie zajmuje on, jako znak językowy, w ramach całego językowego systemu. Dla gry w szachy ważne są reguły ustanawiające wartość figur i wynikający z tego sposób posługiwania się nimi. Podobnie dla języka ważne są wewnętrzne reguły porządkujące znaki językowe. I właśnie te reguły należy badać.

Jedynym prawdziwym przedmiotem językoznawstwa jest język rozpatrywany sam w sobie i ze względu na samego siebie – tak brzmi słynny wniosek Kursu językoznawstwa ogólnego.

Podstawowe cechy strukturalizmu:

1.        Język (langue) to system znaków służących do porozumiewania się między sobą członków danej społeczności. Ten system jest każdorazowo aktualizowany w akcie mówienia (parole). Oba elementy: langue (system) i parole (użycie systemu) składają się na ogólną ludzką zdolność mówienia (nazywaną langage). Langue jako zjawisko społeczne i parole jako zjawisko indywidualne są od siebie nieodłączne. Gdyby nie istniał system reguł, dający się zaobserwować w języku, ludzie nie mogliby porozumiewać się ze sobą. Ale – z drugiej strony – lagun to tylko abstrakcja wyprowadzona z konkretnych aktów mowy.

2.        Systemowość języka polega na istnieniu systemu relacji między znakami językowymi. Znak nie występuje w izolacji, nie odnosi się tez bezpośrednio do rzeczywistości obiektywnej, jego wartość zależy od miejsca w systemie relacji (np. przymiotnik zimny istnieje w relacji do przymiotników gorący, ciepły, lodowaty, zdanie twierdzące istnieje w relacji do zdania przeczącego itd.) Najważniejsza relacja to opozycyjność („W języku istnieją tylko różnice”).

3.        Język jako system relacji jest formą, a nie substancją. Forma dotyczy nie tylko płaszczyzny dźwiękowej, lecz również pojęciowej. Każdy język czerpie z ogromnego rejestru dźwięków, jakie mogą wytwarzać ludzkie narządy mowy – czerpie z substancji dźwiękowej. Każdy język czerpie również z ogromnego bogactwa ludzkich myśli – czerpie z substancji znaczeniowej. I każdy język na swój sposób modeluje tę dźwiękową i znaczeniową substancję, narzuca jej abstrakcyjną strukturę relacji, czyli właśnie formę.

4.        Relacje między znakami mogą być albo paradygmatyczne, czyli skojarzeniowe, tkwiące w świadomości mówiących (np. biały – czarny, biały – biel – bielić), albo syntagmatyczne, czyli kontekstowe, istniejące w tekście (np. biały – śnieg, bielić – ścianę).

5.        Język można badać w dwóch płaszczyznach: synchronicznej i diachronicznej. Synchronia odnosi się do określonego stanu języka, jest opisem relacji między znakami współistniejącymi w czasie. Diachronia odnosi się do rozwoju, ewolucji językowej. Synchronia nadrzędna jest w stosunku do diachronii. Ucząc się języka w dzieciństwie, ludzie uzyskują umiejętność posługiwania się nim zgodnie z regułami realizowanymi w wypowiedziach, które słyszą wokół siebie. Przy tym – tylko analiza synchroniczna ukazuje systemowość języka. Diachroniczne badania rozbijały język na izolowane od siebie fakty, rozczłonkowywały go na szczegóły i przemiany

 

Podstawową zasługa lingwistyki strukturalnej jest ukazanie drogi do dokładnego, naukowego opisu zjawisk językowych. Przede wszystkim – aby opisać jakieś zjawisko, pomija się wszelkie kryteria pozajęzykowe, koncentrując się na wewnątrzjęzykowych relacjach. Poza tym – zwraca się uwagę na płaszczyznę językową, w której dane zjawisko zachodzi (konsekwentne rozgraniczenie płaszczyzny fonologicznej, morfologicznej itd.). W opisie dąży się do maksymalnej prostoty i ścisłości, uzyskiwanej często dzięki użyciu rozmaitych symboli, wykresów, schematów. I wreszcie – zebranie faktów oraz ich opis to punkt wyjścia do tworzenia całościowych objaśnień, teorii, modeli.

 

15. SZKOŁY STRUKTURALNE – PRZEDSTAWICIELE

1. Wpływ nauki Saussure’a, zauważalny już w dwudziestoleciu międzywojennym, stał się szczególnie silny po II wojnie światowej, a na jego idee powoływały się i powołują różne szkoły lingwistyki strukturalnej:

a)        szkoła genewska, ukształtowana przez uczniów szwajcarskiego profesora (m. in. Charles Bally – przedstawiciel strukturalnej stylistyki),

 

b) szkoła praska – in. fonologiczna (Trubiecki, Jakobson),

 

c) szkoła kopenhaska – in. glossemantyczna (Louis Hjemslev – twórca glossemantyki, rozwijającej saussurowską koncepcję formy)

              - termin JĘZYK obejmuje trzy elementy:

                            * schemat języka (czysta forma językowa, którą określa realizacja społeczna)                            * norma językowa (forma materialna, która określa realizacja społeczna)

                            * zwyczaj językowy (zespół nawyków w określonym społeczeństwie)

- mówienie to „akt indywidualny”, który tworzy materialną stronę języka. Stroną niematerialną jest schemat. Pojęcie normy jest zbędne.             

 

d) amerykański deskryptywizm (Leonard Bloomfield),

 

e) do tezy o systemowości języka odwołuje się również teoria pól semantycznych.

 

Powodem powstania różnych szkół strukturalistów były różne interpretacje poglądów de Saussure’a.

 

2. Różnice pomiędzy dwoma kierunkami współczesnego językoznawstwa (oparte na koncepcji systemu języka, ale prezentujące rożne definicje):

 

Szkoła praska	Strukturaliści
Język – zespół norm, które realizują się w procesie mówienia.	Język – niematerialny schemat, który może być realizowany w różnych materiach (dźwiękach, rysunkach)

 

Stanowisko pośrednie prezentowali: Jerzy Kuryłowicz i Andre Martinet (fr.)

 

16. AMERYKAŃSKI STRUKTURALIZM

 

Strukturalizm rozwijał się zarówno w Europie, jak i w Stanach Zjednoczonych. Jednakże strukturalizm amerykański od początku różnił się od europejskiego – i tym, że w niewielkim stopniu odwoływał się do myśli Saussure’a, i tym, że językoznawcy wychodzili od potrzeb praktycznych (początkowo było to badanie języków indiańskich, później nauczanie języków obcych oraz tłumaczenie maszynowe), i tym, że w opisie zupełnie pomijano kategorię znaczenia.

Rozwój amerykańskiej lingwistyki opartej na założeniach strukturalistycznych można podzielić na trzy okresy wyznaczone trzema fundamentalnymi dziełami:

a)  okres deskryptywizmu – Język Leonarda Bloomfielda (1933),

b)  okres dystrybucjonizmu – Metody lingwistyki strukturalnej Zelliga Harrisa (1951),

c) okres generatywizmu – Struktury syntaktyczne Noama Chomsky’ego (1957).

 

Inni przedstawiciele strukturalizmu amerykańskiego: Edward Sapir, Benjamin Lee Whorf.

 

Szkoła kazańska

 

 

Termin szkoła kazańska odnosi się do koncepcji językoznawczych stworzonych w latach 70. i na początku lat 80. XIX wieku przez Jana Baudouina de Courtenay ( profesor uniwersytetu carskiego w Kazaniu w latach 1875-1883) oraz przez jego ucznia Mikołaja Kruszewskiego.

Mawia się, że chociaż idee językoznawcze szkoły kazańskiej, choć powstałe w XIX wieku, wybiegają naprzód i zaliczyć je można do nowoczesnej myśli XX-wiecznej.

 

Założenia szkoły kazańskiej:

1.Zarówno Baudouin de Courtenay, jak i Kruszewski zwracali uwagę na konieczność zastosowania zasad logiki i matematyki do badań językoznawczych.

2.Przeciwstawiając się młodogramatykom twierdzili, że nie tylko badania diachroniczne mają         rację bytu; równouprawnionym obiektem badań językoznawczych jest synchronia.

3.Rozgraniczenie między statycznym a dynamicznym aspektem języka

4.Rozróżnienie języka (abstrakcyjny kompleks elementów) od mówienia (konkretna indywidualna realizacja tego abstrakcyjnego kompleksu składników). Skorzystał z tego de Saussure ( wskazał langue i parole).

5.Język tworzy spoisty system  składający się z różnych elementów mniejszych.

6.Sformułowania z językoznawstwa historycznego, np. rozważania na temat trwałości     pewnych elementów językowych w rozwoju historycznym wobec zmienności innych.

7.Analiza strony dźwiękowej języka to najbardziej znana teoria szkoły kazańskiej:

      W swych badaniach stawiali sobie dwa problemy:

•         Związek między dźwiękiem a znaczeniem;

•         Zagadnienie alternacji głosek.

      Pierwsze sformułowania koncepcji fonemu (jednostki dyferencyjnej, różnicującej znaczenie dwóch elementów, np. p i b w wyraz prać i brać, 

r i b w wyrazach rak i bak). Zarówno Baudouin de Courtenay, jak i Kruszewski uważali, że fonem jest minimalną abstrakcyjną jednostką znakową należącą do języka, a nie mowy.

      Zapowiedź dekompozycji fonemu na mniejsze części: wprowadzenie w 1910 roku terminów: kinema (reprezentacje artykulacyjno- fizjologicznych) i akusma  (reprezentacje akustyczne). Ponieważ obydwie reprezentacje zawsze występują razem w jednej jednostce, połączenie kinemy i akusy określone zostało mianem kinakema.

      Wykształcili pojęcie jądra głoski – części, która jest stabilna zarówno w diachronii, jak i synchronii. Badając „jądro” podzielili fonetykę na:

•         Antropofonikę (fizjofonikę)- dział zajmujący się strukturą fizjonomiczną głoski (np. budowa narządów mowy);

•         Fonetykę właściwą- jest odpowiednikiem naszej fonologii; relacja między znaczeniem i rolą jednostek fonetycznych.

      Wyróżnili pojęcia: fonem, morfem, alternacja, absorpcja morfologiczna ( skracanie tematu na rzecz końcówki).

      Teoria dwojakiej stabilności głosek:

•                   Statyczna (synchroniczny)

•                   Dynamiczna (diachroniczny)

 

8. Wprowadzenie odrębnej transkrypcji fonetycznej i fonemicznej,

9. Uznanie prymatu gramatyki nad fonologią, co zostało później przejęte m.in.. przez de Saussure’a.

10. Zainicjowano badanie języka dzieci ( widzieli możliwość wyjaśnienia na jego podstawie procesów językowych).

11. Wprowadzenie badań statystycznych (zajęli się statystycznymi badaniami frekwencji głosek).

12.Podkreślenie roli analogii w przebiegu procesów językowych..

12. Zauważali w języku walkę dwóch sprzecznych tendencji: innowacyjnej i konserwatywnej; podkreślali jednocześnie jedność owych czynników ( w języku, w każdym momencie jego rozwoju, potrzebny jest zarówno czynnik konserwatywny, hamujący zmiany, jak i czynnik innowacyjny, zadaniem którego jest przyspieszanie, wprowadzanie do języka nowości)

11. Konsekwencją ich badań jest wyróżnienie pewnych opozycji w języku. Wspomniane opozycje to m.in.: substancja-forma, forma-funkcja, język-mówienie, synchronia-diachronia.

 

Idee lingwistyczne szkoły kazańskie , powstałe w ciągu jednej dekady drugiej poł. XIX wieku, wywarły wyraźny wpływ na późniejsze kierunki językoznawcze. Czerpał z nich i rozwijał je de Saussure. On też pisał o światowym znaczeniu prac szkoły kazańskiej.

 

Prace przedstawicieli szkoły kazańskiej, pisane przeważnie w językach słowiańskich na prowincjonalnym uniwersytecie rosyjskim, nie dotarły powszechnie do zachodniej Europy i zdobycze dwóch polskich lingwistów pozostały nieznane, a po latach były często przypisywane tym, którzy z nich korzystali lub były odkrywane przez kogoś innego na nowo.

Kazańska szkoła językoznawcza – polska językoznawcza szkoła naukowa na rosyjskim Cesarskim Uniwersytecie Kazańskim w drugiej połowie XIX wieku. Założycielem szkoły był Jan Niecisław Baudouin de Courtenay, a jego najbliższy współpracownik i uczeń to Mikołaj Kruszewski.

Courtenay związał się z Państwowym Uniwersytetem w Kazaniu w 1875 roku jako profesor filologii i działał tam aż do roku 1883, to znaczy do przejścia na nowo powstałą profesurę słowiańskiej gramatyki porównawczej na uniwersytecie w (teraz estońskim) Dorpacie, po nim zaś na profesurę w Kazaniu mianowany został Kruszewski, choć musiał jeszcze w tym samym roku zrezygnować zapadłszy na śmiertelną chorobę neurologiczną. Blisko współpracując również ze Lwem Szczerbą skupili i wychowali pokolenie językoznawców o znacznych osiągnięciach. Coraz lepiej rozumiane obecnie oddziaływanie tej szkoły widziane jest w co najmniej trzech kierunkach: w ośrodku moskiewskim, petersburskim/leningradzkim, oraz w praskim.

Mimo iż sam Courtenay miał zawsze mówić o 'Kazańskiej szkole językoznawczej' wyłącznie w cudzysłowie, i że jego opinie o swoim genialnym uczniu i współpracowniku Kruszewskim zmieniały się znacznie przy różnych okazjach, uważa się obecnie, że kazański dorobek językoznawstwa jest wciąż niedoceniony, a znaczna część chwały przypisywanej pracom de Saussure'a winna być oddana właśnie Kruszewskiemu i jego mistrzowi.

Ze względnego zapoznania wydobyły osiągnięcia szkoły kazańskiej nowe tłumaczenia i wydania prac Kruszewskiego i Courtenay'a w latach 1960, oraz rosnąca liczba opracowań krytycznych doceniających wyniki i wpływy szkoły kazańskiej.

Jest to fragment artykułu Kazańska szkoła językoznawcza z darmowej encyklopedii Wikipedia. Na Wikipedii dostępna jest lista autorów