• RODZINNE UWARUNKOWANIA ROZWOJU

• STYL WYCHOWANIA – ilość i jakość oddziaływań na psychikę dziecka

• WYCHOWANIE NIEKONSEKWENTNE – rodzice stawiają dziecku różne, niekiedy przeciwstawne wymagania, inaczej je oceniają za to samo zachowanie, stosują odmienny układ kar i nagród

• Brak jednolitego stylu wychowania powoduje:

  • zachwianie równowagi emocjonalnej

  • objawy nadpobudliwości lub zahamowania psychoruchowego

  • dziecko ucieka się do kłamstw lub pochlebstw

  • dziecko uczy się wykorzystywać różnice zdań między rodzicami na swoją korzyść

  • STYL AUTOKRATYCZNY

• Oparty jest na autorytecie przemocy

• Od dzieci wymaga się bezwzględnej karności
  i posłuszeństwa, podporządkowania się poleceniom, opiera się na całkowitej kontroli

• Nie sprzyja prawidłowemu rozwojowi osobowości dziecka:

  • przejmowanie wzorców od rodziców (zachowania despotyczne wobec rówieśników, przemoc)

  • zastraszenie, uległość

  • niezdolność do samodzielnego działania i myślenia

  • bunt przeciwko rodzicom (agresja jawna bądź ukryta)

  • STYL DEMOKRATYCZNY

• Dopuszczanie dziecka do współdziałania
  w życiu rodziny

• Dziecko zna zakres swoich obowiązków
  i zadań, nie zostały mu one jednak narzucone

• Dziecko wychowywane w takich warunkach:

  • zdolność do samokontroli, dyscyplina oparta na zinterioryzowanych normach i zasadach moralnych

  • silna jest więź emocjonalna z rodzicami (przeważają uczucia pozytywne, wzajemne zaufanie, sympatia i życzliwość)

  • STYL LIBERALNY

• Przypomina wychowanie niekonsekwentne czy też ingerowanie w sprawy dziecka i w jego zachowanie wyłącznie od przypadku do przypadku

• Jest zamierzone i świadome

• Rodzice uważają, że dziecku należy pozostawić całkowitą swobodę

• Dziecko wychowywane w takich warunkach:

  • późno wpojone zasady moralne

  • opóźniony jest proces socjalizacji

  • dominuje egocentryzm w zachowaniu

  • z trudem przystosowuje się do grupy rówieśniczej

• RODZINA ZDROWA
  RODZINA PATOLOGICZNA

• Umiejętność ujawniania konfliktów i ich wyjaśnianie

• Umiejętność akceptowania ról pełnionych w rodzinie

• Cele realizowane przez rodzinę są ustalane wspólnie

• Zgoda na zmiany zachodzące w rodzinie wynikające z indywidualnych procesów rozwoju poszczególnych członków rodziny (szczególnie dziecka)

• Uznawanie prawa do rozwoju każdego członka rodziny zgodnie z jego realnymi możliwościami

• PRZEMOC W RODZINIE

• Przemoc w rodzinie to zamierzone
  i wykorzystujące przewagę sił działanie zmierzające przeciw członkom rodziny, które narusza prawa i dobra osobiste, powodujące cierpienie i szkody

• Przemoc w rodzinie jest:

  • intencjonalna

  • istnieje wyraźna asymetria sił

  • narusza prawa i dobra osobiste ofiary

  • powoduje cierpienie i ból ofiary

• FORMY PRZEMOCY W RODZINIE

PRZEMOC FIZYCZNA

• popychanie, odpychanie, obezwładnianie, policzkowanie, szczypanie, kopanie, duszenie, bicie otwartą ręką i pięściami, bicie przedmiotami, parzenie, polewanie substancjami żrącymi, użycie broni, porzucenie w niebezpiecznej okolicy, nie udzielenie koniecznej pomocy, itp.

PRZEMOC PSYCHICZNA

• wyśmiewanie poglądów, religii, pochodzenia, narzucanie własnych poglądów, stała krytyka, wmawianie choroby psychicznej, kontrolowanie i ograniczanie kontaktów z innymi osobami, domaganie się posłuszeństwa, ograniczanie snu i pożywienia, wyzywanie, poniżanie, upokarzanie, zawstydzanie, stosowanie gróźb, szantażowanie, itp.

PRZEMOC SEKSUALNA

• wymuszanie pożycia seksualnego, wymuszanie nieakceptowanych pieszczot i praktyk seksualnych, wymuszanie seksu z osobami trzecimi, sadystyczne formy współżycia seksualnego, krytyka zachowań seksualnych, itp.

PRZEMOC EKONOMICZNA

• odbieranie zarobionych pieniędzy, uniemożliwianie podjęcia pracy zarobkowej, niezaspokajanie podstawowych, materialnych potrzeb rodziny, szantażowanie, itp.

• PSYCHOLOGICZNE MECHANIZMY PRZEMOCY

• SYNDROM WYUCZONEJ BEZRADNOŚCI – poddanie się, zaprzestanie działań, które wynikają z przekonania, że cokolwiek się zrobi nie będzie to miało większego znaczenia

• Jest to jeden z podstawowych objawów występujących u osób doznających przemocy

• Skutki wyuczonej bezradności u ofiar przemocy to:

  • deficyty poznawcze

  • deficyty motywacyjne

  • deficyty emocjonalne

• Wyuczona bezradność rozwija się na bazie życiowych doświadczeń osób doznających przemocy:

  • Doświadczenia z dzieciństwa:

    • przemoc fizyczna napaść seksualna lub molestowanie

    • sytuacje traumatyczne kłopoty w nauce

    • problemy zdrowotne

  • Doświadczenia wyniesione ze związków w życiu dorosłym:

    • przemoc gwałt

    • patologiczna zazdrość groźby pozbawienia życia

• PSYCHOLOGICZNE MECHANIZMY PRZEMOCY

• ZJAWISKO „PRANIA MÓZGU”

  • szereg zabiegów, które celowo są stosowane przez grupę lub jednostkę, by zmienić czyjeś przekonania, nastawienia, światopogląd

  • szereg zabiegów stosowanych w celu zmiany osobowości aby osoba manipulowana działała zgodnie z oczekiwaniami manipulatora

• Najbardziej typowe techniki stosowane przez sprawców przemocy domowej wobec swych ofiar:

  • Izolacja

  • Monopolizacja uwagi

  • Doprowadzenie do wyczerpania

  • Wywoływanie leku i depresji

  • Naprzemienność kar i nagród

  • Demonstrowanie wszechmocy, wszechwładzy

  • Wymuszanie drobnych przysług

• Konsekwencje zjawiska „prania mózgu”

  • degradacja własnego obrazu

  • przeżywanie silnego poczucia winy i lęku

  • wyzwalanie silnych stanów regresji

• CYKL PRZEMOCY W RODZINIE

1. FAZA NARASTANIA NAPIĘCIA

2. FAZA GWAŁTOWNEJ PRZEMOCY

3. FAZA MIODOWEGO MIESIĄCA

4. SPECYFICZNE PROBLEMY UCZNIÓW

5. KLASYFIKACJA ZABURZEŃ WYSTĘPUJĄCYCH U DZIECI I MŁODZIEŻY

6. ZABURZENIA Z ZACHOWANIAMI NISZCZYCIELSKIMI

7. ZABURZENIA EMOCJONALNE

8. ZABURZENIA ODŻYWIANIA

9. CAŁOŚCIOWE ZABURZENIA ROZWOJOWE

10. TIKI

11. ZABURZENIA WYDALANIA

12. UPOŚLEDZENIE UMYSŁOWE

13. ZABURZENIA UCZENIA SIĘ

14. ADHD
    – zespół nadpobudliwości psychoruchowej

15. Zaburzenia koncentracji uwagi:

    1. sprawia wrażenie, że nie słucha,

    2. nie kończy zdania,

    3. skupia uwagę na bardzo krótko,

    4. łatwo się dekoncentruje,

    5. nie zwraca uwagi na polecenia.

16. Nadruchliwość:

    1. jest niespokojne,

    2. nie może spokojnie usiedzieć,

    3. jest nadmiernie aktywne.

17. Impulsywność:

    1. działa bez zastanowienia,

    2. machinalnie przerywa innym,

    3. nie czeka na swoja kolej.

18. IDEALNA DIAGNOSTYKA
    W KIERUNKU ADHD

19. Informacje zebrane od rodziców na temat rozwoju dziecka i obecnego jego zachowania

20. Informacje uzyskane od nauczyciela na temat zachowania dziecka w szkole

21. Badanie pediatryczne

22. Badanie neurologiczne, w razie potrzeby badanie EEG

23. Obserwacja zachowania dziecka

24. Rozmowa z dzieckiem

25. Ocena nasilenia problemu nadpobudliwości psychoruchowej i zaburzeń w koncentracji uwagi oraz zachowań problemowych przy pomocy kwestionariuszy

26. Obiektywna lub subiektywna ocena aktywności ruchowej dziecka

27. Obiektywny pomiar uwagi dziecka

28. Badanie psychologiczne, ocena ilorazu inteligencji

29. STANY, KTÓRE MOGĄ BYĆ POMYLONE Z ADHD

30. CHOROBY SOMATYCZNE:

    1. alergie, nadczynność tarczycy, astma, choroby reumatyczne, choroby wątroby, wady serca, choroby pasożytnicze, przewlekłe zatrucie ołowiem, uszkodzenia słuchu i wzroku, padaczka

31. ZABURZENIA PSYCHICZNE:

    1. niski iloraz inteligencji, silny lęk, zaburzenia zachowania, całościowe zaburzenia rozwojowe, depresja, mania

32. CZYNNIKI ŚRODOWISKOWE:

    1. nadmierne zdolności, silny stres, maltretowanie fizyczne, wykorzystywanie seksualne, brak prawidłowego wychowania

33. DZIECKO NADPOBUDLIWE W SZKOLE

34. Dziecko nadpobudliwe ma odmienne możliwości i wymagania należy się do nich dostosować,

35. Nie karać za objawy, gdyż to niezależnie od dziecka budzi lęk i niechęć.

36. Nie wzmacniać niewłaściwego zachowania. Trzeba zauważać, gdy dziecko robi coś dobrze i zachęcać je do dalszej pracy.

37. Mówić tak, aby usłyszało.

38. Wydawane polecenia powinny być proste i krótkie, należy sprawdzać ich wykonanie.

39. Rozkładać trudniejsze zadania na etapy.

40. Przypominać o samokontroli i sprawdzaniu.

41. Stworzyć uporządkowany świat.

42. Ustalać stałe i jednoznaczne zasady.

43. Dbać o spokój miejsca do pracy.

44. Proponować plany, listy, schematy.

45. Uczyć porządkowania i organizowania.

46. Ukierunkować ruchliwość. Poszukiwać możliwych do zaakceptowania form rozładowania nadruchliwości.

47. ZABURZENIA ZACHOWANIA

48. Powtarzający się i trwały wzór zachowania obejmujący łamanie podstawowych praw innych i ważnych norm społecznych stosownych dla danego wieku.

49. Zaburzenia zachowania:

    1. agresja w stosunku do ludzi i zwierząt,

    2. niszczenie mienia,

    3. oszustwa lub kradzież,

    4. poważne naruszenie zasad.

50. Zaburzenia opozycyjno-buntownicze:

    1. często traci panowanie nad sobą,

    2. często kłóci się z dorosłymi,

    3. często łamie ustalone zasady lub odmawia stosowania się do wymagań dorosłych

    4. często umyślnie irytuje ludzi,

    5. często oskarża innych o popełnienie błędów lub niewłaściwe zachowanie,

    6. często jest drażliwy lub łatwo irytują go inni,

    7. często jest rozgniewany lub urażony,

    8. często jest złośliwy, mściwy.

51. DEPRESJA

52. Nastrój:

    1. depresyjny nastrój, niezdolność do odczuwania przyjemności, irytacja, lęk i obawa

53. Zachowanie:

    1. pobudzenie lub opóźnienie reakcji psychomotorycznych,

54. Związki:

    1. rozpad więzi rodzinnych, wycofanie się ze związków rówieśniczych, słabe wyniki w nauce

55. Stan somatyczny:

    1. zmęczenie, zaburzenia snu, bóle, utrata apetytu lun nadmierny apetyt, zmiana wagi ciała, zmiany nastroju w ciągu dnia (gorsze rano), zanik zainteresowania seksem

56. Zdolności poznawcze:

    1. negatywna ocena siebie, świata i przyszłości, zwiększone poczucie winy, myśli samobójcze, niemożność koncentracji, nieumiejętność podejmowania decyzji, skupienie na negatywnych aspektach sytuacji

57. ZABURZENIA LĘKOWE

58. Pojawiający się lęk i strach są silne, długotrwałe i przeszkadzają w normalnym funkcjonowaniu.

59. ZESPÓŁ UOGÓLNIONEGO LĘKU

60. ZABURZENIA OBSESYJNO-KOMPULSYWNE

61. LĘKOWE ZABURZENIA SEPARACYJNE

62. ZABURZENIA ODŻYWIANIA

63. ANOREKSJA (jadłowstręt psychiczny)

64. BULIMIA (żarłoczność psychiczna)

65. CAŁOŚCIOWE ZABURZENIA ROZWOJOWE

66. AUTYZM

67. ZESPÓŁ RETTA

68. ZESPÓŁ ASPARGERA

69. TIKI

70. Mimowolne, szybkie, powtarzające się ruchy ciała lub wokalizacje. Występują nagle i są nierytmiczne.

71. ZESPÓŁ TOURETTE’A – wielorakie tiki ruchowe i tiki głosowe.

72. KOPROLALIA

73. ZABURZENIA WYDALANIA

74. MIMOWOLNE MOCZENIE

75. MIMOWOLNE ZANIECZYSZCZANIE SIĘ KAŁEM

• UMIEJĘTNOŚCI TERAPEUTYCZNE NAUCZYCIELA

• Materiały na szkolenie dla pedagogów realizowane w ramach programu
  „Bezpieczni w szkole” opracowane przez
  M. Iwanowską, M. Oleśniewicz

• CZYNNIKI WARUNKUJĄCE SKUTECZNĄ INTERWENCJĘ

• Umiejętność słuchania

• Umiejętność reagowania

• Warunki umożliwiające skuteczne wykorzystania powyższych umiejętności

• UMIEJĘTNE SŁUCHANIE

  • Słuchanie nie może być bierne, czynność ta wymaga znacznego zaangażowania. Słuchający musi odłożyć na bok wszystko, co go zajmuje i niepokoi (kolejna lekcja, telefon do wykonania itp.). Jeżeli mu się to nie uda, może swoim zachowaniem sprawić, że osoba prosząca
    o pomoc poczuje się zlekceważona. W takiej sytuacji lepiej zaproponować przełożenie rozmowy na pierwszą wolną chwilę.

  • Interwencja polega bardziej na słuchaniu niż mówieniu. Wszystko dzieje się wolniej, więcej słuchamy niż mówimy (wielu uczniów mówi,
    że najbardziej chciałoby, żeby nauczyciel wysłuchał ich bez przerywania).

• UMIEJĘTNE SŁUCHANIE

  • Warunkiem uważnego słuchania jest wyeliminowanie zakłóceń zewnętrznych i wewnętrznych.

    • Zakłócenia zewnętrzne to dźwięk dzwonka, rozmowy uczniów za drzwiami klasy, telefony. Dobrze byłoby znaleźć ustronne miejsce do rozmowy, wyłączyć telefon.

    • Zakłócenia wewnętrzne to nasze myśli, uczucia (czekające nas obowiązki, choroba, zmęczenie, a także niechęć do poruszania niektórych tematów, które mogą być dla nas bolesne, krepujące lub trudne). Jeżeli nie uda nam się wyeliminować tych zakłóceń, mimo że nie przekazujemy tego werbalnie, uczeń czuje się niewysłuchany.

  • Umiejętne słuchanie wymaga też zwracania uwagi na komunikaty niewerbalne wysyłane przez ucznia (sposób siadania, ton głosu, mimika, kontakt wzrokowy, postawa ciała).

• UMIEJĘTNE SŁUCHANIE

  • W trakcie rozmowy interwencyjnej mogą pojawiać się przerwy i chwile milczenia. Powinniśmy pozwolić na nie częściej, niż robimy to podczas zwykłej rozmowy czy odpytywania ucznia (badania wykazały, że nauczyciele dają uczniom na odpowiedź tylko 0,7s). W tej sytuacji milczenie nie jest brakiem odpowiedzi tylko sposobem porozumiewania się, sprzyja myśleniu
    i zrozumieniu, zwalania tempo rozmowy. Jeżeli cisza się przedłuża i widzimy, że uczeń czuje się onieśmielony, możemy mu pomóc mówiąc: „Pewnie nie wiesz od czego zacząć”, „Domyślam się, że trudno ci rozmawiać
    o rozwodzie rodziców”, „Czy boisz się rozmawiać o tym ze mną, bo nie masz do mnie zaufania?”, „Wydaje mi się, że jesteś zły na to, że cię do mnie przysłano i wcale nie chcesz ze mną rozmawiać. Czy mam rację?”.

• UMIEJĘTNE REAGOWANIE

  • Nauczyciel w kontakcie z uczniem powinien dostosować słownictwo do jego wieku, umiejętności i doświadczeń. Powinien mówić naturalnym głosem, w prosty sposób, bez mądrzenia się i bez używania trudnych, specjalistycznych słów.

  • Odpowiedzi udzielane uczniowi powinny być krótkie i proste. W przeciwnym razie uczeń może nie zrozumieć niektórych fragmentów dłuższej wypowiedzi, szczególnie jeśli jest zdenerwowany, zaniepokojony lub zdezorientowany.

• UMIEJĘTNE REAGOWANIE

  • Problemy poruszane przez ucznia mogą być nauczycielowi nieznane lub zbyt trudne dla niego. Może wówczas powiedzieć: „Niestety nie znam się na tym. Myślę, że dobrze by było, gdybyś porozmawiał o tym z …”, „Myślałam o tym, co mi powiedziałeś, ale w tych sprawach brakuje mi wiedzy i doświadczenia. Chętnie cię wysłucham,
    a potem razem się zastanowimy, kto może ci pomóc”, „Zastanówmy się, co można zrobić”, „Na pewno już się zastanawiałaś co zrobić. Do jakich wniosków doszłaś?”.

  • UMIEJĘTNE REAGOWANIE

  • Ważne jest, by dać uczniowi do zrozumienia, że to co zostało powiedziane, zostało też wysłuchane i zrozumiane. Podczas rozmowy
    z uczniem nauczyciel nie powinien przypisywać mu emocji, których sam doświadczałby w tej sytuacji. Empatia to spojrzenie na życie oczami drugiego człowieka, a nie wyobrażenie sobie, jakby się samemu czuło w określonych okolicznościach. Nauczyciel może okazać zrozumienie mówiąc: „Przypuszczam, że bardzo się martwisz”, „Widzę, że bardzo to przeżywasz”, „Pewnie byłaś bardzo zła”.

• UMIEJĘTNE REAGOWANIE

  • W trakcie interwencji nie powinno się zadawać zbyt wielu pytań, bo chociaż fakty są ważne, to znacznie bardziej istotne jest stworzenie warunków sprzyjających wyrażaniu uczuć. Dodatkowo stawiając zbyt wiele pytań możemy sprawić, że uczeń poczuje się zaatakowany. Pytanie „Dlaczego?” może być rozumiane jako krytyka. Żeby zachęcić do rozmowy stawiajmy pytania otwarte, zaczynające się zwykle od słów „co” albo „jak”: „Co sądzisz?”, „Powiedz mi coś więcej”, „Co to znaczy, że …?”. Pytania zamknięte kończą dyskusję, ponieważ wymagają jednoznacznej odpowiedzi. Zwykle zaczynają się od słów „czy”, „kto”, „kiedy”.

  • UMIEJĘTNE REAGOWANIE

  • Należy unikać osądzania i uwag zabarwionych emocjonalnie, ponieważ uczniowie często poddają nauczyciela próbie, żeby się upewnić, czy można z nim bezpiecznie rozmawiać. Np. uczennica mówi, że na imprezie jej koleżanki piły alkohol i paliły marihuanę. Gdyby nauczyciel okazał niezadowolenie, uczennica mogłaby nic więcej nie powiedzieć. Jeżeli zachowa spokój i zada trafne pytania, być może zechce się zwierzyć ze swoich problemów („Zastanawiam się, co ty myślisz o tej imprezie”).

• UMIEJĘTNE REAGOWANIE

  • Podczas interwencji nauczyciele powinni odróżnić przekazywanie informacji od udzielania rad. Uczniowie często proszą o radę, ale nie zawsze jej chcą i potrzebują. Istnieje również niebezpieczeństwo, że rada okaże się nieskuteczna, co daje uczniowi prawo do krytykowania nauczyciela. Również jeśli uczeń rady nie przyjmie, może później wstydzić się przychodzić do nauczyciela ze swoimi problemami. Jeszcze gorzej jeśli uczeń przyzwyczai się do polegania na opinii nauczyciela w każdej sprawie. Działania nauczyciela powinny zmierzać do uczenia brania na siebie odpowiedzialności za własne decyzje i czyny. Informacje przekazywane uczniom powinny być konkretne i dokładne.

  • UMIEJĘTNE REAGOWANIE

  • Interwencja przeprowadzona przez nauczyciela może skończyć się podjęciem decyzji o potrzebie poszukiwania dalszej pomocy u specjalisty. Wówczas nauczyciel powinien umówić się z uczniem na kolejne spotkanie, dając sobie czas na odszukanie odpowiedniego specjalisty i jeżeli jest taka możliwość umówienie ucznia do konkretnej osoby, na konkretny termin.

• WARUNKI SKUTECZNEGO WYKORZYSTANIA POWYŻSZYCH UMIEJĘTNOŚCI

Aby podejmowana interwencja była skuteczna, uczeń musi czuć, że może zaufać nauczycielowi i że jest bezpieczny.

Jasno ustalone granice zawodowe, osobiste i fizyczne pomagają stworzyć bezpieczną atmosferę.

• WARUNKI SKUTECZNEGO WYKORZYSTANIA POWYŻSZYCH UMIEJĘTNOŚCI

• Nie wolno przekazywać innym nauczycielom informacji o uczniach, jeśli to nie służy dobru podopiecznych.

• Dobrze z góry wyznaczyć długość spotkania. Zwykle wystarczy od 15 do 30 min. Jeśli okaże się, że to za mało, trzeba się ponownie umówić, ale żadne spotkanie nie powinno trwać więcej niż 50 min. Przedłużanie spotkania byłoby stresujące dla nauczyciela
  i naruszałoby jego granice. Można wówczas powiedzieć: „Zostało nam tylko 10 min”.

• WARUNKI SKUTECZNEGO WYKORZYSTANIA POWYŻSZYCH UMIEJĘTNOŚCI

• Nie należy podawać uczniom swojego adresu i numeru telefonu. Może zdarzyć się, iż uczniowie nadużywają zaufania nauczyciela
  i zgłaszają się do niego o każdej porze dnia
  i nocy, i tak często jak im wygodnie. Jeżeli nauczyciel nie może w danej chwili rzucić wszystkiego i zająć się uczniem, nastolatek może poczuć się odrzucony, a nauczyciel będzie czuł się wykorzystywany.

• WARUNKI SKUTECZNEGO WYKORZYSTANIA POWYŻSZYCH UMIEJĘTNOŚCI

• Spotkania z uczniami powinny odbywać się na terenie szkoły, w trakcie trwania zajęć w szkole.

• Nauczyciel powinien być świadomy własnego systemu wartości, przekonań
  i uprzedzeń. Kiedy zauważy, że wyznaje inny system wartości niż rozmówca, powinien świadomie unikać narzucania własnych sądów. Należy poznać zdanie rozmówcy i nie osądzać go.

• WARUNKI SKUTECZNEGO WYKORZYSTANIA POWYŻSZYCH UMIEJĘTNOŚCI

• Nauczyciel powinien wiedzieć, jaki wpływ na jego stosunek do ucznia ma wygląd nastolatka. Niektórzy mają trudność ze słuchaniem ucznia dziwnie ubranego lub uczesanego, noszącego ekstrawagancką biżuterię lub wytatuowanego. Innym trudno rozmawia się z uczniem jąkającym się lub sepleniącym.

• Nie wolno lekceważyć niebezpieczeństwa jakim są stereotypy związane z płcią, rasą, religią, kalectwem lub orientacją seksualną.

• WARUNKI SKUTECZNEGO WYKORZYSTANIA POWYŻSZYCH UMIEJĘTNOŚCI

• Przekazując osobiste informacje należy pamiętać, że nie możemy nigdy liczyć na dyskrecję nastolatka („Mnie też ojciec bił”).

• Nauczyciel potrzebuje wsparcia nie tylko w nauczaniu, ale również w pracy wychowawczej. W szkole powinna być osoba, z którą nauczyciel mógłby skonsultować
  i omawiać dylematy etyczne.