SURREALIZM (zwany także nadrealizmem) – kierunek w sztuce powstały w 1924 we Francji, początkowo występujący wyłącznie w literaturze, później w sztukach plastycznych, filmie i teatrze. Termin ten stworzył w 1917 roku Guillaume Apollinaire.

W założeniach miał to być bunt przeciw klasycyzmowi, realizmowi, empiryzmowi, racjonalizmowi, utylitaryzmowi i konwencjom w sztuce. Teoretykiem tego nurtu był filozof i poeta André Breton. Rok po ogłoszeniu Manifestu surrealistycznego, w 1925 odbyła się pierwsza wystawa. Od 1924 grupa surrealistów wydawała pismo "Rewolucja surrealistyczna".

W malarstwie założeniem surrealizmu było "wyrażanie wizualne percepcji wewnętrznej". Artyści starali się wykreować obrazy burzące logiczny porządek rzeczywistości. Często były to wizje groteskowe, z pogranicza jawy, snu, fantazji, halucynacji, a odsunięte od racjonalizmu.

Przedstawicielami tego nurtu w malarstwie byli: Salvador Dalí, Giorgio de Chirico, Max Ernst, Hans Arp (również w poezji), Marcel Duchamp, Francis Picabia, Osvaldo Licini, René Magritte. W roku 1924 powstało Biuro Poszukiwań Surrealistycznych stanowiące rodzaj poradni. Poeci tworzący w stylu surrealizmu to m.in.: Philippe Soupault, Louis Aragon, Paul Éluard, Michel Leiris, Benjamin Péret, Tristan Tzara, René Char (jego wczesna twórczość), Aimé Césaire.

Jako istotną inspirację dla dzieł surrealistów przyjmuje się malarstwo Hieronima Boscha, żyjącego na przełomie XV i XVI wieku. Ponadto korzystali oni z doświadczeń dadaizmu. Natomiast jeśli chodzi o inspirację literacką, ich mistrzem był Comte de Lautréamont, ze względu na książkę, którą napisał w 1868-69 pt. Les Chants de Maldoror (Pieśni Maldorora). W 1938 André Breton nazwał jego poezję "klatką z azbestu zamykającą serce rozżarzone do białości". Z tym samym entuzjazmem przyjmowali gwałtowne zerwanie Lautréamonta z poglądami, które zawarł w Pieśniach Maldorora. Istotna dla surrealistów była także twórczość Rimbauda.

Celem ich działania było zbadanie sfery nieświadomości, uważali bowiem, że człowiekiem rządzą siły niezależne od jego świadomego "ja" – surrealiści zafascynowani byli hipnozą, pismem automatycznym, mediumizmem – jednym słowem zjawiskami, których badaniem zajęła się rozwijająca się w owym czasie psychoanaliza; jej najwybitniejszymi przedstawicielami byli wówczas Carl Gustav Jung i Zygmunt Freud. Mimo, iż surrealiści odwoływali się do teorii Freuda, on sam pisał po spotkaniu z Salvadorem Dalí: jestem wciąż skłonny uważać surrealistów [...] za stuprocentowych wariatów. Przypisywali ogromną rolę niepohamowanej wyobraźni, czerpali również z niektórych założeń romantyzmu. Pragnęli odnajdywać i kultywować cudowność, a także dramatyzować nawet pozornie zwyczajne wydarzenia. Duże znaczenie miał dla nich także element zaskoczenia, absurdu i nonsensu; czerpali z niego wszyscy twórcy surrealizmu, także m.in. Meret Oppenheim. Surrealiści pisali również listy otwarte, m.in. do papieża, Dalajlamy, rektorów uniwersyteckich. Miały one na celu prowokację intelektualną. Grupy surrealistyczne istniały, a niekiedy istnieją do dziś również poza Francją, m.in. w Belgii, Wielkiej Brytanii i w dawnej Czechosłowacji.

Surrealizm - to czysty automatyzm psychiczny, który ma służyć do wyrażania bądź słownie, bądź w piśmie, bądź innym sposobem, rzeczywistego funkcjonowania myśli. Dyktowanie myśli wolne od wszelkiej kontroli umysłu, poza wszelkimi względami estetycznymi czy moralnymi.

Manifest Bretona z 1924 roku. Breton usiłuje wydobyć z siebie to, co psychoanalityk z pacjentów (Freud – dzięki jego koncepcji wyobraźnia odzyskuje swoje prawa), monolog w możliwie najszybszym toku, bez myśli krytycznej, monolog, który będzie myśleniem na głos. Surrealizm, to metoda czystej wypowiedzi (nazwany tak przez Bretona ku czci Apollinaire’a). Wcześniej Nerval mówił o supernaturalizmie.

Przedstawiciele surrealizmu absolutnego: Aragon, Baron, Boiffard, Breton, Carrive, Gerard, Limbour, Noll, Peret, Picon, Yitrac + wg Bretona – Dante i Szekspir.

W malarstwie: m. in. S. Dali, J. Miro, A. Masson, M. Duchamp.

W Polsce: Bal u Salomona K. I. Gałczyńskiego + Żagaryści i poeci Drugiej Awangardy (katastrofizm).

Breton nie stosuje żadnego filtra wewnętrznego podczas pisania, jest rodzajem naczynia zbierającego odgłosy, aparatem rejestrującym. Jest przez to uczciwszy, bo uczciwie wyrzeka się przypisywanego „talentu”.

Tajemnice magicznej sztuki surrealistycznej (przepis):

Należy wprowadzić się w stan bierny. Zacząć pisać szybko, bez ustalonego tematu. Nie przestawać, a jeśli nie wiadomo co dalej, to wystarczy postawić obojętnie jaką literę i dopisać słowo.

Język jest celem sam w sobie, nie ma ważniejszych i mniej ważnych słów. Surrealizm poetycki ma na celu przywrócić prawdziwość dialogu, zwalniając rozmówców z uprzejmości dialogu (są dwa monologi). Słowa i obrazy są trampoliną myśli. Surrealizm to stan zupełnego roztargnienia (gromadzenie wycinków z gazet z uszanowaniem składni i nazwanie tego poematem). Pierwsza ściśle surrealistyczna książka: Pola magnetyczne (1919), ze zastosowaniem zapisu automatycznego.

Cechy: kult wolności jednostki, przeciwko mieszczańskiemu racjonalizmowi, kult wyobraźni, inspiracją marzenia i wizje senne, halucynacje, wizje deliryczne, wiedza ezoteryczna, magia, psychoanaliza Freuda, świat wyobraźni dziecięcej, twórczość naiwna bądź prymitywna.

Na powstanie surrealizmu miał wpływ dadaizm, ale nie miał konstruktywnego programu. Twórcy paryskiej grupy Dada: Andre Breton i Luis Aragon stali się inspiratorami surrealizmu. Ośrodkiem surrealizmu do wybuchu II wojny światowej był Paryż.

Techniki:

• kolaż,

• frotaż - pocieranie ołówkiem kartki papieru położonej na tkaninę albo drewno, na której odciskała się faktura,

• fumaż - zadymianie, przypalanie oraz rozdmuchiwanie płynnej farby na podłożu,

• dekalkomania - odbijanie przypadkowych plam.

Założenia malarskie surrealizmu:

• wdrażanie wizualne percepcji wewnętrznej

• odrzucenie naśladowania świata zewnętrznego na rzecz uzewnętrznienia modelu wewnętrznego

• odkrywanie nadrzeczywistości

• wydobywanie na jaw stanów podświadomości, zarówno i indywidualnej, jak i zbiorowej

Obrazy: „Miękkie zegary” (1931) „Płonąca żyrafa” (1935), film: „Pies andaluzyjski”, „Bunuel i Dali” (1928).

Manifest surrealizmu (fr. Manifeste du surréalisme) – manifest artystyczny napisany przez André Bretona w 1924 roku. Był pierwszą publikacją przedstawiającą początkowe założenia surrealizmu, szczególnie te odnoszące się do literatury kierunku. Wydany wraz z prozą poetycką pt. Rozpuszczalna ryba. Pełna teoria surrealizmu została przedstawiona w Drugim manifeście surrealizmu, uzupełniającym pierwszy^[1].

Manifest to przede wszystkim rozważania nad funkcją i znaczeniem wyobraźni oraz snu. Breton poddaje pod krytykę postawę realistyczną wywodzącą się z teorii pozytywizmu, którą określa jako zaprzeczenie wzlotu intelektualnego i moralnego. Krytykuje literaturę mającą czysto informacyjny styl, najczęściej charakteryzujący powieść, dodając, że każdy się naprasza ze swoją drobną »obserwacją« wobec czego nastąpiło zatrzęsienie powieści, których opisy to po prostu nagromadzenie katalogowych obrazków; autor pozbywa się ostatnich skrupułów i korzysta z okazji, aby mi podrzucić widokówki, licząc na to, że zjedna mnie komunałami. Obszerną część manifestu zajmują rozważania na temat marzenia sennego. Autor przedstawia teorię na temat malarstwa głoszącą, iż w takim dziele ważniejsza od wartości czysto malarskich jest treść, zawartość – intencja, uczucie bądź emocja kierująca malarzem – Wartość obrazu zależy od piękności otrzymanej iskry. To twierdzenie było szczególnie sprzeczne z poglądami prezentowanymi przez Charlesa Baudelaire'a^[2].

W części pt. Tajemnice sztuki magicznej surrealizmu Breton przedstawia możliwość stworzenia poematu surrealistycznego z fragmentów tytułów gazet. Wymienił kilka stworzonych przez siebie, np. Na odosobnionym folwarku z każdym dniem pogarsza się to co przyjemne, lub Uważajcie na tlejący ogień w modłach o dobrą pogodę i Wędrowny śpiewak gdzie go szukać? w pamięci w domu na balu żarliwych. Korzystał tym samym z doświadczeń dadaizmu, proponując odwoływanie się do przypadku i kombinatoryki. Przedstawił także bardzo istotną dla surrealizmu ideę automatycznego pisania.

Breton wyraża również swój pogląd o współczesnym człowieku i jego sytuacji umysłowej. Stwierdził, iż charakteryzuje go ubóstwo moralne i intelektualne, podyktowane podporządkowaniu praktycznym wymogom życia, jak i rezygnacja z twórczej funkcji wyobraźni^[3]. Podkreślił również istotnie znaczenie wolności, jako wartości, która jest jedyną mogącą go jeszcze poruszyć.

W tym samym roku, w którym wydano Manifest, powstało Biuro Poszukiwań Surrealistycznych, które w 1925 roku wydało Deklarację Biura Poszukiwań Surrealistycznych w pewnym sensie uzupełniającą założenia zawarte w Manifeście. W dziele tym autorzy zawarli kilka sprostowań dotyczących określenia czym jest surrealizm, skierowanych do niezdarnej krytyki współczesnej, literackiej, dramatycznej, filozoficznej, a nawet teologicznej. W Deklaracji oznajmiono, że surrealizm nie jest nowym czy też ułatwionym środkiem wyrazu ani nawet metafizyką poezji. Jest natomiast sposobem całkowitego wyzwolenia ducha.

Drugi manifest surrealizmu (fr. Second manifeste du surréalisme) – manifest artystyczny napisany przez głównego teoretyka nadrealizmu André Bretona, stanowiący dopełnienie i kontynuację napisanego w 1924 pierwszego Manifestu surrealizmu^[1]. Drugi manifest ukazał się pod koniec 1929 roku w kwartalniku "Rewolucja surrealistyczna" (w tym samym roku wydano Przedmowę do wznowienia manifestu), zaś w 1930 pojawił się w wydaniu książkowym. Na samym początku publikacji Breton zawarł oświadczenie, iż surrealizm z punktu widzenia intelektualnego i moralnego dąży do wywołania kryzysu świadomości, którego wynik ma być decydującym o powodzeniu lub klęsce teorii tego kierunku. Surrealiści dążyli bowiem do zwiększenia roli wyobraźni (bądź natchnienia) i podświadomości, co ich zdaniem pozwalało na pełną i swobodną ekspresję oraz rozwój możliwości twórczych człowieka. Wyobraźnię uważali za motor postępu; pragnęli również stopniowo coraz wyraźniej postrzegać, co się snuje bez wiedzy człowieka, w głębi jego ducha. Jak pisał Adam Ważyk, w dziele tym marzyli o wielkiej terapii duchowej.

Breton proponuje porzucenie przestarzałych antynomicznych poglądów, które jego zdaniem zapobiegają niezwykłym poruszeniom człowieka, a także pozbawiają go wiary w swoje środki i w możliwość uchronienia się przed powszechnym przymusem. Stwierdza, iż surrealizm chce przede wszystkim odnaleźć w umyśle ludzkim punkt, w którym pojęcia postrzegane jako przeciwstawne, przestają być tak widziane, np. przeszłość i przyszłość, życie i śmierć, możliwość i niemożliwość. Przypisywanie temu kierunkowi działalności niszczycielskiej lub konstruktywnej uważa za bezcelowe. Potwierdza również, iż surrealiści nie są zainteresowani wydarzeniami w świecie sztuki i filozofii, gdyż najbardziej interesują ich możliwości ludzkiego umysłu.

Breton w Drugim manifeście zawarł także stwierdzenie, iż surrealizm bez lęku uznaje za swój dogmat bunt absolutny. Uważa, że w tym temacie kierunek nie potrzebuje poprzedników, zaś jedynym wyjątkiem jest Comte de Lautréamont, autor Pieśni Maldorora, nazywany przez Bretona jedynym, który zostawił jakiś wieloznaczny ślad. W utworze znajdują się również nawiązania do tradycji alchemicznej, a także potwierdzenie pragnienia nawiązania teorii surrealizmu do romantyzmu. W publikacji Breton odwoływał się do Zygmunta Freuda; jednak on sam w 1938 pisał, iż jest wciąż skłonny uważać surrealistów [...] za stuprocentowych wariatów^[2]. Dość obszerna część poświęcona jest automatycznemu zapisowi.