Pedagogika analityczno-krytyczna

Michał Foucault (1926-1984) francuski filozof, historyk idei. Konstruował historię w której eliminował podmiot, zachowując przy tym jego myśli. Poszukiwał zasad i reguł, dzięki którym tworzył historię. Uważał, że władzę sankcjonuje wiedza, a szczególnie wiedza historyczna, która jest podstawowym mechanizmem nadzoru. Foucault badając praktykę władzy stwierdził, że proces jej sprawowania staje się procesem tworzenia ludzkich podmiotowości. Uważał, że szaleństwo jest wytworem cywilizacji. Wskazuje, że w dzisiejszych czasach potrzebna jest tolerancja, pluralizm i stosowanie praktyki etycznej. Afirmował różnicę, odrębność, inność, walcząc przy tym przeciwko wyzyskowi, przemocy. Utrzymywał, że społeczność stanowi układ sił, dyskursów i podtrzymujących je instytucji. Zwracał uwagę na mnogość procesów kształtujących człowieka i ich związek z władzą. Centralnym pojęciem jego koncepcji analitycznej jest dyskurs, który rozumiany jest jako praktyka formująca przedmioty. Dyskurs to system wiedzy, koncepcji i/lub myśli, który ma miejsce w praktykach społecznych. Dyskurs dostarcza człowiekowi schematu, wzoru myślenia, a zatem podmiotowość osób jest wytworem dyskursów. Jednak dyskurs jest niepodzielną konfiguracją władza-wiedza, przez co jedni będą uprzywilejowani inni zaś dyskryminowani. W wiedzy jest władza, a we władzy jest wiedza. Każda prawda w naukach humanistycznych jest efektem władzy, przez co jest obiektywna.

Badał kim jest uczeń jako człowiek i co się z nim dzieje. Uważał, że szkoła jest doskonałym poligonem doświadczalnym dla generacji dorosłych. Wg Foucaulta instytucje oświatowe wykorzystują subtelne techniki dyscyplinowania jednostek w postaci egzaminowania, po to by wytwarzać istoty posłuszne (pedagokracja). Uczeń jest osobą, którą można uformować, wytresować. Zaplanowany przymus pozwala wniknąć w jego osobowość, sprawić by stał się posłuszny. Dyscyplina ma przede wszystkim kształtować podatne ciała uczniów, czemu służy skala kontroli, przedmiot kontroli i modalność. Do procesu dyscyplinowania stosuje się gromadzenie informacji o jednostkach, którymi można odpowiednio manipulować. Archiwizowanie danych jest jednak „władzą pisaną”. Ocenianie uczniów powoduje, że są istotami mierzalnymi, wymiernymi, a przy tym stanowi system porównawczy, który pozwala na ciągłe porównywanie każdego z każdym. Gromadzone dane nie są jedynie informacjami dotyczącymi samego ucznia, lecz także jego rodziców, najbliższych. Nadzorowi poddawani są także sami nauczyciele, jak i sam nadzór pedagogiczny. Foucault uświadamia, że pedagodzy zostali wykluczeni przez to z dyskursu, stając się jego obiektem. Sprawowanie nadzoru jest skuteczniejsze niż karanie. Władza w toku edukacji jest ukryta.

Uczniów uczy się wnikania w świat dorosłych, obserwowania ich i kontrolowania. Foucault zalicza egzamin do procedur normalizujących, który z jednej strony odczłowiecza osoby uczące się, zaś z drugiej strony otwiera drzwi do wiedzy i władzy.  Szkoła stosuje praktyki ujarzmiania, które składają się z ustalania rytmu, narzucania określonych czynności, regulacja powtarzających się cyklów oraz normalizujące sankcje. Praktyki dyscyplinowania pozbawiają autonomii, własnej tożsamości i okazują się być działaniem pedagogicznym skierowanym na siebie, dzięki któremu będziemy wiedzieć jak postępować. Foucault nie zgadzał się na autorytaryzm władzy.

Świat i ludzie są różni, a te odmienności nie powinny być represjonowane, lecz kultywowane. Rozbudził wśród pedagogów potrzebę dostrzegania ukrytych wymiarów przemocy strukturalnej, którą wnoszą do relacji międzyludzkich (w tym edukacyjnych) pseudowychowawcy.