JAN AMOS KOMEŃSKI (1592-1670)

Wielki czeski pedagog, należący do braci czeskich.

Jego głównym pedagogicznym dziełem jest, pisana przez kilkanaście lat Wielka dydaktyka składająca się z 33 rozdziałów podzielonych na cztery części. We wstępie autor opisał nędzny stan oświaty i wychowania młodzieży. W części I - omówił pedagogik ogólną ; pisał o celu, istocie i możliwościach wychowania oraz o potrzebie właściwego porządku w urządzaniu szkół opartego na zasadach dyktowanych przez naturę ; W części II - rozwinął swój system dydaktyki ogólnej i dydaktyk szczegółowych; W części III - pisał o zasadach wychowania religijno-moralnego, społecznego i o

karności szkolnej, W części IV - uzasadnił szczegółowo plan organizacji szkół . Całość rozważań zamykają uwagi o potrzebie zapewnienia szkołom dobrych nauczycieli, godziwego ich uposażenia i opracowania dla uczniów dobrych podręczników.

Jako rzecznik arystotelesowskiej teorii poznania - wielką wagę przywiązywał do poznania zmysłowego. W szkole - wszelkie nauczanie proponował oprzeć na przykładzie, doświadczeniu, obserwacji i na metodzie poglądowości.

W swoim dążeniu do systematyczności rozwinął zupełnie nowy plan kształcenia umysłu. Natura przeznaczyła na ten cel 24 lata, które można podzieli na 4 sześcioletnie okresy: dziecinny, chłopięcy, młodzieńczy i dojrzewającej męskości.

Dla każdego okresu przypisał inny rodzaj szkoły i wyróżnił :

- szkołę macierzyńską - czyli przedszkole,

- szkołę elementarną - czyli szkołę języka ojczystego,

- gimnazjum - czyli szkołę języka łacińskiego

- akademię - czyli studia uniwersyteckie.

Dzieci dla rodziców są najdroższym darem bożym, najcenniejszym klejnotem, trzeba więc otaczać je szczególną opieką , która powinna się zacząć już w okresie życia płodowego (pedagogika prenatalna). Jej przejawem winna być troska przyszłych matek o osobistą higienę

Szkoła macierzyńska była największą nowością i dla niej opracował odpowiedni program. Całe wychowanie przedszkolne ma być dostosowana do potrzeb rozwojowych dziecka. Widzieć w nim trzeba nie to, czym jest teraz, ale to czym będzie w przyszłości. Rodzice winni troszczyć się o ich właściwe odżywianie, ubieranie, a także o ruch i zabawy, które mają sprzyjać ogólnemu rozwojowi fizycznemu i hartować odporność biologiczną ciała. Z taką samą troską winni dbać o wykształcenie ich duszy, o rozwój moralny. Najwięcej wagi przykładać jednak powinni do wychowania umysłu i charakteru. Obmyślił więc dla szkoły macierzyńskiej odpowiedni zakres wiadomości z przyrody, astronomii, geografii i innych nauk, a także zebrał wskazówki jak ćwiczyć rozum i jak wychowywać dzieci w tym wczesnym wieku. Ważną rolę edukacyjną miały pełnić starannie dobrane bajki, opowiastki i różnorodne zabawy i zabawki dziecięce. Od 4 roku dziecko powinno zajmować się robótkami ręcznymi, budowaniem (z klocków, z piasku, gliny) i jak najwięcej rysować. Winno słuchać muzyki i uczyć się łatwych piosenek, które kształtują usposobienie dziecka. Powinno także uczyć się wyraźnego mówienia i właściwego akcentowania wyrazów. Wychowanie moralne należy oprzeć na przykładzie i na popędzie dzieci do naśladownictwa. Do tego trzeba dołączyć króciutkie pouczenia, a jeżeli trzeba także kary. Od pierwszych lat życia trzeba rozwijać w dzieciach takie cnoty jak: umiarkowanie, czystość, posłuszeństwo, miłość i dobroczynność oraz usłużność i grzeczność , a także uczyć bojaźni bożej (przez wczesne przyzwyczajanie dziecka do czynności religijnych). Od 4 roku trzeba uczyć dziecko na pamięć katechizmu.

Szkoła elementarna (szkoła języka ojczystego). Była ona potrzebna wszystkim: tak chłopcom, jak i dziewczętom, bez względu na majątek i stanowisko społeczne rodziców. Program nauczania miał charakter ogólny, wszechstronny i stanowił pewną całość , zwłaszcza ważną dla tych, którzy na niej swoją edukację zakończyli - mała im wystarczyć na całe życie. Program nauki szkolnej obejmował : język ojczysty, czyli: naukę czytania pisma i druku , pisanie kształtne i gramatycznie poprawne; rachunki na pamięć i na liczydle; początki geometrii , śpiew pospolitych pieśni; religię obejmującą katechizm, historię biblijną, naukę obyczajową opartą na przypowieściach i przykładach, naukę psalmów na pamięć , wiadomości o stosunkach społecznych, gospodarczych i państwowych, umożliwiających zrozumienie prostych zjawisk życia codziennego; zarys historii powszechnej; główne wiadomości z geografii ; ogólne wiadomości o rzemiosłach. W programie tym brakowało tylko (w porównaniu ze współczesną szkołą ) wiadomości z nauk przyrodniczych. Szkoła elementarna powinna być w każdej gminie, a nawet w każdej wiosce, by wszystkim dzieciom, bez względu na płeć dać stosowną edukację .

Gimnazjum - jako zwolennik realizmu wielki nacisk położył na wprowadzenie do programu szkoły, obok łaciny, wiedzy społeczno-moralnej, historii i nauk przyrodniczych.

Podstawą edukacji pozostała nauka łaciny, ale dodatkowo do każdej klasy wprowadził po dwa nowe przedmioty:

- w kl. I - historia biblijna i gramatyka,

- w kl. II - historia naturalna i fizyka,

- w kl. III - historia sztuk i wynalazków oraz matematyka,

- w kl. IV - historia cnót i obyczajowo ci oraz etyka,

- w kl. V - historia zwyczajów różnych narodów i dialektyka,

- w kl. VI - historia powszechna z uwzględnieniem dziejów ojczystych oraz retoryka.

Komeński kładąc nacisk na metodę poglądową domagał się , aby każdą naukę zaczynano od rzeczy, a nie od słów.

Do nauki szkolnej należy wprowadzić porządek widziany w świecie natury . Domagał się więc:

- by nauka prowadzona była zgodnie z psychologią dzieci, tzn. by przystosowana była do

postępu ich duchowego rozwoju;

- by naukę zaczynać od prostych, najłatwiejszych czynności i odwoływać się do zmysłowego poznania, bo tu zaczyna się wszelka wiedza;

- by wykorzystywać w nauce charakterystyczną dla tego wieku ruchliwość zmysłów, ciekawość , żywą wyobraźnię i chwytliwą pamięć .

Materiał nauczania ma być rozłożony stosownie do wieku i pojętności uczniów.Zwłaszcza początki trzeba podawać gruntownie i pamiętać , że nauka powinna postępować od rzeczy łatwych do trudniejszych,

Nauczyciel ma równocześnie uczyć całą klasę , wszyscy mają wykonywać tą samą pracę , pytania mają być kierowane do wszystkich. Mówiąc o idei koncentracji w nauczaniu, domagał się by wszyscy uczniowie mieli w ręku te same podręczniki; nauczyciel nie powinien rozwijać i wprowadzać teorii spornych, ale wykładać jeden tylko pogląd.

Dla ułatwienia i uatrakcyjnienia nauki (by była łatwa, szybka i przyjemna), nauczyciel powinien stosować różne środki dydaktyczne; podawany materiał powinien być odpowiednio dobrany; obejmować głównie rzeczy pożyteczne; nauczyciel winien umieć rozbudzić w uczniach żądzę wiedzy i wzbudzić zamiłowanie do nauki; skutecznym środkiem okazać się może drobny podarek (nagroda) i przyjazne odniesienie się do ucznia, jak również życzliwa zachęta i pomoc rodziców.

W pracy z uczniami duże znaczenie ma także zewnętrzna postawa nauczyciela. Nie powinien wyniośle kroczyć po sali szkolnej. Niech zawsze postępuje naturalnie, niech stara się zaciekawić uczniów przedmiotem nauczania, niech podkreśli jego użyteczność ; niech nie szczędzi uczniom słów uznania, pochwał i nagród nie tylko w klasie, ale i w czasie szkolnych uroczystości, np. w przygotowaniu przedstawień teatralnych, w czasie publicznych egzaminów i promocji, a zwłaszcza w obecności władz i rodziców.

Również wygląd budynku szkolnego nie jest bez znaczenia. Szkoła powinna być budynkiem przyjemnym, który wewnątrz i na zewnątrz jest dla oka ponętny. Wnętrze musi być jasne i schludne, zapełnione obrazami. Konieczny jest plac do przechadzek i zabaw, także ogród pełen drzew, kwiatów i ziół .

Rekreacja uczniów powinna obejmować różne zabawy, przede wszystkim te, których podstawą jest ruch. Nie należy ich uczniom odmawiać . Ćwiczenia cielesne i zdrowotne mogą np. polegać na biegu do mety, na skoku, na skromnych zapasach, na zabawie piłką albo kulą , lub na grze w kręgle . Uczniowie powinni także korzystać z możliwości wychodzenia na zewnątrz; trzeba organizować spacery na podwórzu lub w ogrodzie. Zabawy nie powinny by traktowane jako obowiązek i praca, mają być rekreacją i dawać uczniom wytchnienie. W czasie zabaw i podczas rekreacji zawsze powinien być obecny nauczyciel, który ma czuwać , aby w czasie ich trwania nie dochodziło do wykroczeń .

Komeński w swoim systemie pedagogicznym całą pracę wychowawczą opierał na nauczaniu. Hołdował zasadzie, iż nauczanie samo w sobie nie może być celem, powinno spełniać rolę wychowawczą (jest to więc nauczanie wychowujące). Wielką wagę przywiązywał do metod nauczania, zbyt małą do nauczyciela i do jego kształcenia.

JAN FRYDERYK HERBART (1776 1841)

1. Podstawy teoretyczne pedagogiki J. F. Herbarta

Pedagogika według niego jest dyscypliną naukową , bo ma swój przedmiot badań , własne cele badawcze, swoistą metodologię i własną terminologię. Opiera ją nie na potocznej mądrości życiowej i nie na tradycji, ale na naukach pomocniczych: na etyce i psychologii. Etyka - wyznaczać miała cel kształceniaPsychologia - wskazywała drogę i środki pozwalające na realizację celu. Obydwie te dyscypliny były częścią składową filozofii humanistycznej, którą Herbart dzieli na teoretyczną i praktyczną . Filozofia teoretyczna - obejmuje sądy stwierdzające, że: coś jest, albo nie jest. Do niej zalicza logikę i metafizykę , która stara się odpowiedzieć na pytanie: czym jest to, co jest ? Na metafizyce budował swoją psychologię . Filozofia praktyczna - obejmuje estetykę (teorię tego: co się podoba lub nie podoba) oraz etykę (teorię tego: co jest dobre lub złe moralnie).Pomiędzy filozofią teoretyczną i praktyczną nie ma wspólnych założeń . Miedzy nimi jest przepaść .Nauczyciel ma wychowywać człowieka, czyli wcielać wartości etyczne (moralne) w to, co jest dane, tzn. w psychikę jednostki ludzkiej. Chcąc tego dokonać trzeba zbudować most nad przepaścią odcinając filozofię teoretyczną od praktycznej. Do zbudowania tego mostu powołane są wg Herbarta trzy dyscypliny: religia, polityka i pedagogika. On skoncentrował się na pedagogice.

2. Etyka - jego etyka wyróżnia 5 idei moralnych:

a) Idea wewnętrznej wolności - to zgodność woli z oceną etyczną , to nakaz moralny: jeżeli

chcesz osiągnąć wolność wewnętrzną , to postępuj zgodnie ze swoimi przekonaniami

b) Idea doskonałości - zachęca wolę do rozwijania jej siły, wytrwałości i odwagi

c) Idea życzliwości - ma charakter społeczny, jest nakierowana na innych; mówi o

jakościowym stosunku człowieka do innych ludzi

d) Idea prawa - dotyczy sporów, poszukiwania zgody; występuje wtedy, gdy np. dwie wole

(lub więcej) roszczą sobie pretensję do tego samego przedmiotu

e) Idea słuszności - wymaga uznania cudzej krzywdy i domaga się jej naprawy, zadośćuczynienia.

Drugim ważnym członem etyki Herbarta była nauka o ideach, o pojęciu cnoty, obowiązku i pokory.

3. Psychologia Herbarta - oparta jest na przekonaniu:

- że nie ma żadnych dziedzicznych, ani nabytych dyspozycji psychicznych (np. instynktów);

- że całe życie psychiczne powstaje z przedstawień wyobrażeń (z tzw. pierwotnych faktów psychicznych);

- że przedstawienia są odpowiedzią naszej duszy (naszego ja ) na różne bodźce zewnętrzne.

4. System pedagogiczny - wszystkie zasady systemu wyprowadza Herbart z trzech założeń :

- zakłada ukształcalność wychowanka; dziecko samo z siebie jest istotą aktywną ; tylko

oddziaływania zewnętrzne są źródłem i czynnikiem rozwoju (jego środowisko i wychowawca).

- celem wychowania jest wyrobienie silnego moralnie charakteru; wzorcem jest wychowanie w rodzinie, rodzi się z uporządkowanego życia codziennego;

- osiągnięcie celu moralnego zależy od środków warunkujących mechanikę umysłu;

stąd kształcenie umysłu jest podstawową siłą w działalności nauczyciela;

- warunkiem nauczania (kształcenia) jest karność oraz ład i porządek , stąd potrzebny jest nadzór, stałe zatrudnianie dzieci do prac i zabaw , przyzwyczajanie do respektowania nakazów i zakazów (także za pomocą kar), a nade wszystko budzenie poczucia honoru i osobistej godności oraz szacunku dla nauczycieli i wychowawców.

5. Dydaktyka - wyróżnia teorię metod i teorię planu nauczania.

Teoria metod nauczania usiłuje wskazać sposoby pobudzania mas apercepcyjnych w umysłach uczniów. Głównym elementem tego procesu jest uwaga. Od jej siły, aktywności i energii zależy przyrost obecnych w wiadomości przedstawień -wyobrażeń . Wyróżniamy uwagę dowolną i mimowolną ; uwaga dowolna jest w procesie nauczania ważniejsza; uaktywnia się dzięki umiejętności nauczyciela pobudzenia zainteresowania uczniów tematem, przedmiotem, metod (form , sposobem) nauczania. Uwaga nie jest zjawiskiem trwałym, pracuje rytmicznie przechodzi od zgłębiania do ogarniania. Rezultatem takiego określenia roli uwagi i zainteresowania było twierdzenie, że nauczanie każdego przedmiotu ma przebiegać przez cztery stadia: jakości, kojarzenia, systemu i metody. Z tego twierdzenia uczniowie Herbarta wyprowadzili teorię stopni formalnych, która na kilka dziesięcioleci w II po . XIX w. opanowała szkolnictwo średnie i elementarne. Jej pomysł zawarł Herbart w 4 krótkich paragrafach Zarysu wykładów pedagogicznych . Przez te stadia ma przebiegać każda wyodrębniona cząstka materiału nauczania (lekcja). Każda jednostka metodyczna ma mieć swój wyraźnie określony temat (co ma ułatwić wzbudzenie zainteresowania uczniów nowym materiałem). Dopiero na tej podbudowie nauczyciel w sposób jasny, dokładny i zrozumiały ma podać nowy materia. Jasność wykładu wiąże się z całą serią aktów uwagi: zgłębiania i ogarniania. Ten nowy materiał należy powiązać z wiedzą już posiadaną (starą ) przez rozmowę , luźne uwagi, wyjaśnienia. W ten sposób następował proces kojarzenia nowego ze starym. Uwaga przechodziła teraz do aktu ogarniania, w wyniku czego powstawała niejako nowa wiedza , która stanowić miała podstawę do stworzenia nowego systemu pojęć. Wreszcie czwarty stopień , zwany metodą , polegał na utrwalaniu tego nowego materiału i dążeniu do nabycia wprawy w jego właściwym wykorzystaniu, co się osiąga przez różne ćwiczenia, rozwiązywanie zadań , poprawianie błędów itd. Ten etap wymaga uwagi ogarniającej. Tak ujęty schemat nauczania ze względu na możliwość formalnego zastosowania do wszystkich przedmiotów nauczania szybko upowszechnił się. Przestrzeganie stopni formalnych w nauczaniu miało pewne dobre strony, bo nauczyciel musiał przygotować się do lekcji, dokonać wyboru materiału na zaplanowaną lekcję ,obmyślić sposób zużytkowania treści, dokonać wyboru pomocy naukowych i przemyśleć sposób ich wykorzystania. Wszystko to hamowało bezmyślne wkuwanie na pamięć treści nauczania.

JAN HENRYK PESTALOZZI (1746 1827)

Jako niebezpieczny radykał spędził krótki czas w więzieniu. Po jego opuszczeniu postanowił zająć się rolnictwem i za pieniądze z posagu żony zakupił nieużytki. Ponieważ nie miał wprawy w uprawie , gospodarstwo szybko upadło , a na części zachowanych ziem postanowił utworzyć zakład rolniczo – wychowawczy dla biednych dzieci (Neuhof) . W jego zakładzie znalazło pracę i opiekę kilkadziesiąt dzieci , dla których chciał być ojcem i tworzyć dla nich rodzinę. Po kilku miesiącach zakład upadł.

Pastalozzi zajął się pisaniem i w formie aforyzmów w książce Wieczory Pustelnika zawarł swoje poglądy pedagogiczne: Uważał , że:

- celem wychowania jest rozwój i wyrobienie wewnętrznych sił natury ludzkiej;

- do wykształcenia maj prawo wszyscy ludzie;

- podłożem wychowawczym, na którym ma się rozwijać prawdziwe człowieczeństwo jest rodzina;

- szkoła ma umacniać i kontynuować działalność wychowawczą rodziny; ma mieć kierunek ogólnokształcący a nie zawodowy;

- jej celem ma być dążenie do harmonijnego rozwoju wszystkich naturalnych sił i zdolności

dziecka, czyli: głowy, serca i ręki.

Po przewrocie ustroju w Szwajcarii i powstaniu Republiki Helweckiej (1798), rząd polecił Pestalozziemu zajęcie się sierotami wojennymi. W Stans założył zakład wychowawczy, do którego przyjął ok. 80 dzieci. Jego organizacja przypomina zakład w Neuhof. Dzieci pracował i uczyły się (od 6 do 8 rano i od 4 do 8 wieczorem). Po paru miesiącach, kiedy jego pomieszczenia wojsko zajęło na lazaret zakład upadł. W 1799 r. Pestalozzi podjął pracę w szkółce ludowej w Burgdorf . Tu, w rok później, z polecenia rządu założył w opuszczonym zamku, zakład wychowawczy dla bezdomnych dzieci, a potem także normalną szkołę ludową i seminarium nauczycielskie, które niebawem zyskały wielki rozgłos , ze względu na zupełnie nowy program i metody nauczania. Swoje dokonania pedagogiczne opisał w książce Jak Gertruda uczy swoje dzieci (1801).

Plan nauki w szkole w Burgdorf obejmował : język ojczysty , rachunki , naukę historii naturalnej , naukę geografii . Ich uzupełnieniem była gimnastyka , muzyka i rysunki. Wielką wagę przywiązywał do pracy ręcznej uczniów, do strugania, wycinania, klejenia, lepienia, do uprawiania ogródka, hodowania kwiatów i roślin. Każda lekcja trwała najwyżej godzinę. Od następnej oddzielona była krótką rekreacją . Ostatnia lekcja opierała się na dowolnej pracy ucznia, wynikającej z jego upodobań ,uzdolnień i zainteresowań . Dyscyplina była łagodna, a kary należały do rzadkości. W nauczaniu panowała ogromna swoboda. Dla zewnętrznego obserwatora izba szkolna przedstawiała niezbyt budujący obraz, ale wyniki nauczania były zaskakująco szybkie i wysokie. Dzieci zadziwiały samodzielnością i gruntownością wiedzy oraz umiejętnością jej praktycznego zastosowania.

Poglądy pedagogiczne wyłożył w sposób luźny, na tle swoich przeżyć biograficznych. Uważał , że punkt ciężkości pracy wychowawczej leży w dziecku, w jego naturalnych siłach, zdolnościach i skłonnościach. Wychowanie ma by zgodne z naturą , z jej siłami rozwojowymi. Te wszystkie siły i zdolności trzeba ćwiczyć metodycznie, tzn. powoli, uważnie, systematycznie, bez luk, przez przekazywanie mu odpowiednio dobranego materiału. Nauczanie ma opierać się na metodzie poglądowości, ma być zgodne z rozwojem psychicznym dziecka. Pojętność umysłu dziecka jest ogromna, pod warunkiem, e nauczanie przebiega zgodnie z trzema naturalnymi stadiami poznania:

1. ostrzeganie wybranego przedmiotu (tego jednego),

2. dokładne ogarnięcie jego znamion (przy pomocy różnych zmysłów),

3. nazwanie go, określenie stosownym słowem lub pojęciem.

Pogłębiając tą ideę (opartą na teorii poznania Arystotelesa) i usiłując ją wprowadzić do dydaktyki, doszedł Pestalozzi do wyróżnienia trzech podstawowych zasad nauczania, których symbolem są : liczba, kształt, słowo, a podstawowymi czynnościami: liczenie, mierzenie, mówienie. Tkwiące w dziecku zarodki tych zdolności trzeba rozwijać . Najbardziej kształcące wydaje się liczenie (jako nieomylne) stąd przypisywał wielką rolę rachunkom; mierzenie które wymaga uczenia dzieci rysunków i początków geometrii oraz mówienie, czyli słowo, które potrzebuje wprawy w poprawnym wyrażaniu się , w nazywaniu stąd potrzeba ćwiczeń w mówieniu i czytaniu; pomocny tu jest także śpiew. Z tej koncepcji uczenia się rozwijał Pestalozzi cały program początkowego nauczania. Przestrzegał jednak przed koncentrowaniem się na kształceniu umysłu. Wiedza musi wyrastać z człowieka, i w parze z jego wprawą , z rozwojem jego organów oraz wiązać się ze wzrostem jego praktycznych zręczności i umiejętności. W kształceniu moralnym i religijnym kładł nacisk na rozwój takich uczuć jak: miłość , ufność wdzięczność i posłuszeństwo, które rozwijają się w sercu ludzkim pod wpływem czułości macierzyńskiej. One później przekształcają się w uczucia moralne i religijne. Tą drogą człowiek dochodzi do poznania i umiłowania Boga.

Działalność pedagogiczna Pestalozziego wywarła ożywczy wpływ na myśl pedagogiczną Europy. Do trzech podstawowych tez można sprowadzić wagę i znaczenie jego działalności: Wywołał głębokie zainteresowanie edukacją elementarną , oświatą ludu i nauczaniem początkowym. Wprowadził do pracy szkoły porządek logiczny, opierający się na znajomości psychicznego rozwoju dziecka, a postrzeganie (poglądowość ) uczynił punktem wyjścia i podstaw szkolnej nauki; Przekonał nauczycieli o konieczności i potrzebie pobudzania i rozwijania samodzielności uczniów. Szkole elementarnej nadał kierunek ogólnokształcący, prowadzący do pełnego rozwoju wszystkich sił moralnych, fizycznych i umysłowych dziecka, a nie zacieśniający się do praktycyzmu związanego z nauką czytania, pisania i rachunków oraz przygotowaniem do wyuczenia się jakiegoś zawodu.