Dyspozycje osoby dokonującej diagnozy.

• Proces diagnostyczny odbywa się w sytuacji swoistej niepewności, której doświadczają obie strony relacji (badany i diagnosta),

• Odpowiedzialność za przebieg procesu diagnozy spoczywa na osobie dokonującej rozpoznania.

Podstawowe dyspozycje jakie powinien posiadać diagnosta:

1. Wiedzę merytoryczną – o procesach myślenia, pamięci, procesach emocjonalnych, rozwiązywaniu problemów, mechanizmach społecznego funkcjonowania jednostki i właściwościach funkcjonowania podstawowych środowisk wychowawczych: rodziny, szkoły i grupy rówieśniczej.

2. Zdolność do jej wykorzystania, a więc umiejętność logicznego myślenia, pozwalającego twórczo zestawiać ze sobą różne informacje.

3. Podstawową umiejętność obserwowania i prowadzenia rozmowy, co wiąże się ze zdolnością do pozyskiwania potrzebnych informacji, determinowaną przez wiele kompetencji podstawowych, pozwalających nawiązać kontakt diagnostyczny i twórczo go budować.

4. Określone sprawności techniczne, czyli zasób dostępnych technik diagnozowania oraz umiejętność łączenia różnych technik w celu uzyskania pogłębionego i kompleksowego obrazu diagnostycznego, co wiąże się z komplementarnym łączeniem metod tzw. obiektywnych, psychometrycznych (skale, inwentarze, kwestionariusze, testy) i subiektywnych, klinicznych (wywiad, rozmowa, obserwacja, analiza wytworów) oraz technik projekcyjnych.

• Proces diagnozy różni się od zwykłego kontaktu interpersonalnego.
Jest to szczególny rodzaj interakcji między diagnostą a badanym, przy czym mniej w tym kontekście interesuje nas treść i rezultat tej interakcji, zaś bardziej istotne są tu warunki jej przebiegu.

• Ważnym wyznacznikiem relacji diagnostycznej jest komunikacja niewerbalna między jej stronami, a w tym tzw. komunikacja proksemiczna, polegająca na aranżacji przestrzeni – odległości i pozycji przestrzennej uczestników interakcji, która powinna być organizowana z uwzględnieniem wielu kryteriów – bliskości kontaktu, treści rozmowy, płci, wieku i specyficznych wymogów sytuacji, czy też cech osobowych partnerów relacji, co zawsze odbywać musi się w sposób zindywidualizowany i wymaga sporego doświadczenia, wrażliwości i wiedzy diagnosty

• Ważne jest też to, co diagnosta przekazuje badanemu (treści przekazu), a szczególnie, w jaki sposób formułuje komunikaty werbalne.

Podstawowe wyznaczniki, cechy i techniki budowania kontaktu diagnostycznego

• Prawidłowy kontakt diagnostyczny, można zdefiniować jako sytuację, w której spełnione są warunki pozwalające na otwarte i szczere wyrażanie myśli, uczuć i eksplorację treści ważnych dla rozpoznania diagnostycznego.

• W sytuacji, gdy warunki te nie są spełnione, mówi się o zaburzeniach tego kontaktu, które wiążą się ze zwiększonym prawdopodobieństwem błędnej diagnozy problemu osoby badanej.

Podstawowe cechy kontaktu diagnostycznego, w odróżnieniu od zwykłego kontaktu interpersonalnego:

1. Asymetria ról, co wiąże się z kontrolą przebiegu wywiadu ze względu na jego cel (narzucenie ram tematycznych) i tworzeniem atmosfery dającej szansę otwarcia się badanemu, co należy do podstawowych wyznaczników roli diagnosty; osoba badana w pewnym stopniu się temu poddaje, co nie oznacza, iż traktowana jest przedmiotowo, gdyż to ona określa, co ma dla niej znaczenie (podjęcie lub niepodjęcie tematu).

2. Asymetria komunikacji, co wiąże się z tym, że badany głównie mówi, a diagnosta głównie słucha, choć nie oznacza to, że nie ma wpływu na przebieg i ukierunkowanie rozmowy.

3. Asymetria funkcji badania, która oznacza respektowanie etycznej zasady dokonywania rozpoznania wedle reguł wyznaczających bezpośrednio dobro badanego, zaś uzyskiwanie osobistych gratyfikacji przez diagnostę ma wymiar jedynie pośredni, wynikający z np. zdobywanego doświadczenia i umiejętności.

Wskaźniki introspekcyjne i behawioralne prawidłowego i „pozornego” kontaktu diagnostycznego.

Wskaźniki prawidłowego kontaktu

Wskaźniki kontaktu pozornego

• diagnosta jest autentycznie zainteresowany wypowiedziami osoby badanej, chce ją zrozumieć, a nie ocenić, jest w stanie zaakceptować treść wypowiedzi: (nie znaczy to, że uznaje je za słuszne, ale że jednostka ma do nich prawo), ma poczucie, że rozumie osobę badaną poznawczo i emocjonalnie • osoba badana ma poczucie, że każda jej wypowiedź, niezależnie od treści, spotka się z akceptacją, że diagnosta jest zainteresowany poruszanymi problemami, że nie wykorzysta udzielonych mu informacji niezgodnie z jej interesami, a także, iż w sposób niezniekształcony rozumie treść i poznawczo – emocjonalne konsekwencje wypowiedzi, a więc osoba badana powinna mieć poczucie, że może mówić, że warto mówić i że ma prawo bezkarnie odsłonić nawet bardzo kontrowersyjne z ogólnego punktu widzenia fakty i postawy • osoba badana nie przejawia oznak oporu, a więc udziela odpowiedzi, nie milczy, nie odpowiada zdawkowo, co nie oznacza jeszcze, że nie przeżywa niepokoju, lęku, winy • osoba badana przejawia adekwatne reakcje emocjonalne w stosunku do tego, co mówi, a jej informacje wydają się być wiarygodne (np. trudno uwierzyć, że nigdy nie przeżywała uczucia ztości wobec jakiejś bliskiej osoby), co oznacza, że nie ma tendencji do przedstawiania siebie w lepszym świetle, zaś w konsekwencji wskazuje, że kontakt diagnostyczny jest na tyle dobry, iż osoba badana jest w stanie być szczera i otwarta • w stosunku wypowiedzi spontanicznych do udzielanych na wyraźne żądanie diagnosty zachwianie proporcji w kierunku większej ilości wypowiedzi spontanicznych jest wskaźnikiem dobrego kontaktu

• informacje, których udziela osoba badana, są zbyt konwencjonalne, stereotypowe, np. takie, jak ogólnie powinna funkcjonować osoba w danym wieku, roli i sytuacji życiowej • forma wypowiedzi jest nieadekwatna do treści (z wyjątkiem sytuacji, gdy stanowi to formę obrony przed traumatycznymi doświadczeniami) • rola diagnosty w zbieraniu informacji jest nadmierna („wyciąganie informacji” przez diagnostę) lub znikoma („zalew, potok słów” ze strony badanego) • we wszystkich wypowiedziach badanego zauważalny jest wspólny mianownik, np. przedstawianie się w lepszym świetle, wzbudzanie współczucia, konstruowanie wypowiedzi zbyt logicznie i konsekwentnie • historia opowiedziana w sposób klasyczny, standardowy • diagnosta odczuwa znużenie, które nie wynika z zewnętrznych przyczyn, co wskazuje na brak szczerości badanego, gdyż znużenie diagnosty może stanowić wynik braku autentyzmu badanego, a diagnosta ma poczucie, że sytuacja zamknęła się w kręgu spraw oczywistych • diagnosta ma poczucie, że doskonale wie, co za chwilę powie osoba badana, co wskazuje, iż przedstawia własną sytuację standardowo, kierując się zmienną aprobaty społecznej, stosuje idealizację lub normalizuje swoje doświadczenia • diagnosta ma poczucie zrozumienia poszczególnych wypowiedzi, bez zrozumienia całości sytuacji

Budowanie „dobrego” kontaktu.

• Chcąc kontrolować własne postępowanie w relacji z osobą badaną, diagnosta musi umieć dokonywać samoobserwacji, a także obserwacji zachowań osoby
badanej.

• Możemy mieć do czynienia z „dobrym” autentycznym kontaktem diagnostycznym lub zaburzonym, zafałszowanym – „pozornym” kontaktem.

• Tworzenie prawidłowej atmosfery kontaktu jest szczególnie istotne w przypadku wywiadu czy rozmowy, której celem głównym jest diagnoza dla celów praktycznych, czyli pomoc osobie badanej w rozwiązaniu jej problemów (terapia).

• Efektywność procesu diagnostycznego zawsze uzależniona jest od charakteru relacji pomiędzy obu podmiotami (badany – badający), czyli cech kontaktu diagnostycznego, który wyzwala w jednostce badanej gotowość do współpracy i ułatwia szczere udzielenie informacji.

Techniki nawiązywania i podtrzymywania kontaktu.

• Pierwsze wrażenie, tzw. hallo efekt – wyrabianie sobie opinii o drugim człowieku na podstawie pierwszego wrażenia, co ma daleko idące
konsekwencje dla dalszego przebiegu kontaktu (dotyczy obu stron kontaktu diagnostycznego).

• Kontrakt – jawna deklaracja badenego o tym, że tu i teraz chce uczestniczyć w badaniu. Czasami zawarcie kontraktu twa dłużej niż sam proces diagnozy.

• Dystans psychologiczny między partnerami relacji diagnostycznej. Diagnosta powinien być tu partnerem, nie zaś osobą zaznaczającą wyższość własnej pozycji, gdyż zwiększa to dystans, utrudniając otwarcie się i szczerość osoby badanej.
Diagnosta kieruje przebiegiem kontaktu, co jest naturalną cechą tej relacji lecz nie należy tego sztucznie powiększać, np. przez fizyczne wskaźniki dystansu (jedna osoba stoi – druga siedzi, jedna siedzi wyżej – druga niżej, jedna za biurkiem w wygodnym fotelu – druga na twardym krześle) czy formalizm kontaktu, np. ważna jest tu kwestia przedstawienia się, własnej roli i zadań oraz okazywanie zainteresowania osobą badaną (zainteresowanie badanym nie może być okazywane też zbyt nachalnie).

Czynników utrudniających nawiązanie kontaktu:

• zbyt obcesowe i szybkie przejście do pytań, które mogą być odebrane przez badanego jako zagrażające,

• zadawanie pytań, które nawet bardzo pośrednio zawierają ocenę,

• nadmierna i nienaturalna ekspresja pozytywnego ustosunkowania do badanego

Technika podtrzymywania kontaktu.

• sygnalizowanie akceptacji, zrozumienia i zainteresowania, które przybiera formę werbalnych i niewerbalnych komunikatów przekazywanych w sposób naturalny, wynikający z kontekstu sytuacyjnego. Ważne jest, by były one zmienne w formie, a nie zafiksowane na jednym przejawie, gdyż to sugeruje ich automatyzm,

• wewnętrzna zgodność przekazu werbalnego i niewerbalnego, bowiem próby fałszowania naturalnych reakcji diagnosty są natychmiast wychwytywane przez badanego, który jest szczególnie wyczulony na jego zachowanie,

• dynamizowanie kontaktu prośbą o rozwinięcie tematu połączone z parafrazą, którą stosuje się jeśli kontakt ulega zakłóceniu (np. milczenie) lub dla lepszego zrozumienia czy uświadomienia badanemu jego problemu bądź też dla uzgadniania znaczeń, czyli potwierdzenia zrozumienia istoty problemu, wyrażanie akceptacji i odzwierciedlanie uczuć osoby badanej, polegające na potwierdzaniu akceptacji dla emocjonalnego przeżywania przez badanego danej sytuacji, co nie oznacza, że diagnosta stwierdza, iż sam czułby podobnie, a jedynie, że badany ma prawo tak czuć i jest to zrozumiałe,

• paradoksalną techniką podtrzymywania kontaktu jest milczenie, które występuje tu w funkcji wyrażania szacunku dla przeżyć „tu i teraz” osoby badanej. Stosuje się je w sytuacjach trudnych emocjonalnie dla badanego, czyli powtórnego doświadczania traumy w momencie dotykania spraw bolesnych w trakcie rozmowy. Wówczas milczenie diagnosty jest wskaźnikiem zrozumienia osoby badanej i szacunku dla jej przeżyć.